نرجس

نرجس
نرجس خاتون
تایپوگرافی از عبارت «السیدة نرجس والدة امام المهدی»
نام بومی	نرجس خاتون
متولد	نامشخص روم یا سامرا
وفات	۲۶۰ ه‍.ق سامرا، خلافت عباسیان
مدفن	سامرا، حرم عسکریین ۳۴٫۱۹۸۷۸°شمالی ۴۳٫۸۷۳۳۸°شرقی / 34.19878; 43.87338
محل زندگی	روم و سامرا
عنوان	سیدة، خاتون، سیدة الاماء، خیرالاماء، برترین کنیزان
دین	اسلام
مذهب	شیعه دوازده‌امامی
همسر(ها)	حسن عسکری
فرزندان	حجت بن الحسن
والدین	یشوعا فرزند قیصر روم (پدر)

«ملیکا» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای دیگر کاربردها ملیکا (ابهام‌زدایی) را ببینید.

نرگس، نرجس یا مِلیکا (به عربی: سِیِّدَةِ نَرجِس؛ زادهٔ روم شرقی – درگذشتهٔ ۲۶۰–۲۶۱ هجری قمری / ۸۷۴–۸۷۵ میلادی در سامرا) نام همسر حسن عسکری، یازدهمین امام شیعیان امامیه و مادر حجت بن الحسن، دوازدهمین و آخرین امام شیعیان دوازده‌امامی است. منابع نام‌های مختلفی را برای او گزارش کرده‌اند که از میان آنها، نام‌های صیقل، نرجس، ملیکا و سوسن مشهورترین نام‌هاست. به باور برخی از پژوهشگران، علت اختلاف منابع در نام وی، علاقه حسن عسکری به ایشان و مخفی نگاه‌داشتن نام اصلی مادر آخرین امام شیعه امامیه بر خلفای عباسی است. با این وجود محمدباقر مجلسی نام اصلی وی را ملیکا و نرجس را لقب او می‌داند. مشهورترین لقب‌های وی ام محمد، ام قائم و سیدة الاماء است. در نزد شیعیان ایرانی، از وی با عنوان نرجس یا نرگس خاتون یاد می‌شود.

در خصوص نسب او به جهت اختلاف منابع در گزارش سرگذشت او، اتفاق نظر واحدی وجود ندارد. بر اساس ماجرای اسارت شاهزاده رومی، وی نوه قیصر روم بود که پس از دیدن رؤیایی در خصوص آمدن به سرزمین‌های اسلامی، خود را در قالب اسیر به سپاهیان مسلمان در حوالی روم رساند و از آنجا به عنوان کنیز به بغداد وارد شد. با این وجود گزارش دیگری دربارهٔ سرگذشت وی وجود دارد که او را کنیزی اهل نوبه یا کنیز حکیمه خاتون گزارش کرده که در خانه حکیمه به دنیا آمده‌است. بر فرض صحت روایت شاهزاده روم و تاریخ ازدواجش با حسن عسکری در تاریخی بین سال‌های ۲۵۲ تا ۲۵۴؛ احتمالاً فرزند یا نوه میخائیل سوم بوده‌است.

از تاریخ زندگانی وی تا پیش از ازدواج با حسن عسکری اطلاعاتی دقیق در دست نیست؛ تنها بر اساس روایت شاهزاده روم، وی از شاهزادگان رومی بوده‌است که به تعلیمات مختلفی همچون آموختن زبان عربی مکلف شده‌بود. بر فرض صحت همین روایت، او به تاریخ ۲۴۸ ه‍.ق به بغداد وارد شده‌است و در سال ۲۵۲ به عقد حسن عسکری درآمده‌است. در این فاصله تاریخی، او نزد حکیمه خاتون، علوم دینی را فرا گرفت. بر اساس تحلیل گلستانی و با توجه به فاصله میان ورود نرجس خاتون به سامرا و ازدواج با حسن عسکری، زمان تحصیل نرجس خاتون نزد حکیمه، ۷ تا ۸ سال به طول انجامیده‌است. وی در هنگام ازدواج با حسن عسکری، ۱۳ تا ۱۵ سال سن داشته‌است. وی در نیمه شعبان سال ۲۵۶ ه‍.ق (۱۸ ژوئیه ۸۷۰ م) تنها فرزند حسن عسکری به نام حجت بن الحسن را به‌دنیا آورد. حاملگی وی به جهت اختناق و سخت‌گیری حکومت عباسی، مخفی ماند تا جایی که حکیمه خاتون از شنیدن خبر وضع حمل یکی از زنان حسن عسکری، به شگفت آمد.

