منبع‌شناسی مرعشیان

منبع‌شناسی تاریخ مرعشی به آثار مکتوب گوناگونی می‌پردازد که در شناخت تاریخ سال‌های پایانی باوندیان و دودمان‌های چلاویان، مرعشیان و پادوسپانیان در طبرستان و همچنین کیاییان در گیلان کمک می‌کنند. این منابع شامل منابع متقدم یا اصلی، منابع متأخر یا فرعی و تحقیقات جدید می‌شوند.

منابع متقدم

این دسته از مکتوبات در فاصله زمانی کوتاهی از قیام مرعشیان و حکومت آنان نوشته شدند. نویسندگان این دسته از منابع یا خود تاریخ مرعشی را درک کرده‌اند، یا نقل قولی از دیگر نویسندگان را آورده‌اند. برخی از این منابع عبارتند از:

1. تاریخ رویان: اثری از مولانا اولیاالله آملی که تاریخ طبرستان را از قدیمی‌ترین ایام تا سال ۷۶۴ هجری قمری آورده است. این سال در حدود دورهٔ تأسیس دودمان مرعشی به دست میربزرگ است. این کتاب بخش اعظم خود را از تاریخ طبرستان نوشته ابن اسفندیار به عاریت گرفته است ولی بخش‌هایی از آن که به حمله وجیه‌الدین مسعود سربدار به آل باوند پرداخته یا وضعیت داخلی باوندیه و افراسیاب چلاوی را شرح می‌دهد، برای تاریخ این دوره اهمیت دارد.
2. تاریخ طبرستان و رویان و مازندران: این کتاب اثری از ظهیرالدین مرعشی (زاده ۸۱۰ هجری - متوفی ۸۹۲ هجری) است و بخش‌هایی از آن تکراری از مطالب تاریخ رویان اولیاالله است. ظهیرالدین فرزند نصیرالدین مرعشی و از اعضای خاندان مرعشی است. او پس از اختلافات پدرش با یکی از عموزادگانش، در پنج سالگی به همراه پدر به دربار کیاییان در شرق گیلان پناهنده شد و در درگاه کیایی به مناصبی دست یافت. مهم‌ترین اطلاعات این کتاب در مورد خود دودمان مرعشی است و در میان سال‌های ۸۸۱ تا ۸۹۲ نوشته شده. این اثر به کارکیا میرزا علی لاهیجانی تقدیم شده است.
   از آنجا که سید ظهیرالدین خود را جریان اتفاقات بوده، اطلاعات او بسیار ارزشمند است. وی رابطهٔ میان مرعشیان و سربداران را به خوبی تشریح کرده و از دیده‌ها و شنیده‌های خود مطالبی آورده است.
3. تاریخ گیلان و دیلمستان: دیگر کتاب سید ظهیرالدین است که به صورت مکمل کتاب تاریخ طبرستان و رویان و مازندران است و تمرکز آن بر دودمان کیاییان است که به دنبال مرعشیان و تحت تعالیم مرعشیه در گیلان تأسیس شد. این کتاب یکی از نخستین آثار دربارهٔ تاریخ گیلان و دیلمستان است.
4. آثار حافظ ابرو: حافظ ابرو مطالبی دربارهٔ مرعشیان را در دو کتاب خود به نام‌های مجموعه و زبدة التواریخ آورده است. در زبدةالتواریخ سالشماری برای مرعشیان نوشته شده. این مطالب بیشتر در مورد حملات تیمور به طبرستان و تبعید مرعشیان هستند. همچنین مقدمات قیام مرعشیان به صورت خلاصه‌ای آمده که این مطالب گاه اشتباهاتی نیز دارند.
5. مجمل فصیحی: اثری از فصیحی خوافی که در جلد سوم آن مطالبی دربارهٔ مرعشیان، گاه به اشتباه، آورده شده است. این مطالب به صورت سالشمار است و به دورهٔ بازگشت مرعشیان از تبعید و اخلاف کمال‌الدین مرعشی می‌پردازد.
6. مطلع السعدین: اثری از عبدالرزاق سمرقندی که اتفاقات منجر به تشکیل شده دولت مرعشیان و قیام میربزرگ علیه چلاویان را آورده است و اطلاعاتی دربارهٔ اسکندر شیخی دارد.
7. تذکرةالشعرا: کتابی از دولتشاه سمرقندی که در قسمت مربوط به سربداران مسائلی که میان سید عزالدین سوغندی و قوام‌الدین مرعشی روی داده، آورده است. گرچه مطالب او دارای اشتباهاتی هستند و بسیار مختصرند ولیکن در دیگر منابع مشابه آن وجود ندارد و دارای اهمیت است.
8. روضة الصفا: در این اثر میرخواند اطلاعات چندانی دربارهٔ مرعشیان وجود ندارد. او تنها یک صفحه دربارهٔ قیام میربزرگ نوشته و در همان‌جا هم می‌گوید که چون حافظ ابرو و عبدالرزاق مطالب این قیام را گفته‌اند، نیازی به توضیح مجدد نمی‌بیند. فلذا مطالب دربارهٔ مرعشیان را از دوره حملهٔ تیمور آورده و شرح تبعید آنان را در خود دارد.
9. ظفرنامه: این کتاب شامل مطالبی از ظفرنامه شامی است و شرف‌الدین علی یزدی در واقع آن کتاب را ساده‌نویسی کرده. یک فصل از این کتاب به نام «گفتار در تسخیر آمل و ساری و ماهانه‌سر» به شرح حملات تیمور و سپس تبعید سادات مرعشی پرداخته که دارای جزئیات مهمی است.

