کتاب‌شناسی خیام

خیام آثار علمی و ادبی بسیاری تألیف کرده است که با گفته بیهقی در خصوص بخل او در تألیف، سازگاری ندارد. از خیام در موضوعات متنوعی از جمله ریاضیات، جبر، هندسه، فیزیک، موسیقی و فلسفه آثاری نقل شده است. آثار خیام بارها به صورت جدا از هم و گاهی به صورت تجمیعی، چاپ شده است. از مجموعه‌های تجمیعی چاپ شده در خصوص آثار خیام می‌توان به دانشنامه خیامی اشاره کرد که ۱۳ رساله منسوب به خیام را در خود جای داده است. این اثر را رحیم رضازاده ملک تألیف کرده است. پیش از او نیز آثاری اینچنینی با نام‌های آثار پارسی عمر خیام اثر محمد عباسی، احوال و آثار خیام اثر سلیمان ندوی، رسائل خیام اثر مهرداد اوستا و خیامی‌نامه اثر جلال همایی اشاره کرد.

محتوا و مضامین آثار

در نجوم

بیشتری مطالب در حوزه نجوم از خیام در کتاب نوروزنامه است که در انتساب این اثر به خیام، تردید وجود دارد. غیر از این اثر، کتاب زیج ملکشاهی نیز به وی منسوب است که مهم‌ترین و تنها اثر منسوب به خیام در زمینه نجوم است. در انتساب این کتاب به خیام، تردید وجود دارد و احتمال می‌رود که منجمی این اثر را برای اعتبار بخشی به خیام نسبت داده باشد.

در ادبیات و شعر

قدیمی‌ترین کتابی که در آن از خیام شاعر، یاد کرده، خریدة القصر از عمادالدین اصفهانی است. این کتاب به زبان عربی و در سال ۵۷۲ ه‍.ق یعنی نزدیک به ۵۰ سال پس از مرگ خیام نوشته شده است و در آن چهار بیت عربی منسوب به خیام گزارش شده است. فخر رازی نیز در رساله‌ای در تفسیر قرآن، یک رباعی فارسی از خیام گزارش کرده و به خیام نسبت داده است. به‌طور کلی در آثار منتشر شده تا قرن هشتم ه‍. ق، تنها ۱۲۰ رباعی یافت می‌شود که به خیام نسبت داده‌اند. از اوایل قرن نهم به بعد (۳۰۰ سال پس از درگذشت خیام)، آثار متعددی به عنوان دیوان‌های منسوب به خیام نوشته شدند.