از تاریخ درگذشت نرجس خاتون نیز منابع سخنی به میان نیاورده‌اند. برخی منابع درگذشتش را در زمان حیات حسن عسکری دانستند و گروهی درگذشتش را کمی بعد از درگذشت حسن عسکری دانستند. با این وجود برخی منابع از زندانی شدن یکی از کنیزان حسن عسکری به نام صیقل یاد کرده‌اند که پس از درگذشت حسن عسکری برای بررسی حامله‌بودن یا نبودن کیزان حسن عسکری، به زندان افتاد. گزارش‌ها پیرامون مدت زمان زندانی بودن کنیز متفاوت است و از یک سال تا پایان زندگان آن کنیز گزارش شده‌است. با این وجود، احتمال درگذشت نرجس خاتون در سال ۲۶۰ ه‍. ق، بنابر آنچه بر سنگ مزارش گزارش شده‌است، تقویت شده‌است. وی پس از درگذشت در کنار همسرش حسن عسکری در حرم عسکریین دفن شد. بر مزار وی بنا و بارگاهی بنا شد. در منابع شیعی، زیات‌نامه‌ای برای زیارت مرقد او گزارش شده‌است که به هیچ‌یک از امامان شیعه منسوب نیست و احتمالاً مزارنویسان تدوین کرده‌اند.

منابع او را در صفاتی چون ورع، تقوا، عبادت، عفت، ارادت و علاقه به اهل بیت، علم، تبحر در احکام و حیا ستوده‌اند. وی مورد احترام حکیمه خاتون قرار گرفته‌است تا جایی که حکیمه از برای احترام، پای نرجس را بوسیده‌است. در سال ۱۳۹۳، انیمیشنی به نام «شاهزاده روم» به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی، در ایران تولید شد. این انیمیشن مورد استقبال تماشاگران قرار گرفت و توانست در جشنواره فیلم فجر، لوح تقدیر دریافت کند.

نام و القاب

نام‌های مختلفی برای مادر حجت بن الحسن گزارش شده‌است. به‌طور کلی، منابع برای او نام‌های ذیل را عنوان کرده‌اند:

1. نرجس یا نرگس
2. ملیکه یا ملیکا
3. سوسن
4. صیقل یا صَقیل
5. ریحانه یا ریحان
6. حکیمه
7. خَمط
8. حدیثه یا حدیث
9. سبیکه
10. مریم یا ماریه
11. سلیل
12. نسیم و ورداس

در قرون اخیر، نام نرجس در میان شیعیان، شناخته‌شده‌ترین نام برای مادر حجت بن الحسن بوده‌است. مشهورترین نامی که در منابع به وی نسبت داده شده‌است، صیقل است. محمدباقر مجلسی، معتقد است که نام وی ملیکا بوده‌است و نرجس لقب اوست. شیعیان ایران، همواره نام خاتون را برای مادر حجت بن الحسن به‌کار می‌برند. برخی از القابی که به نرجس خاتون نسبت داده شده‌است، عبارتند از: خاتون عرب و خاتون قیامت است.

