به توپ بستن حرم امام رضا

گنبد حرم امام رضا پس از اصابت گلوله

بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس در سال ۱۲۹۱ خورشیدی برابر با ۱۳۳۰ ه‍.ق رخ داد. روس‌ها به بهانه سرکوب شورش‌ها، مسجد گوهرشاد و حرم امام رضا را به توپ بستند. در این واقعه حدود ۵۰ تا ۵۵۰ نفر کشته و خسارات بسیاری به حرم وارد شد. منابع از غارت اموال حرم توسط روس‌ها خبر داده‌اند.

پیش‌زمینه تاریخی

پیشنه حملات به حرم امام رضا

حرم امام رضا، بارها مورد هجوم و حمله قرار گرفته‌است۔ قدیمی‌ترین حمله‌ها به این مکان، در سال ۵۴۸ ه‍.ق توسط ترکان غز صورت گرفت۔ آنان به مشهد و طوس حمله کردند و در طی آن عالمان شهر را کشته و شهر را به آتش کشیدند. در همین حمله به حرم نیز آسیب‌هایی وارد شد که بعدها توسط سلطان سنجر مرمت شد. پس از آن، در سال ۶۱۸ ه‍.ق مغول‌ها به طوس حمله کردند و در پی حمله آنان نیز حرم دچار غارت و تخریب شد، اما به بنای اصلی صدمه وارد نشد. به گزارش پطروشفسکی، حرم در سال ۶۱۸ به دست مغولان تخریب شد. بعدها اولجایتو که مذهب شیعه پذیرفته بود، این حرم را بنا کرد. در سال ۹۹۷ ه‍.ق و مصادف با دومین سال سلطنت شاه عباس اول صفوی، مشهد مورد هجوم ازبکان قرار گرفت و در پی مقاومت مردم مشهد، عبدالله خان ازبک دستور قتل‌عام مردم مشهد را صادر کرد. مردمی که به حرم نیز پناهنده بودند در پی این حمله کشته شدند. سال بعد نیز عبدالمومن خان مجدد به مشهد حمله کرد و تمام سادات، عالمان و خادمانی که به حرم پناهنده بودند قتل‌عام کرد و جوی خون در حرم جاری کرد. پس از آن عبدالمومن خان دستور غارت حرم را داد و زنان و کودکان در حرم را به اسارت گرفت. در پی این حمله بود که شاه عباس به سال ۱۰۱۰ ه‍.ق پیاده به قصد زیارت حرم امام رضا به مشهد آمد و دستور بازسازی حرم را صادر کرد. در دوره محمدشاه نیز حسنخان مشهور به سالار به حکومت خراسان منصوب شد و علیه حکومت مرکزی شورید۔ او برای تأمین هزینه‌ها سپاهیان خود، به اموال حرم دستبرد زد۔ این واقعه در سال ۱۲۳۶ رخ داد۔ حسنخان دستور داد تا طلاهای حرم را جمع کرده، ذوب نمایند و به نامش سکه ضرب کنند. او حرم را غارت کرد و چندی بعد پس از سرکوب قیامش، به سال ۱۲۶۸ مجدد درب‌های حرم با طلای ضخیم پوشش یافت. در دوره پهلوی، ماجرای مسجد گوهرشاد شکل گرفت؛ پس از حضور جمعی از معترضان به تصمیمات حکومتی در حرم و مسجد گوهرشاد، به سال ۱۳۱۴ ه‍.ش جمعی از معترضان از جانب قزاق‌ها مورد حمله قرار گرفتند و بر اثر تیراندازی صورت گرفته در مسجد گوهرشاد، بین دو تا پنج هزار نفر کشته شدند. گزارش‌ها از دستگیری ۱۵۰۰ نفر می‌دهد. در ایام پایانی حکومت پهلوی نیز مسئله تیراندازی مأموران ساواک به چند فراری در آبان ۱۳۵۷ رخ داد که بر اثر آن چند گلوله به توحیدخانه و دیواره‌های کفشداری گنبد اللهوردی‌خان اصابت کرد و مأموران در حرم گاز اشک‌آور شلیک کردند. در دوره جمهوری اسلامی نیز به سال ۱۳۷۳ ه‍.ش بمبی در حرم منفجر شد که بر اثر آن، ۲۷ نفر کشته و ۲۹۰ نفر مجروح شدند.