فهرست آثار منسوب به خیام

فهرست آثار عمر خیام نیشابوری

موضوع	ردیف	نام اثر	تاریخ تألیف	توضیحات	منبع
ریاضیات و هندسه	۱	رسالة فی شرح ما اَشْکَل من مُصادَرات کتاب اقلیدس	جمادی‌الاول ۴۷۰	کتابی است به زبان عربی که توسط جلال‌الدین همایی در کتاب خیامی‌نامه به فارسی ترجمه و منتشر کرده است.
	۲	رسالة فی قسمة ربع الدائرة		این اثر به زبان عربی است که ترجمه ای فارسی از آن نیز منتشر شده است.
	۳	رسالهٔ مشکلات الحساب		از این اثر تنها صفحه اول آن باقی مانده است و خود او در کتاب جبر به این اثر اشاره کرده است.
	۴	رساله حل مسئله جبری یا مقطوع مخروطی
	۵	رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب
	۶	میزان الحکم و القسطاس
	۷	القول علی اجناس الذی بالاربعة	پیش از ۴۷۰	از این اثر با نام شرح المشکل من کتاب الموسیقی نیز یاد شده است. در این اثر، تلفیقی بین ریاضی در موسیقی شکل گرفته است. اثری از این کتاب باقی نمانده است.
	۸	رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابلة	۴۷۳	مهم‌ترین و مفصل‌ترین اثر خیام در ریاضیات است که به زبان عربی نوشته و به قاضی‌القضات ابوطاهر محمد هدیه شده است.
فلسفه	۹	رسالةٌ فِی الکَوْنِ و التکلیفِ	۴۷۳	این کتاب در پاسخ به پرسشهای امام ابونصر محمدبن عبدالرحیم نَسَوی نوشته است.
	۱۰	رسالة ضرورة التضادّ فی العالم و الجبر و البقاء		این اثر، دنباله‌ای بر رساله فی الکون و التکلیف است که همچون آن اثر خطاب به ابونصر نسوی نوشته شده است.
	۱۱	رسالة فی الوجود		به نظر می‌رسد که این رساله، در ادامه دو رساله قبل بوده است و شامل دیدگاه‌های کلامی و فلسفی خیام بوده است.
	۱۲	رسالة الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلّی		به عقیده برخی، این رساله، ادامه رساله فی الوجود است.
	۱۳	رساله در علم کلیات وجود	۵۰۰	این اثر، تنها اثر فلسفی خیام به زبان فارسی است که به درخواست فخرالملک ابوالفتح مظفر، وزیر سلطان سنجر، نوشته است. نام دیگر این اثر «سلسله الترتیب» است و تنها اثر فارسی باقی مانده از خیام است.
	۱۴	رساله در وقوع خیر و شر
	۱۵	رسالة جواباً لِثَلثِ مسائلَ	۴۹۲	این اثر از آخرین آثار خیام است که در آن به بیماری خود نیز اشاره کرده است. این کتاب در پاسخ سؤالات جمال‌الدین عبدالجبار مشکوی نوشته شده است.
فیزیک	۱۶	رسالة فی الاحتیالِ لِمعرفة مقدارَیِ الذهَبِ و الفضّةِ فی جسمٍ مرکّبٍ منهما		این اثر به عربی است و با نام میزان الحکمه نیز شناخته می‌شود. خیام در این اثر به کتاب شرح کتاب اقلیدس اشاره می‌کند.
	۱۷	مختصر فی الطبیعیات		بیهقی از وی این اثر را گزارش کرده است. از این اثر نسخه خطی‌ای باقی نمانده است.
نجوم	۱۸	زیج ملکشاهی		از جمله آثار منسوب به خیام است که توسط حاجی‌خلیفه در کشف الظنون گزارش شده است. از این اثر هیچ نسخه‌ای باقی نمانده است.
	۱۹	نوروزنامه		این اثر، به زبان فارسی است که در آن به موضوع نوروز و آیین پادشاهان ایرانی پرداخته شده است. در صحت انتساب این کتاب به خیام، اختلاف است. این کتاب شامل مطالب فراوانی در نجوم، و مطالبی در تاریخ و فرهنگ برخی نکات پزشکی است.
ادبیات	۲۰	ترجمة خطبة الغرّاءِ ابن سینا	۴۷۲	این اثر به زبان فارسی است و به درخواست جمعی از دوستان خیام در اصفهان نوشته شده است.
	۲۱	رباعیات		این کتاب در مناطق مختلف ایران و هند به زبان فارسی و ترجمه آن به زبان‌های انگلیسی، روسی، آلمانی و دانمارکی منتشر شده است.
جغرافیا	۲۲	رساله لوازم‌الامکنه		اثری است که صاحب کتاب تاریخ الفی آن را به خیام نسبت داده است. این اثر در موضوع هواشناسی و دلیل تغییر آب و هوا و اقلیم مناطق نوشته شده است. از این اثر نسخه‌ای خطی باقی نمانده است.
سایر	۲۳	رساله مشکلات ایجاب
	۲۴	عیون الحکمه
	۲۵	رساله معراجیه

منبع شناسی

منابع دست اول

در کتاب‌های کهنی که زندگی خیام و کارهای او را بیان کرده‌اند، اختلاف‌های بسیاری، به‌ویژه در تاریخ تولد و مرگ او وجود دارد. نخستین منبعی که به‌طور گسترده خیام را معرفی کرده است، چهار مقالهٔ نظامی عروضی، نوشته‌شده نزدیک ۵۵۰ قمری است. دومین زندگی‌نامهٔ خیام را ابوالحسن علی بیهقی، در ۵۵۶ قمری، در کتاب تتمهٔ صوان الحکمه یا تاریخ الحکما نوشته است. این اثر معتبرترین منبعی است که در خصوص زندگی خیام در دسترس است. نظامی عروضی و ابوالحسن بیهقی، هردو هم دوره خیام بوده و او را از نزدیک دیده‌اند. بدیع‌الزمان فروزانفر رسالهٔ نحو القلوب قشیری (درگذشتهٔ ۴۶۵ قمری)، و رسالهٔ الزاجر للصغار زمخشری را کهن‌ترین بن مایه‌ها دربارهٔ خیام و زندگی او می‌داند. دیگر متون کهنی که کم و بیش مطالبی دربارهٔ خیام و آثارش در آن‌ها یافت می‌شود عبارتند از:

• میزان الحکمه از عبدالرحمان خازنی (۵۱۵ قمری)
• رسالهٔ الزاجر للصغار فی معارضة الکبار از زمخشری (۵۱۶ق)
• خریدة القصر از عمادالدین کاتب اصفهانی (۵۷۱ق)
• نزهة الروح از شهرزوری (۵۸۶ق)
• مرصادالعباداز نجم‌الدین رازی (۶۱۹ق)
• تاریخ الحکما از قفطی (۶۲۶ق)
• الکامل فی التاریخ از ابن اثیر
• شذرات الذهب از ابن العماد حنبلی
• آثار البلاد و اخبار العباد از قزوینی (۶۷۴ق)