در علت تعدد این نام‌ها برای یک شخص واحد، دلایل مختلفی ذکر شده‌است. عبدالرضا اسدی معتقد است که بسیاری از این نام‌ها، القابی بوده‌اند که به جهت جایگاه ویژه ایشان به مادر حجت بن الحسن اعطاء شده‌اند. دلیل دیگر، رسمی در میان اعراب است که برای کنیزان، نام‌های متعددی خصوصاً از میان گل‌ها برمی‌شمردند. خدامراد سلیمیان در فرهنگ‌نامه مهدویت، علت تعدد نام‌های نرجس را شدت علاقه صاحب او دانسته‌است. احتمال دیگری که در تعدد این نام‌ها گزارش شده‌است، مخفی نگه‌داشتن مادر آخرین امام شیعیان به جهت بیم از حکومت عباسی است. تعدد نام‌ها سبب می‌شد تا حکومت در یافتن مادر حجت بن الحسن -که به باور شیعه مهدی موعود است- دچار اشتباه و زحمت شود. احمد پاکتچی تعداد زیاد کنیزان حسن عسکری را نیز دیگر دلیل تعدد نام‌های نرجس خاتون می‌داند.

در زیارت‌نامه مزار نرجس خاتون، القاب «راضیه»، «مرضیه»، «صدیقه»، «نقیه» و «زکیه» به او نسبت داده شده‌است. دیگر القاب او، «ام محمد»، «ام قائم»، «سیدة الاماء» بوده‌است. حکیمه خاتون، وی را با عنوان «سیده» مورد خطاب قرار می‌داد.

نسب

نگاره‌ای از میخائیل سوم، شاهزاده روم در زمان زندگانی نرجس خاتون که احتمالاً بر اساس حدیث اسارت شاهزاده روم، پدر یا پدربزرگ اوست.

نرگس خاتون، همسر حسن عسکری -یازدهمین امام شیعه امامیه- و مادر حجت بن الحسن است. نسب دقیق و قابل اعتمادی از نیاکان نرجس خاتون، در دست نیست و قریب به اتفاق متون و روایاتی که از او گزارش کرده‌اند، وی را کنیز دانستند. یکی از صریح‌ترین دلایل بر اثبات کنیز بودن وی، توصیف حجت بن الحسن با القاب «ابن خیرة الاماء» و «ابن سیدة الاماء» است. شیخ مفید به صراحت از کنیز بودن مادر حجت بن الحسن گزارش می‌دهد. در مقابل دیدگاه مشهور و متواتر، شهید اول در کتاب دروس، دیدگاه ضعیفی را نقل می‌کند که نام مادر حجت بن الحسن را مریم بنت زید علویه است. این گزارش نشانگر آزاد بودن مادر حجت بن الحسن است. محدث بحرانی این دیدگاه را با عبارت «فی نهایة الضعف» توصیف می‌کند. با این وجود برخی بر این باورند که وی کنیز نبوده‌است و تنها به جهت پوشش قرار دادن نقش اسیر برای رسیدن به بغداد، او را کنیز نامیدند. از دیگر دلایلی که بر کنیز بودن نرجس خاتون دلالت دارد، روایاتی است که به صراحت او را کنیز معرفی کرده‌است. این روایات در سه نوع مخلف گزارش شده‌است:

اسارت شاهزاده رومی

بر اساس روایتی که نرجس خاتون را اسیری از روم معرفی می‌کند، وی از جانب پدری دختر یشوعا و نوه قیصر روم شرقی و از جانب مادری از نوادگان شمعون الصفا -وصی عیسی- بوده‌است. فضل بن شاذان در روایتی بی واسطه از حسن عسکری گزارش می‌کند که مادر حجت بن الحسن، دختر پسر قیصر روم است. اکثر منابع تاریخی و روایی نام پدرش را «یوشعا» گزارش کردند اما طبری آن را «یشوعا» می‌داند. از نام یشوعا چنین برداشت می‌شود که پدر نرجس خاتون، مسیحی بوده‌است.