شرایط سیاسی پیش از حمله

در سال ۱۳۲۹ ه۔ق، محمدعلی‌شاه به منظور اعاده سلطنت، از مرزهای شمالی وارد استرآباد شد، اما از قوای دولتی شکست خورد۔ پس از این شکست، اموال شعاع‌السلطنه و سالارالدوله که از حامیان محمدعلی‌شاه بودند، توسط مجلس، مصادره شد۔ همین امر سبب شد تا روس و انگلیس، منافع خود را در خطر دیده و از ایران درخواست برکناری مورگان شوستر آمریکایی را بخواهند۔ مورگان در آن دوره، مسئول امور مالی و خزانه‌داری ایران بود۔ روس‌ها با این بهانه که شعاع‌السلطنه، به بانک استقراضی روس، بدهکار است، خواهان لغو این حکم شد۔

از سوی دیگر، روس‌ها که طی قرارداد ۱۹۰۷ میلادی، بر نواحی شمالی ایران تسلط داشتند، تعدادی از نیروهای نظامی خود را در منطقه‌های شمالی ایران از جمله خراسان، مستقر کردند۔ اقدام روس‌ها سبب شد تا اعتراض‌های مردمی بالا بگیرد۔ کنسول‌گری روسیه در مشهد با مدیریت دابیژا، به علت در خطر دیدن منافع روس در این منطقه، خواهان حضور تعدادی از نیروهای روس در مشهد شد۔ با ارسال تگرافی از جانب سرکنسول‌گری روسیه در مشهد به فرماندار ترکستان مبنی بر اعلام همبستگی و جهاد مردم مشهد؛ در محرم ۱۳۳۰، قشون روس با ادعای حفظ اتباع خود، با توپ‌خانه و تجهیزات کامل وارد مشهد شدند۔ رکن‌الدوله، فرماندار وقت خراسان نیز از آنان پذیرایی و شرایط اقامتشان را فراهم کرد۔ حضور نفرات بالای سپاه روس که به مشهد وارد شده بود، اعتراض بسیاری را در پی‌داشت و گروه‌های مختلفی از طریق تلگراف، به این موضوع واکنش نشان‌دادند، تا جایی که کنسولگری روس مجبور به توضیح شد که این حجم از سربازان برای حفظ مردم و امنیت به شهر وارد شده‌اند و هدف دیگری در کار نیست۔

دابیژا در حمایت از محمدعلی‌شاه، گروهی را اجیر کرد و آنان را بر ضد مشروطه شوراند۔ همین امر سبب شد تا یوسف‌خان هراتی، سرکده اوباش و محمد یزدی معروف به طالب الحق، به حمایت از محمدعلیشاه و نفی مشروطه، در نقاط مختلف شهر، اجتماعاتی را برپا کنند۔ این آشوب‌ها به جهت بی‌توجهی والی خراسان و تولیت وقت حرم امام رضا، به «فتنه‌ای عظیم» تبدیل شد۔ با گسترش اعتراضات و آشوب‌ها، جمعیت به حرم وارد شدند و مسجد گوهرشاد و صحن انقلاب، محل حضور جمعیت معترض به مشروطه شد۔ صحن‌های آزادی به تصرف نیروهای یوسف‌خان هراتی درآمد و صحن انقلاب و مسجد گوهرشاد به دست طالب الحق و علی‌اکبرخان نوقانی بود۔ در ۱۷ ربیع‌الاول نیز محمد قوش‌آبادی، از دیگر اشرار مشهد، شبانه خود را وارد حرم کرد و به یوسف‌خان پیوست۔ با این اقدامات، امنیت شهر به کلی به هم ریخته بود و نیروهای روس نیز در تمام نقاط شهر مستقر شده بودند۔ روس‌ها با ترس از وقوع انقلاب‌هایی همچون انقلاب مردم تبریز و گیلان، قوای زیادی را وارد مشهد کرد.

