خیمه‌سوزان
خیمه‌سوزان یکی از مراسمات مذهبی در عزادارای‌های ماه محرم است. شیعیان در این مراسم، خیمه‌هایی را برای شبیه‌سازی ماجرای کربلا، در نقاط مختلفی تدارک می‌بینند و پس از آن، این خیمه‌ها را برای مشابه سازی با ماجرای آتش زدن خیام امام حسین، به آتش می‌کشند.
بر اساس گزارش‌های منابع تاریخی، خیمه امام حسین را شمر و عمر بن سعد به آتش کشیدند. هدف از آتش زدن خیام، پیدا کردن راهی برای هجوم از عقب به سپاه امام حسین و کشتن افراد داخل خیام از جمله امام سجاد بود.
بر اساس فتوای فقهای شیعه، برگزاری مراسم خیمه‌سوزان، بلامانع دانسته شده است.
خیمه سوزان در فرهنگ شیعی
بر اساس گزارش دایرةالمعارف تشیع — که به نقل از نسخه خطی سفرنامه ادیب‌الممالک گزارش شده است — مراسم خیمه‌سوزان در عراق قرن سیزدهم و در روز عاشورا برگزار می‌شد. عزاداران در روز عاشورا، پس از اجتماع در سرزمین کربلا و حرم امام حسین، عزاداری خود را با سوزاندن خیمه‌هایی که به صورت نمادین از خیمه‌های امام حسین و دیگر اصحابش در نبرد کربلا برپاکرده بودند، به پایان می رساندن. بر اساس این گزارش، در طول این مراسم، عزاداران شعارهای «والخیام حرقوه» را سر می‌دادند.[۱]
به گزارش بلوکباشی در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، وقوع اتفاقاتی چون سوزاندن خیمه امام و اصحابش توسط سپاهیان ابن‌زیاد، در شکل‌گیری فرهنگ عاشورایی شیعی نقش کلیدی و مهم داشته‌است.[۲] آیت الله مکارم شیرازی به نقل از کتاب مأساةالحسین نقل می‌کند که در روایتی گزارش شده‌است، وقتی خانه امام صادق به دستور منصور دوانیقی آتش زده شد، ایشان در بیان علت ناراحتی خود فرمودند:[۳]
«گریه من برای آن است که وقتی آتش در دهلیزخانه زبانه کشید، زنان و دخترانم را دیدم که از این اتاق به آن اتاق و از این‌جا به آن جا پناه می‌برند با آنکه (تنها نبودند و) من نزدشان حضور داشتم، با دیدن این صحنه به یاد بانوان جدّم حسین در روز عاشورا افتادم که از خیمه‌ای به خیمه دیگر و از پناهگاهی به پناهگاه دیگر فرار می‌کردند.»[یادداشت ۱]
پیشینه و اهمیت
خیمه سوزی در نبرد کربلا
در روز دوم محرم سال ۶۱ ه. ق، امام حسین که در مسیر کوفه بود، در منطقهٔ کربلا خیمه زد.[۴] در روایتی از امام باقر آمده که پشت خیمه‌های سپاه امام حسین، نیزاری بود و این پوشش گیاهی مانع از محاصره توسط کوفیان می‌شد و تنها راه رویارویی از روبه‌رو بود. به فرمان امام حسین در پشت خیمه‌ها هیزم‌ها را جمع کردند تا در موقع لزوم با آتش زدن آنها، از هجوم سپاهیان ابن‌زیاد از پشت، جلوگیری به عمل آید.[۵] از دیگر تدابیر امام در مقابله با هجوم دشمن از پشت خیمه‌ها، قرار دادن مراقبان و نزدیک هم کردن خیمه‌ها برای سخت کردن عبور و مرور از آن ناحیه بود.[۶]