قیصر صفتی مشترک میان تمام پادشاهان روم بوده‌است. از آنجا که علی بن محمد -امام دهم شیعیان امامیه نرجس خاتون را در سال‌های پایانی عمرش خریداری کرده‌است؛ احتمالاً نرجس خاتون بین سال‌های ۲۴۸ تا ۲۵۳ ه‍.ق (۸۶۲ تا ۸۶۷ م) خریداری شده‌است. در این دوره، حاکم سرزمین روم شرقی شخصی به نام میخائیل پسر تئوفیل (تئوفیلوس) یا میخائیل سوم بوده‌است. وی پس از مرگ تئوفیلوس و پایان حکومت مادرش بر رم، سی و ششمین امپراتور رم شد. ذکر این نکته حائز اهمیت است که واژه روم به سرزمین‌های وسیعی اطلاق می‌شده‌است که از سوریه، لبنان و ترکیه تا فلسطین و اروپا را نیز در بر می‌گرفته‌است. روم تا پیش از حکومت والنتین متحد بود تا آنکه والنتین آن را به دو بخش روم شرقی با مرکزیت قسطنطنیه و روم غربی با مرکزیت شهر رم تقسیم کرد.

کنیز حکیمه خاتون

مسعودی، صدوق، کلینی و مجلسی، روایت دیگری را در مقابل گزارش اسارت شاهزاده روم نقل می‌کنند که بر اساس آن، نرجس خاتون از کنیزان حکیمه بود و در خانه او به‌دنیا آمده و در آنجا رشد و زندگی کرد. این گزارش‌ها با اینکه از گزارش‌های مشابه متقن‌تر است اما همچنین از جهت سندی ضعیف قلمداد می‌شود و در معارضه با ماجرای شاهزاده روم قرار دارند.

کنیزی اهل نوبه

بر اساس آنچه شیخ صدوق در کمال‌الدین و تمام النعمة و شیخ طوسی در الغیبه گزارش می‌کند، محمدباقر -امام پنجم شیعیان دوازده امامی- در روایتی مادر حجت بن الحسن را کنیزی سیاه معرفی می‌کند. در دانشنامه ایرانیکا، این کنیز اهل نوبه (شمال سودان) گزارش شده‌است.

سرگذشت

مرقد نرگس خاتون در سامرا

تولد و سال‌های اولیه زندگی

بر اساس روایت اگر نرجس خاتون کنیز حکیمه باشد، محل تولدش در خانه ایشان در سامرا است؛ اما بر مبنای رومی بودن او، تولدش در شهر قسطنطنیه بوده‌است. وی در این دوران به دستور پدرش، نزد بهترین آموزگاران قسطنطنیه دانش آموخت. وی موفق بود تا به دو زبان عربی و رومی مسلط شود.

بر اساس روایتی که منابع شیعی آن را گزارش کرده‌اند، نرجس خاتون از اسارت و شیوه رسیدنش به عراق چنین یاد می‌کند:

«یک شب امام حسن عسکری در خواب به من فرمود: "جدت به زودی سپاهی را روانه جنگ با مسلمانان خواهد کرد و خود نیز همراه آنان خواهد رفت. تو هم با لباس کنیزان به صورت ناشناس از فلان راه به آنان ملحق شو!" من نیز چنان کردم، تا این که پیشقراولان سپاه اسلام به ما دست یافتند و من نیز به اسارت مسلمانان درآمدم. هنگامی که غنایم جنگ را تقسیم می‌کردند، مرا به پیرمردی دادند، او نام مرا پرسید؟ گفتم: من نرجس نام دارم. گفت: این نام کنیزان است؟»

