قصیده تائیه

دو بیت از قصیده تائیه از دعبل خزاعی، منقش بر سردر مسجد بالاسر واقع در حرم امام رضا

قصیده تائیه، که با نام مدارس الآیات و تائیه دعبل نیز شناخته می‌شود، از اشعاری است که در وصف علی بن موسی الرضا سروده شده است. این شعر توسط دعبل خزاعی سروده و در مرو انشاد شده است.

نام قصیده

قصیده تائیه، که با نام‌های مدارس الآیات و همین‌طور تائیه دعبل خزائی نیز مشهور است، بلندترین قصیده به جامانده از دعبل خزائی است. علت نام‌گذاری این قصیده به تائیه، شروع شدن آن با حرف تاء یا پایان یافتن قافیه آن با حرف تاء می‌باشد.

شاعر

مقالهٔ اصلی: دعبل خزاعی

محمد بن علی بن رزین بن عثمان مشهور به دعبل خزاعی (۱۴۸–۲۴۶ ه‍.ق)، از شاعران برجسته و شیعه قرن دوم ه‍.ق است که در عصر خلفاء عباسی می‌زیست. محل تولد او را سوریه گزارش کرده‌اند. نسب او به بدیل بن ورقاء خزاعی از صحابه پیامبر اسلام می‌رسد. دایه‌اش، وی را به جهت چهره زشتش در دوران کودکی، به دعبل (به معنای ماده شتر پیر) خطاب می‌کرد و به همین جهت، به این نام مشهور شد. او از شیعیان متعصب روزگار خود بود این کلام که «من سی سال است که دار خود را بر دوش می‌کشم ولی کسی نیست که مرا به صلیب کشد» به او منسوب است. او در اشعارش، به هجو خلفا، امرا و صاحبان دولت می‌پرداخت. او اشعار متعددی سروده است. قصیده تائیه و رائیه او در وصف علی بن موسی الرضاست. از وی اشعار بسیاری باقی مانده است که اولین بار توسط ابوبکر صولی در ۳۰۰ ورق جمع‌آوری شد. او علاوه بر شعر، از راویان حدیث بود. در کیفیت و محل مرگ و دفن او اختلاف نظر است، مشهور است که وی به سبب هجو مالک بن طوق، در حوالی شوش کشته شد.

انگیزه شاعر

مشهور است که وقتی علی بن موسی الرضا به مرو داخل و به منصب ولایتعهدی مأمون منصوب شد؛ دعبل قصیده‌ای را سرود و به نزد علی بن موسی الرضا راهی شد. دعبل به محفل علی بن موسی الرضا وارد شد و به او گفت: من قصیده ای در مدح شما سروده‌ام و عهد کرده‌ام که قبل از آنکه شما آن را نشنیده باشید، آن را برای دیگری نخوانم. علی بن موسی به وی اجازه خواندن داد. او برای این منظور، پس از سرودن شعرش در بغداد، به همراه برادرش ابوالحسن علی، به خراسان عازم شد. منابع دیگر، ابراهیم بن عباس، یکی دیگر از شاعران شیعی را از همراهان او در این سفر گزارش کرده‌اند. منابع شیعی، از ماجرای و مجلس خواندن و اهدای این شعر از جانب دعبل به علی بن موسی الرضا، گزارش‌هایی را نقل کرده‌اند. در جایی از این گزارش‌ها، علی بن موسی الرضا خطاب به دعبل گفته است که: «ای دعبل، خدا این دو بیت را بر زبان تو جاری کرده است». بنابر همین گزارش‌ها، پس از اتمام شعر نیز، علی بن موسی الرضا، دعبل را مورد تشویق قرار داده است و به او صد دینار بخشید. دعبل دینارها را به دلیل عدم نیازش به آنها و انگیزه اصلی او برای ملاقات با علی بن موسی الرضا، پس فرستاد و از علی بن موسی الرضا تقاضا کرد تا پیراهنش را به عنوان کفن، به او هدیه دهد. کمی بعد، علی بن موسی الرضا پیراهن سبز رنگی را به همراه همان کیسه دینار به او هدیه داد.

در مطالب السئول گزارش شده است که مأمون، پس از شنیدن قصیده تائیه به نقل از دیگران، دعبل را احضار کرد و پس از احضار علی بن موسی الرضا، تقاضا کرد تا این قصیده برای او نیز خوانده شود. دعبل قصیده را برای مأمون خواند و پس از آن، مأمون به او ۵۰ هزار درهم صله عطا کرد. ابوالعباس فضل بن سهل نیز ۸۰ دینار و یک اسب خراسانی به دعبل بخشید. در عیون اخبار الرضا، گزارش شده است که در گردنه قوهان، راهزنان به کاروان دعبل حمله کردند و پس از غارت کاروان، پیراهن اهدایی علی بن موسی الرضا را نیز ربودند، در این میان، ماجرایی رخ داد و کاروانیان که از شیعیان بودند، پس از شناخت دعبل، اموال کاروانیان را به احترام او پس دادند. دعبل در نهایت به قم سفر کرد و در آنجا، جمعی از شیعیان قمی پس از اطلاع از پیراهن اهدایی علی بن موسی الرضا به دعبل، در ابتدا قصد خرید پیراهن کردند و پس از انکار دعبل از پذیرش معامله، او را با تهدید مجبور به معامله کردند. سر آخر دعبل مجبور شد تا یک آستین از پیراهن را به همراه ۳۰ هزار درهم از اهالی قم دریافت کند و به شهر خویش بازگردد. همچنین گزارش شده است که دعبل، پس از آن این شعر را بر روی لباسی نوشته، با آن لباس احرام بسته و پس از آن وصیت کرده بود تا این لباس را در کفنش قرار دهند.