به گزارش طبری، شمر بن ذی الجوشن از کسانی بود که نسبت به کشتن زنان و کودکان و آتش زدن خیمه، در زمان پیکار با امام حسین سخن گفت.[۷] به نقل از نفس المهموم، به گزارش منابعی چون طبری و مفید، او حتی قصد آتش زدن خیمه امام سجاد را داشت تا بتواند امام را بسوزاند.[۸] از آنجا که جنگ تنها از طرف مقابل خیمه‌های امام حسین در جریان بود، عمر بن سعد دستور داد تا از پشت سر نیز به سپاه امام حسین یورش برده شود و برای میسر شدن این کار، دستور داد تا خیمه‌های امام حسین را با آتش زدن از میان برچیده شود. این کار باعث افروخته شدن خیمه‌ها شد و عمر بن سعد راهی برای هجوم از جانب مورد نظرش را نیافت. سرآخر او به قصد آتش زدن و حمله به خیام زنان سپاه امام عازم شد که با شماتت سپاهیانش، از این کار منصرف شد.[۹]
پیشینه تاریخی و فرهنگی مراسم خیمه سوزان
شیعیان در دو ماه محرم و صفر و خصوصاً در دهه اول محرم و روزهای تاسوعا و عاشورا، به برگزاری مراسم‌های مذهبی و آئینی در قالب‌های شبیه‌سازی رخداد واقعه طف و با هدف نشان دادن افسوس از ناتوانی در یاری امام حسین می‌پردازند.[۱۰] این مراسمات یکی از قدیمی‌ترین مراسم‌های عزاداری در ماه محرم به‌شمار رفته‌است.[۱۱] که قدمت آن به دوره آل بویه می‌رسد.[۱۲] در آن دوران از این مراسم با نام «التشابیه و خرق الخیام» یاد می‌شد. بر اساس برخی گزارشات، اولین شهری که چنین مراسمی در آن برگزار شده‌است، اهواز بود.[۱۳] این مراسم در دوره حکومت رضاشاه پهلوی در میان ممنوعیت عزاداری امام حسین، ممنوع اعلام شد و به صورت مخفیانه برگزار می‌شد.[۱۴]
تعزیه خوانی از مراسم‌های آئینی و عزاداری در فرهنگ ایرانی است. این رسم در دوره قاجار با مراسم آتش زدن خیمه‌های نمادین امام حسین در مراسم‌های روز عاشورا، شناخته می‌شد. در این مراسم، گروهی با لباس سرخ که نماد سربازان ابن زیاد بود، به خیمه‌های نمادین برافراشته شده هجوم می‌آوردند و خیمه‌ها را آتش می‌زدند.[۱۵] شیعیان هند در امامباره‌ها، در گودال‌هایی آتش روشن می‌کنند تا به یاد آتش گرفتن خیمه‌های حسین بن علی عزاداری کنند. آنان با پای برهنه بر روی آتش‌های افروخته حرکت می‌کنند.[۱۶] خیمه‌ها عموماً به رنگ‌های سبز، سیاه و سفید هستند و در روز اول محرم برافراشته می‌شوند و در روز دهم محرم به آتش کشیده می‌شوند.[۱۷]
دیدگاه فقها
بر اساس استفتائاتی که از مراجع تقلید شیعه در خصوص این مراسم منتشر شده است، در صورت رعایت شروط دیگری چون پرهیز از دروغ و نبودن وهن برای مذهب تشیع، برگزاری چنین مراسمی بلامانع عنوان شده است.[۱۸]
پانویس
- ↑ صالحی، «خیمه گاه»، ۱۳۸۰ش، ج۷ ص۳۷۲.
- ↑ بلوکباشی، و دیگران، «حسین (ع)، امام»، ۱۳۹۲ش، ج۲۰ ص۶۹۵.
- ↑ مکارم شیرازی، عاشورا و ریشه‌ها، ۱۳۸۷ش، ص۵۴۱؛ مکارم شیرازی و داودی، عاشورا، ۱۳۸۶ش، ص۵۱.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۴۰۸.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۳۸۹.
- ↑ بلوکباشی، و دیگران، «حسین (ع)، امام»، ۱۳۹۲ش، ج۲۰ ص۶۷۴.