پس از آن نرجس خاتون به بغداد منتقل می‌شود و در آنجا پیکی از جانب علی النقی برای خریداری نرجس به بغداد مراجعت می‌کند. پس از گفتگوهای پیک و نرجس خاتون، در نهایت نرجس خاتون به سامرا و منزل علی النقی منتقل می‌شود. ماجرای اسارت نرجس خاتون، به صورت مشخص در منابع غیر اسلامی یافت نمی‌شود، جز در مواردی که از کلیات ماجرا یادی به میان آمده باشد. فازیلیف -مورخ روسی- در کتاب تاریخ العرب و و الروم می‌نویسد: «در سال ۸۶۵ م (۲۴۴ ه‍.ق) سردار مسلمانان با رومیان پیکار کرد و طی آن بسیاری از اشراف و بزرگان روم به اسارت رسیدند.» شبیه به همین مطلب در باقی تواریخ معتبر اسلامی و غیر اسلامی همچون البدایة و النهایة و تاریخ تمدن نیز منعکس شده‌است. بر همین اساس سال ورود نرجس خاتون به بغداد را ۲۴۸ ه‍.ق دانسته شده‌است. به عقیده میلانی، احتمالاً جنگی که منجر به اسارت نرجس خاتون شده‌است در ۲۵۱ ه‍.ق رخ داده‌است و در سال ۲۵۲ ه‍. ق، نرجس به بغداد منتقل شده‌است. وی به گزارشی از ابن‌اثیر اشاره می‌کند که بر اساس آن، در سال ۲۵۱ ه‍. ق، جنگی در اندلس درگرفت و امویان بر اهالی اندلس پیروز شدند.

نرجس خاتون پس از حضور در منزل علی النقی در سامرا، به دستور علی النقی در منزل حکیمه خاتون -خواهر علی النقی- ساکن شد تا تحت تعلیمات دینی حکیمه قرار بگیرد. بر اساس تحلیل گلستانی و با توجه به فاصله میان ورود نرجس خاتون به سامرا و ازدواج با حسن عسکری، زمان تحت تعلیم بودن نرجس خاتون نزد حکیمه، ۷ تا ۸ سال به طول انجامیده‌است.

ازدواج تا درگذشت

بنابر روایتی که شیخ صدوق در کمال الدین و تمام النعمة گزارش می‌کند، او پس از اسارت، به عنوان کنیز به عراق برده شد و در شهر بغداد، بشیر بن سلیمان -یکی از یاران علی بن محمد النقی- او را خرید و به سامرا منتقل کرد. در نهایت وی به عنوان همسر برای حسن عسکری اختیار شد. شیخ طوسی شبیه به همین ماجرا را با اندکی اختلاف، در کتاب الغیبه و ابن شهر آشوب بخش‌هایی از آن را در مناقب گزارش کرده‌اند. کلینی در کافی، این روایت را نقل کرده‌است. بنابر گزارش صدر، نرجس کنیز علی النقی بود که به عقد حسن عسکری درآمد. او در هنگام ازدواج با حسن عسکری، ۱۵ الی ۲۰ ساله بوده‌است. میلانی احتمال داده‌است که این ازدواج در سال ۲۵۲ تا ۲۵۴ صورت گرفته‌است. با این وجود برخی بر این باورند که سن او در هنگام ازدواج ۱۳ سال بوده‌است که این مطلب با روایت اسارت شاهزاده روم سازگاری ندارد؛ چرا که بر اساس قانون کلیسا، ازدواج دختران تا قبل از سن ۱۵ سالگی ممنوع است و نرجس خاتون از خواستگاری و تدارک برای ازدواج با عموزاده خود در روم خبر می‌دهد.

بر اساس گزارش‌ها فراوانی در شیعه و سنی، وی در نیمه شعبان سال ۲۵۶ ه‍.ق (۱۸ ژوئیه ۸۷۰ م) تنها فرزند حسن عسکری را به‌دنیا آورد. بر اساس اعتقاد شیعیان دوازده‌امامی این فرزند، منجی بشریت است که از پنج سالگی تا هم‌اکنون زندگی مخفیانه و دور از چشم همگان دارد. حسن عسکری برای در امان بودن فرزندش، او را تنها به ۴۰ تن از اصحاب خود نشان داد و حتی تدارک شایعاتی را چید تا بر اساس آن، حکومت عباسی به بدون فرزند بودن وی، اطمینان حاصل کند. شیوه ولادت حجت بن الحسن، در منابع شیعی به تفصیل بیان شده‌است. در روایتی از حکیمه خاتون نقل شده‌است: «امام حسن عسکری مرا به نزد خود فراخواند؛ و فرمود: ای عمه! امشب افطار نزد ما باش که شب نیمه شعبان است و خدای تعالی امشب حجت خود را ظاهر سازد. گوید: گفتم: مادر او کیست؟ فرمود: نرجس. گفتم: فدای شما شوم اثری در او نیست، فرمود: همین است که به تو می‌گویم…» معزی در ایرانیکا، دلیل این زایمان مخفیانه و معجزه‌گونه را حساسیت عباسیان در برخورد با امام دوازدهم شیعیان دوازده امامی گزارش می‌کند که به باور شیعه، منجی بشریت و از بین برنده ظلم است.