پیشینهٔ خیام‌پژوهی

سعید نفیسی و صادق هدایت نخستین کسانی در ایران دانسته شده‌اند که برای تشخیص رباعیات اصیل خیام دست به کاری پژوهشی زده‌اند. هدایت دو اثر دربارهٔ خیام منتشر کرده است: مقالهٔ «مقدمه‌ای بر رباعیات خیام» در سال ۱۳۰۳ خورشیدی و کتاب ترانه‌های خیام در سال ۱۳۱۳ خورشیدی. تاکنون نوشته‌های گوناگونی دربارهٔ این دو نوشته، و نقش هدایت در خیام‌شناسی پدید آمده است. در سال ۱۳۲۱ شمسی محمدعلی فروغی و قاسم غنی کتاب رباعیات حکیم خیام نیشابوری را منتشر کردند که شامل پیش گفتاری نسبتاً طولانی است و در آن ۱۸۷ رباعی از میان رباعیات منسوب به خیام، اصیل تشخیص داده شده است. در این کتاب، دیدگاه کسانی که رباعیات خیام را دلیل کفر او دانسته‌اند نقد شده و بر دین‌داری و حیرت او در کار جهان و معمای هستی تأکید شده است. این رویکردهای فروغی و غنی در میان خیام‌پژوهان ایرانی جایگاه ویژه‌ای یافت و پژوهشگرانی چون اسماعیل یکانی در عمر خیام نادرهٔ ایام (۱۳۴۲ خورشیدی)، علی دشتی در دمی با خیام (۱۳۴۴ خورشیدی)، محمدمهدی فولادوند در خیام‌شناسی (۱۳۴۷ خورشیدی)، جعفر آقایان چاووشی در سیری در افکار علمی و فلسفی حکیم عمر خیام نیشابوری (۱۳۵۸ خورشیدی)، علیرضا ذکاوتی قراگزلو در عمر خیام نیشابوری حکیم و شاعر (۱۳۷۷ خورشیدی) خیام را با همان رویکرد معرفی کرده‌اند.

برپایهٔ پژوهش حسن‌لی و حسام‌پور، از سال ۱۳۰۰ خورشیدی تا پایان سال ۱۳۸۰ خورشیدی ۴۲۵ مقاله دربارهٔ خیام در ایران منتشر شده است. از این شمار، بیشترین مقاله‌ها دربارهٔ «زندگی، شخصیت و شعر خیام» بوده است (۱۶۶ مقاله) و به موضوع‌هایی مانند «زیبایی‌شناسی شعر» (۱ مقاله)، «نسخه‌شناسی» (۸ مقاله)، و «بررسی آثار کلامی و فلسفی خیام» (۱۸ مقاله) کم‌تر پرداخته شده است. در همان بازهٔ زمانی ۷۰ کتاب در پیوند با خیام در ایران منتشر شده بوده است.

پانویس

منابع

• امینی، علی‌اکبر؛ غنی‌زاده، پیام (۱۳۹۴). «اندیشه‌های فلسفی خیام». اطلاعات سیاسی - اقتصادی. تهران (۳۰۲): ۱۵۰–۱۶۳ – به واسطهٔ نورمگز.
• توکلی طرقی، عبدالحسین (۱۳۹۰). «گنجینه مفاخر: «خیام» و آثار او». کیهان فرهنگی. تهران (۲۹۲ تا ۲۹۳): ۶۰–۶۴ – به واسطهٔ نورمگز.
• توکلی، نیلوفر (۱۳۸۹). «نقد و بررسی کتاب: کارنامه تحلیلی خیام پژوهی در ایران». کتاب ماه. تهران (۱۵۹): ۶۶–۷۰ – به واسطهٔ نورمگز.
• دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۷۳). لغت‌نامه. به کوشش جعفر شهیدی و محمد معین. تهران: روزنه.
• قربانی، ابوالقاسم (۱۳۷۵). زندگی‌نامهٔ ریاضیدانان دورهٔ اسلامی از سدهٔ سوم تا سدهٔ یازدهم هجری. تهران: مرکز نشر دانشگاهی. شابک ۹۶۴-۰۱-۰۸۱۷-۰.
• خیام، عمر بن ابراهیم (۱۳۷۸). بهاءالدین خرمشاهی، ویراستار. رباعیات خیام. با تصحیح، مقدمه و حواشی محمدعلی فروغی و قاسم غنی. تهران: ناهید. شابک ۹۶۴-۶۲۰۵-۰۰-۳.
• خدایی، فاطمه (۱۳۸۰). «نقد و معرفی: شرح حال ریاضیدانان ایران و جهان». کتاب ماه علوم و فنون. تهران (۴۶): ۲۴–۲۸ – به واسطهٔ نورمگز.
• میرافضلی، علی (۱۳۷۸). «کارنامه خیام پژوهی در سال ۱۳۷۷». نشر دانش. تهران (۹۲): ۳۳–۴۱ – به واسطهٔ نورمگز.
• میرافضلی، علی (۱۳۷۵). «خیام». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• قاسملو، فرید (۱۳۷۵). «خیام: نجوم». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• باقری، محمد (۱۳۷۵). «خیام: ریاضیات». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• Mousavian, Seyed N; Sumner, Suzanne; Aminrazavi, Mehdi; Brummelen, Glen Van (2023). "Umar Khayyam". The Stanford Encyclopedia of Philosophy (به انگلیسی). plato.stanford.edu.