در روز چهارم ربیع‌الثانی، افراد یوسف‌خان، رئیس کمیسری نوغان را به قتل رساندند۔ بعدازظهر همان روز نیز به کمیسری‌های پایین‌خیابان و عیدگاه و سرشور حمله کردند و جمع دیگری کشته شدند۔ با وقوع این حوادث، جمعی از کنسولگری روس تقاضای اجرای امنیت کردند۔ کنسول روس، با احضار والی خراسان، از او تقاضای ایجاد امنیت کرد، اما والی، استعفا نمود۔ پس از استعفای او، ردکو، فرمانده قشون روس، مأمور انتظامات شهر مشهد شد۔ ۲ روز بعد، ردکو، تمام قوای نظمیه را خلع سلاح کرد و اداره کامل شهر را به دست گرفت۔ ردکو، در هشتم ربیع‌الثانی، طی اعلامیه به متحصنین، ۴۸ ساعت فرصت داد تا متفرق شوند، اما تحصن شکسته نشد۔

شرح واقعه

نقاشی میرزا محمدطاهر مشرف رضوی (مصنع‌التولیه) از ماجرای هجوم روس‌ها به حرم. در این نقاشی که 60 روز بعد از واقعه هجوم کشیده شده‌است و روایتگر حضور سربازان روس در صحن انقلاب اسلامی‌است. در این تصویر کشتگان، گنبد آسیب‌دیده، اسیران، حضور اسبان و ادات نظامی در صحن و دیواره‌های آسیب‌دیده نمایان است. نقاش این اثر، به اتهام کشیدن این نقاشی دستگیر شد و نقاشی‌های تکثیر شده در سطح شهر، جمع‌آوری شدند.

بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس به سال ۱۳۳۰ قمری مصادف با ۲۹ بهمن ۱۲۹۰ خورشیدی رخ داد. با عدم شکست تحصن حاضرین در حرم امام رضا، در دهم ربیع‌الثانی و پایان ۴۸ ساعت مهلت ردکو، فرمانده قشون روس و فرماندار مشهد، روس‌ها که در مکان‌های از پیش تعیین شده مستقر بودند، حرم امام رضا را به توپ بستند۔ روس‌ها قصد داشتند تا با گلوله‌باران گنبد حرم امام رضا، سبب متفرق کردن متحصنان را فراهم آورند و برای اینن منظور، گنبد از جهت‌های مختلف، هدف توپ قرار گرفت۔ زمان آغاز حمله، دو ساعت و نیم به غروب بود و تا نیم ساعت از شب رفته، ادامه داشت۔ روس‌ها توانستند مسجد جامع گوهرشاد را از جنوب و صحن کهنه (صحن انقلاب کنونی) را از شمال تصرف کنند و در نهایت به داخل روضه وارد شوند۔ در طی این تصرف‌هاف زائران و مردمان بسیاری کشته شدند و در نهایت با فریادهای امان‌خواهی مردم، شلیک‌ها متوقف شد۔ اسیران این حادثه، در صحن کهنه جمع شدند و دستور جمع‌‌آوری کشتگان داده شد۔ حرم به مدت چهار روز در تصرف قشون روس بود۔ در روز چهارم، متولی حرم احضار شد و از او دستخطی مبنی بر کاسته نشدن چیزی از حرم گرفتند۔ روس‌ها در مدت حضور در حرم، اسب‌ها و ادوات نظامی خود را در صحن‌ها نگهداری می‌کردند و در همان مکان، مشروب می‌خوردند۔

فردای آن روز، اسیران آزاد شدند و طی اطلاعیه‌ای که در شهر منتشر شد، روس‌ها قصد برقرای امنیت و سرکوب آشوب‌گران را داشتند۔ سرآخر در ۱۲ ربیع‌الثانی، اجازه دفن کشتگان صادر شد۔ از میان سران شورشیان، تنها محمد طالب‌الحق دستگیر شد و باقی آنان متواری شدند۔ بنابر ادعای برخی منابع، سران آشوبگری که مورد حمایت روس‌ها بودند، از تاریکی شب استفاده کرده و از دروازه‌ای که در تصرف قشون روس بود، گریختند۔

خسارات و تلفات

گلدسته حرم پس از اصابت گلوله

تعداد کشتگان این حادثه را تا ۸۰۰ نفر نیز ذکر کرده‌اند، اما قول مشهور، ۶۰ الی ۷۰ نفر است۔ وزارت امور خارجه ایران در نامه‌ای، تعداد کشته شدگان این هجوم را ۵۵۰ نفر گزارش کرد. در تلگراف سرکشیک آستان نیز تعداد کشتگان ۵۰ نفر و تعداد مجروحان ۳۱ نفر و تعداد اسیران ۲۳ نفر عنوان شده‌است۔