نمایی از مقبره نرگس خاتون

منابع به‌طور واضح از سرگذشت وی پس از ولادت حجت بن الحسن گزارشی را نقل نکردند. بنابر روایتی، یکی از کنیزان حسن عسکری به نام صیقل، پس از درگذشت حسن عسکری به مدت یکسال در زندان عباسی نگهداری شد تا از عدم حاملگی وی اطمینان حاصل شود. از آنجا که صیقل یکی از القاب نرجس خاتون بوده‌است این احتمال داده شده‌است که این دو کنیز، یکی باشند. شیخ صدوق مدت زمان این حبس را دو سال گزارش می‌کند، با این وجود برخی بر اساس این گزارش، پس از خروج صاحب زنج در بصره، توجه و سخت‌گیری حکومت وقت نسبت نرجس خاتون کاهش یافت و همین امر سبب آزادی او شد. ذهبی به نقل از ابن حزام، تحت نظر بودن صقیل در دربار خلفای عباسی را تا خلافت مقتدر عباسی گزارش می‌کند و پایان این حبس را با مرگ صقیل می‌داند. با این اوصاف، برخی نام کنیز زندانی شده را صقیل (یا صیقل) ولی غیر از نرجس خاتون گزارش کرده‌اند. در روایتی دیگر در کتب اثبات الوصیه نقل شده‌است، حسن عسکری در روزهای پایانی زندگانی خود، حجت بن الحسن را به همراه مادر و همسرش نرجس، به سفر حج راهی کرد.

در تاریخ درگذشت نرگس خاتون، اختلافاتی وجود دارد، بنابر روایتی که صدوق آن را در کمال‌الدین و تمام‌النعمة گزارش کرده‌است، نرگس خاتون به علت علاقه شدیدش به حسن عسکری و تحمل مشکلات و مصائب فراوان که حکومت بر خانواده حسن عسکری روا می‌داشتند، از حسن عسکری تقاضا کرد تا از خدا بخواهد که مرگ وی پیش‌تر از او باشد؛ و همچنین نیز شد. شیخ طوسی در الغیبه، گزارش دیگری را نقل می‌کند که درگذشت نرجس خاتون را بعد از حسن عسکری در تاریخی بین ۲۶۱ تا ۳۱۷ ذکر می‌کند. محلاتی از شعری که خبیر محمد سماوی در وصف سامرا سروده‌است، چنین برداشت می‌کند که سال مرگ نرجس، ۲۶۰ ه‍.ق بوده‌است و در پشت قبر حسن عسکری دفن شده‌است. بنابر آنچه صاحب معجم البلدان به نقل از یکی از خادمان حسن عسکری گزارش می‌کند، سال درگذشت نرجس، آنطور که بر سنگ قبرش نقش بسته بود، ۲۶۰ ه‍.ق بوده‌است. به باور بهادلی، صحیح‌ترین دیدگاه در مرگ نرجس خاتون، مرگ او در سال ۲۶۰ و اندکی پس از مرگ حسن عسکری در همان سال بوده‌است. بهادلی قولی که درگذشت نرجس را در زمان حیات همسرش گزارش کرده‌است را ضعیف می‌داند.