محتوا و ساختار

محتوا

تعداد ابیات این قصیده را ۱۲۳ بیت که همگی به زبان عربی هستند، گزارش شده است. این قصیده را بلندترین قصیده دعبل خزائی عنوان داده‌اند. محتوای شعر در بردارنده موضوعاتی چون مدح و ثنای اهل بیت پیامبر اسلام، ذکر مصیبت آنان، ولایت و خلافت علی بن ابی‌طالب و فرزندان او، عشق به خاندان محمد، بی‌وفایی مردمان نسبت به علی بن ابی‌طالب و خاندان او پس از درگذشت پیامبر اسلام، نبرد کربلا، قیام علویان بر علیه امویان و عباسیان و اقدامات متقابل آنان، برخی مسائل اعتقادی و تاریخی و … است. یکی از دلایل مورد توجه قرار گرفتن این شعر، بعد سیاسی آن است؛ زیرا او در زمان بنی‌عباس می‌زیسته و در اشعارش به ظلم‌های بنی عباس بر شیعیان و قیام شیعیان علیه حکومت را گزارش کرده است. در این قصیده، از ولایتعهدی علی بن موسی الرضا هیچ یادی نشده است. در ذکر علت آن آورده‌اند که علی بن موسی الرضا این منصب را به اجبار پذیرفته و به نوعی یک نقشه سیاسی برای پوشش تبعید علی بن موسی در مرو بوده است که توسط مأمون تمهیده شده بود. به گزارش صدوق در عیون اخبار الرضا و به گفته خود دعبل، علی بن موسی الرضا دو بیت را به اشعار او افزوده است. این دو بیت عبارتند از:

و قبر بطوس یالها من مصیبه		الحت علی الاحشاء بالزفرات
الی الحشر حتی یبعث‌الله قائماً		یفرج عنا الغم و الکربات

ساختار

وزن قصیده به صورت بحر طویل (فعولن مفاعیلن فعولن مفاعل) است.

نقد ادبی

وزن بحر طویلی که برای این قصیده انتخاب شده، متناسب با محتواهای بلند و حماسی قصیده دارد. به عقیده قلی‌زاده، این شعر از مطلع تا مقطع آن، در کمال ظرافت و بهره‌وری از صنایع لفظی و معنوی سروده شده است. در این قصیده از صنایع حُسن مطلع، تشبیب و تغزل، جناس، مراعات النظیر، طباق، توریه، ایهام، استعاره، کنایه، حُسن تعلیل و حُسن تخلّص بهره برده شده است. به عقیده قلی‌زاده، این شعر از جنبه محتوایی، مملو از هنر، حماسه، عشق، ایمان، اخلاص، اندیشه، تعهد و عاطفه است.

این شعر را مشهورترین و طولانی‌ترین شعر دعبل و سبب شهرت او می‌دانند.

ترجمه، شرح، حاشیه و تشطیر

به جهت اهمیت اعتقادی-تاریخی این شعر از دعبل خزائی، شاعران و عالمان شیعه و سنی به شرح و حاشیه‌نویسی بر این قصیده پرداخته‌اند. در میان منابع سنی، نظرات مثبت و منفی به صورت توامان گزارش شده است که امینی در کتاب الغذیر به گزارش و بررسی بیشتر آنان پرداخته است. از میان شیعیانی که به این قصیده پرداخته‌اند، می‌توان به محمدباقر مجلسی اشاره کرد که کتابی با عنوان شرح تائیه نگاشته است. این اثر به سال ۱۳۵۹ ه‍.ش در تهران و با تصحیح علی محدث، چاپ شده است. از این اثر چند نسخه خطی نیز گزارش شده است. نعمت‌الله جزایری، کمال‌الدین محمد بن محمد قنوی شیرازی، میرزا علی علیاری قره‌داغی تبریزی و فاضل تونی، از شیعیانی بودند که بر این قصیده، شرح و حاشیه نوشته‌اند. در دوره معاصر نیز کسانی چون عبدالرحیم ذکری در کتاب زندگانی دعبل خزاعی، عزیزالله حاجی‌مشهدی در کتاب ترجمه شرح علامه مجلسی بر قصیده تائیه دعبل و صدیقه وسمقی در کتاب شاخه‌های شکسته به شرح این قصیده پرداخته‌اند. علاوه بر شرح و حاشیه، تشطیرهایی (دو برابر کردن محتوای یک شعر با ابیاتی دیگر) نیز بر این قصیده سروده شده است. معروف‌ترین تشطیر بر قصیده تائیه دعبل، توسط صلاح الصاوی سروده شده است. این تشطیر در سال ۱۳۶۸ نوشته و به صورت کامل در متن کتاب دعبل بن علی خزاعی اثر محمدجواد گوهری، نقل شده است.

منابع

• پاکدامن، محمدحسن (۱۳۹۳). «دعبل خزاعی». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• جنتی‌فر، محمد؛ مرادیان، سوده (۱۳۹۶). «بازخوانی قصیده تائیه دعبل از رهگذر واکاوی اندیشه، ساختار موسیقایی، تعابیر و تصاویر هنری». مطالعات ادبی متون اسلامی: ۱۴۳–۱۷۲.
• قلی‌زاده، مصطفی (۱۳۸۰). دعبل خزاعی شاعر دار بر دوش. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم. شابک ۹۶۴-۴۲۴-۹۰۸-۹.