در این حمله ۹۲ عدد گلوله شرپنلی و ۲۰۰ عدد گلوله توپ بزرگ به سمت حرم شلیک شدند. بیشتر گلوله‌ها به گنبد سبز مسجد برخوردند کردند و چند گلوله ای به گنبد طلایی حرم اصابت کرده‌است. ایوان‌ها، گنبد حرم، رواق‌ها حجره‌های کناری حرم، گلدسته‌ها و گنبد مسجد گوهرشاد در این حمله آسیب دیدند. متولی حرم تعداد گلوله‌های توپ برخورد کرده با ابنیه حرم را ۲۴ عدد و ملاهاشم خراسانی ۱۸ عدد گزارش کرده‌است. در آخرین تلگرافی که از جانب سرکشیک آستان به تهران ارسال شده‌است، عنوان می‌شود که پس از تحقیقات بسیار، ۴۵۰ گلوله توپ و ۸۶ تیر شلیک شده که نوزده عدد از آنها به گنبد اصابت کرده‌است۔ سردر ایوان ساعت و سردر ایوان آزادی نیز دچار خرابی شده بود۔ علاوه بر آسیب ناشی از شلیک توپ‌ها، تعدادی از درهای حجره‌های هر صحن نیز شکسته شدند۔

بسیاری از اموال نفیس و کتاب‌های کتابخانه، مفقود شد۔ به گزارش عین السلطنه، روس‌ها اموال و گنجینه حرم را غارت کردند و یکی از گلدسته‌های حرم به وسیله توپ تخریب شد. سایکس گزارش می‌کند که اموال بسیاری از خزانه حرم توسط روس‌ها به بانک روسیه منتقل شد و برخی از آنها به ایران بازپس داده شد۔ متولی‌باشی حرم، میزان خسارت وارده را در تلگرافی به تهران ۴۸ هزارتومن براورد کرده‌است و برخی از خسارات را غیر قابل جبران توصیف می‌کند، اما همو، این خسارت را برای روس‌ها ۱۰ هزارتومان اعلام کرده‌است۔ این تفاوت سبب تحقیق تهران از متولی‌باشی شد۔ چنین تحلیل شده‌است که وی، توسط روس‌ها تحت فشار قرار گرفته بود۔ در تاریخ ۲۳ جمادی‌الثانی همان سال، وزارت خارجه اموال مفقوده از حرم را چنین لیست کرده‌است: «جعبه نقره، زنجیرهای نقره، درهای صحنین، طوق بالای ضریح با بیست و هفت عدد جواهر شامل یک قطعه زمرد، جیقه منقوش و بعضی از چراغدان‌ها»۔ در تلگراف کارگزاری مشهد به تهران نیز میزان خسارت بیشتر از ۴۸ هزارتومان عنوان شده و از نارضایتی روس‌ها از این مبلغ خبر می‌دهد۔ در این تلگراف آمده که روس‌ها در بازدید خود از حرم، میزان خسارت را ۱۲ هزارتومان می‌دانند۔

پیامدها

گنبد پس از اصابت گلوله

روس‌ها بعدها منکر آسیب رساندن به حرم و سرقت اموال حرم شدند. به گفته حسن‌آبادی، برآورد خسارت‌های ورده به حرم تا سال ۱۳۳۷ به جهت ضعف حکومت مرکزی به تأخیر افتاد. با این وجود بر طبق اسناد وزارت خارجه، این وزارتخانه در سال ۱۳۳۰ کیفیت و میزان خسارت و تلفات این بمباران را مورد بررسی قرار داده‌است. با این وجود، حکومت ایران برای جلوگیری از تشویش اذهان عمومی و نگرانی از بروز جنبش‌های اجتماعی، از بیان جزئیات حادثه در مطبوعات جلویگری کرد۔ در مقابل در مطبوعات خارجه به این واقعه با جزئیات پرداخته شده بود۔

روس‌ها تا مدت‌ها پس از حادثه، با اسب و به صورت پیاده در صحن‌های حرم و مساجد عبور می‌کردند و فرمانده روسی، طی اعلامیه اعلام کرده بود تا حدود بست توسط تهران مشخص نشود، غیر از صحن‌ها، روس‌ها می‌توانند در همه جا حاضر باشند۔ سرآخر با گفتگوهای تهران با سران روس، نامه‌ای برای روس‌های ساکن در مشهد فرستاده شد تا در حفظ رسوم بست و ممنوعیت ورود غیر مسلمانان به حرم، خلافی صورت نگیرد۔ با این وجود کنسولگری روس، تنها صحن‌ها و مساجد را جزئی از بست به حساب می‌آورد و بازار و اطراف حرم، احکام بست و سنت مسلمانان اجرا نمی‌شد۔