منابع متأخر

این دسته از منابع غالباً از روی منابع متقدم نوشته شدند و از منابع زمانهٔ خود بهره یافتند و همچنین شامل تاریخ دوره‌های بعدی مرعشیان هستند.

1. حبیب‌السیر: جلد سوم از کتاب چهار جلدی خواندمیر که در پایان عهد تیموری و آغاز صفوی نوشته شده، اطلاعاتی دربارهٔ مرعشیان و کیاییان دارد که اکثراً برگرفته از کتب سید ظهیرالدین است ولیکن مطالب جدیدی در بین آن نیز وجود دارد.
2. تاریخ جهان‌آرا: فصل مخصوصی از کتاب قاضی احمد غفاری به سادات مرعشی پرداخته که شامل حوادث دوره میربزرگ تا سلطان مرادخان (م ۹۶۹ هجری) است. همچنین در دیکر کتابش، تاریخ نگارستان، مطالبی دربارهٔ کیاییان و مرعشیان دارد.
3. تاریخ مازندران: کتابی از ملا شیخ علی گیلانی است که در سال ۱۰۴۴ هجری نوشته شد. گفتارهای او تماماً اقتباس شده از دیگر آثار است و شامل مطالبی در مورد باوندیه، چلاویه و نسب و تسلط مرعشیه است.
4. مجمع التواریخ: کتابی از میرزا عبدالخلیل مرعشی که در زمان صفویان نوشته شد. نگارنده خود از سادات مرعشی است و مطالبی دربارهٔ آغاز کار میربزرگ و موقعیت این خاندان در زمان شاه طهماسب آورده است که غالب آن برگرفته از سید ظهیرالدین است.
5. مجالس المومنین: کتابی از قاضی نورالله شوشتری است که در آن بخشی تحت عنوان «جلد چهاردهم، در سلاطین علویه قوامیه مرعشیه مازندران» وجود دارد و مطالبی با اقتباس از ظهیرالدین به صورت خلاصه در آن آمده است.
6. تاریخ خاندان مرعشی مازندران: کتابی است که شخصی به نام میرتیمور مرعشی به صورت ادامهٔ اثر ظهیرالدین نوشته است. این کتاب به شرح وقایع پس از سال ۸۸۱ هجری در قلمرو مرعشیان پرداخته است و تا سال ۱۰۷۵ هجری آن را ادامه داده. این کتاب هنگامی نوشته شده که پنجاه سال از پراکنده کردن مرعشیان توسط شاه عباس کبیر گذشته بود.
7. التدوین فی احوال جبال شروین: کتابی از اعتمادالسلطنه است که در زمان ناصرالدین شاه نوشته شد و از ظهیرالدین استفاده کرده.
8. احقاق الحق: تألیف دیگری از قاضی نورالله شوشتری است که خود مرعشی بوده. مقدمه‌ای که آیت‌الله نجفی مرعشی بر آن نوشته، دارای اهمیت فراوانی است. در این مقدمه مطالب بسیاری دربارهٔ مرعشیان و طرز انشعابشان در مناطق مختلف آمده و دارای منابع مختلفی است. این مقدمه دارای نام «اللئالی المنتظمه و الدررالثمینه» است.
9. تاریخ خانی: این کتاب به خواست سلطان احمد خان به عنوان دنبالهٔ تاریخ گیلان و دیلمستان ظهیرالدین نوشته شد و از سال ۸۸۰ تا ۹۲۰ هجری است. خود کتاب در ۹۲۱–۹۲۲ نوشته شد و مطالبش در مورد حاکمان کیاییان است.
10. فردوس: این کتاب تألیفی از علاءالملک حسینی شوشتری است که خود مرعشی بود و شرحی از پخش شدن مرعشیان مازندران در نقاط مختلف به خصوص شوشتر دارد و از مشاهیر مرعشیان شوشتر نام برده.

پانویس

منابع

• آژند، یعقوب (۱۳۶۵). قیام مرعشیان. تهران: کتاب‌های شکوفه (وابسته به امیرکبیر). ص. ۷–۲۳.