- ↑ طبری، تاریخ طبری ۱۴۱۰ق، ج۵، ۴۳۸–۴۳۹؛ عسکری، معالم المدرستین، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۳۷؛ سید بن طاووس، لهوف، ۱۳۷۷ش، ص۱۴۸.
- ↑ قمی، نفس المهموم، ۱۳۷۹ش، ص۳۴۵.
- ↑ Vaglieri, “al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālib” 1971
- ↑ بلوکباشی، و دیگران، «حسین (ع)، امام»، ۱۳۹۲ش، ج۲۰ ص۶۸۹.
- ↑ کاشی پور، «ریشه و تاریخچه مراسم خیمه سوزان»، ۱۳۹۵.
- ↑ کاشی پور، «ریشه و تاریخچه مراسم خیمه سوزان»، ۱۳۹۵.
- ↑ کاشی پور، «ریشه و تاریخچه مراسم خیمه سوزان»، ۱۳۹۵.
- ↑ کاشی پور، «ریشه و تاریخچه مراسم خیمه سوزان»، ۱۳۹۵؛ کلاته، «کهن‌ترین سوگواری مذهبی»، ۱۳۹۰.
- ↑ معتمدی، عزاداری‌های سنتی شیعیان، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۲۲۶.
- ↑ بلوکباشی، و دیگران، «حسین (ع)، امام»، ۱۳۹۲ش، ج۲۰ ص۷۰۰.
- ↑ کاشی پور، «ریشه و تاریخچه مراسم خیمه سوزان»، ۱۳۹۵.
- ↑ دفتر مقام معظم رهبری، «مراسم خیمه سوزان در روز عاشورا»، ۱۳۹۴.
منابع
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، به کوشش علی شیری، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
- بلوکباشی، علی، و دیگران، «حسین (ع)، امام». به کوشش کاظم موسوی بجنوردی، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۲ش.
- سید بن طاووس، اللهوف علی قتلی الطفوف، به کوشش محمد محمدی اشتهاردی، تهران، نشر مطهر، ۱۳۷۷ش.
- طبری، ابن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، مؤسسة عزالدین، ۱۴۱۰ق.
- صالحی، شهیدی، «خیمه گاه»، دایرةالمعارف تشیع، تهران، نشر شهید سعید محبی، ۱۳۸۰ش.
- قمی، شیخ عباس، نفس المهموم، قم، مکتبة الحیدریة، چاپ اول، ۱۳۷۹ش-۱۴۲۱ق.
- دفتر مقام معظم رهبری، «مراسم خیمه سوزان در روز عاشورا»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، ۱۳۹۴ش، تاریخ بازبینی ۶ خرداد ۱۴۰۲ش.
- کاشانی پور، مهسا، «آشنایی با ریشه و تاریخچه مراسم خیمه‌سوزی در ایران و عراق»، خبرگزاری رضوی، ۱۳۹۵ش، تاریخ بازبینی ۶ خرداد ۱۴۰۲ش.
- عسکری، مرتضی، معالم المدرستین، تهران، مؤسسة البعثة، ۱۴۱۲ق.
- کلاته، محمدامین، «کهن‌ترین سوگواری مذهبی: نمایش «تعزیه» هنر ناب ایرانی است که قدمت دیرینه‌ای دارد»، روزنامهٔ تهران، ۱۰ آذر ۱۳۹۰ش.
- محمدزاده، مرضیه، «شمر بن ذی الجوشن»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- معتمدی، حسین، عزاداری‌های سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، قم، عصر ظهور، ۱۳۷۸ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها و پیامدها، قم، انتشارات امام علی بن ابی طالب (ع)، ۱۳۸۷ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، مهدی رستم‌نژاد و سعید داودی، عاشورا، قم، مدرسة الإمام علي بن أبي طالب، ۱۳۸۶ش.
- Veccia Vaglieri, Laura. 1971. "(al-)Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālib". Encyclopaedia of Islam. Vol. 3 (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. pp. 607–615.
پیوند به بیرون
خطای ارجاع: برچسب <ref> برای گروهی به نام «یادداشت» وجود دارد، اما برچسب متناظر با <references group="یادداشت"/> یافت نشد.