برخی پژوهشگران از نقش مزورانه انگلیسی‌ها در این حادثه سخن گفته‌اند و تمام منابع از نقش دولت روس و ارتباط با آشوب‌گران یاد کرده‌اند۔ بعدها با شکوه یوسف هراتی به سفارت بریتانیا در خصوص حق‌ناشناسی کنسول‌گری روس در موضوع آشوب مشهد، دست داشتن روس‌ها در این آشوب فاش شد و سرآخر منجر شد تا یوسف هراتی توسط عوامل حکومتی و با تشویق روس‌ها، کشته شود۔ طالب الحق نیز بعدها در کربلا توسط عثمانی‌ها دستگیر و به جرم همکاری و جاسوسی برای روس‌ها، اعدام شد۔ بر اساس تحلیل‌ها، روس‌ها با هدف بیان ضعف حکومت مرکزی در تأمین امنیت، به چنین اقدامی دست‌زدند۔

پس از به بارآمدن خرابی‌ها، میرزا نیرالدوله، والی خراسان، با کمک نیکوکاران، اقدام به رفع خرابی‌ها کرد۔ با وجود مرمت‌ها، اکنون هم از درون گنبد جای اصابت گلوله‌ها قابل رویت است.

در هنر، ادبیات و رسانه

در منابع نزدیک به واقعه، از این عبارت با عنوان‌های فتنه کبری و آشوب آخرالزمان و عاشورای ثانی یاد کرده‌اند۔ نسیم شمال در ماجرای بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس، شعر «با آل علی هر که درافتاد برافتاد» را سرود:

این قبر غریب‌الغربا، خسرو طوس است		این قبر معین‌الضعفا، شمس شموس است
خاک در او ملجاء ارواح و نفوس است		باید زره صدق بر این خاک درافتاد
با آل علی هر که درافتاد برافتاد

کتاب‌شناسی

رسول جعفریان در مقاله سندی ادبی از حمله روسها به حرم مطهر امام رضا به بررسی اشعار دربارهٔ این بمباران پرداخته‌است. ابراهیم زنگنه نیز در مقاله حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن، به بررسی تاریخچه حرم از دیلمیان تا به امروز پرداخته‌است. مقاله دیگر در این‌باره متعلق است به ابوالفضل حسن‌آبادی با مقاله بررسی اسنادی از برآورد خسارت وارده به حرم رضوی در بمباران ۱۳۳۰ قمری. مقاله سنگ یادمان واقعه توپ بستن حرم امام رضا دیگر مقاله در این زمینه است که توسط میثم جلالی تدوین شده‌است. در تحقیق میثم جلالی، به طور کامل در خصوص میزان خسارت و تلفات این حادثه، سخن گفته شده‌است۔ عکس‌هایی که سایکس از گنبد و باقی ابنیه حرم که با گلوله‌های توپ دچار آسیب شده‌اند، هم‌اکنون موجود است۔

پانویس

منابع

• پطروشفسکی، ایلیاپاولویچ (۱۳۴۸). اسلام در ایران: از هجرت تا پایان قرن نهم هجری. ترجمهٔ کریم کشاورز. تهران: شرکت کتاب.
• سوهانیان حقیقی، محمد (۱۳۹۳). «توپ‌بندی حرم». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• سیدبنکداری، مسعود؛ محمدی‌آیین، شهرزاد (۱۳۹۵). «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم مطهر امام رضا در سال ۱۳۳۰ ق/۱۹۱۲ م بر اساس اسناد نویافته» (PDF). پژوهشنامه تاریخ اسلام (۲۳): ۸۷_۱۰۹.
• زنگنه، ابراهیم (۱۳۷). «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن». مشکوة. مشهد (۵۷ و ۵۶): ۱۶۵–۱۸۸ – به واسطهٔ نورمگز.
• عالم‌زاده، بزرگ (۱۳۹۴). حرم رضوی به روایت تاریخ. مشهد: به نشر. شابک ۹۸۷۹۶۴۰۲۲۲۷۰۶.نگهداری یادکرد:خطاهای شابک چشم‌پوشی‌شده (رده)