مدفن

حرمین عسکریین (مرقد نرگس خاتون) پس از انفجار اول

مقالهٔ اصلی: حرم عسکریین

مزار نرجس خاتون در کنار همسرش حسن عسکری در شهر سامرا است. محلاتی گزارش می‌کند که علی النقی، خانه‌ای را در سامرا خریداری کرد و در آن خانه از دنیا رفت. او را در وسط همان خانه دفن کردند. پس از او حسن عسکری در جانب او دفن شد. پس از حسن عسکری، نرجس خاتون و حکیمه نیز در همان‌جا دفن شدند. این گزارش در الارشاد شیخ مفید و الملل و النحل شهرستانی آمده‌است. این بارگاه همواره مورد توجه شیعیان بوده‌است و به جهت همجواری با پادگان‌های نظامی حکومت عباسی، شیعیان برای زیارت این قبور به صورت مخفیانه اقدام می‌کردند. شیعه و سنی هر دو بر این باورند که علی نقی در خانهٔ خود دفن شد. این منزل در محله‌ای به نام عسکر المعتصم واقع شده‌بود. از تاریخچه این بنا تا سال ۳۳۳ ه‍.ق اطلاعاتی ثبت نشده‌است و تنها سماوی در شعری، از بنا شدن گنبدی بر حرم عسکریین توسط ناصرالدوله حمدانی گزارش می‌کند. پس از آن در سال ۳۳۷ ه‍. ق، معزالدوله دیلمی صندوقچه‌ای چوبی را بر روی قبور حرم عسکریین قرار داد و پس از او برادرش در سال ۲۶۸ ه‍.ق گنبد و بارگاه حرم را بازسازی کرد و صحن را توسعه داد. ارسلان بساسیری در حدود سال ۴۵۰ ه‍.ق بارگاهی دیگر در حرم عسکریین بنا نهاد. این بنا در سال ۶۴۰ ه‍.ق در آتش‌سوزی از بین رفت و به دستور مستنصر عباسی، همچون بنای سابق بازسازی شد. این بنا مجدد در سال ۱۱۰۶ ه‍.ق دچار آتش‌سوزی شد و به دستور سلطان حسین صفوی، تعمیر و بازسازی شد. در این دوره ضریحی در ایران طراحی شد و بر این قبور نصب شد. در سال ۱۲۰۰ ه‍.ق به دستور احمدخان دنبلی -حاکم آذربایجان- حرم عسکریین با الگو قرار دادن نقشه حرم امام علی در نجف مورد بازسازی قرار گرفت. این بازسازی با مرگ احمدخان ناتمام باقی ماند تا فرزندش حسینقلی خان به اتمام آن اهتمام کرد. در این دوره بر مزار حکیمه خاتون و نرجس خاتون ضریحی قرار گرفت. در عصر قاجار، بر اساس وصیت امیرکبیر، ثلث اموالش را برای بازسازی حرم عسکریین استفاده کردند. در این بازسازی، گنبد طلاکاری شد و ایوان و صحن تعمیر شدند. در اوایل قرن چهاردهم هجری، حرم و رواق‌ها آینه کاری شدند و ساعتی بزرگ بر درب قبله نصب شد. در سال ۱۳۸۰ ه‍.ق با تلاش‌های علی اصفهانی کهربایی -از تجار کربلا- ضریحی از نقره بر این آستان قرار گرفت. گروهی سلفی منتسب به القاعده این بارگاه را در ۲۳ محرم ۱۴۲۷ ه‍.ق. بمب‌گذاری کردند و بر اثر این انفجار، گنبد و بخش‌هایی از بنای حرم، از بین رفت.

برای نرگس خاتون، زیارت‌نامه‌ای در منابع دست دوم شیعی گزارش شده‌است. اما این زیارت‌نامه به هیچ‌یک از معصومین منتسب نیست. به احتمال قوی این زیارت را مزارنویسان به شخصه نوشته‌اند.

مهدویت

زندگی
نسب	نرجس خاتون (مادر) • حسن عسکری (پدر)
مهدی	زندگی • غیبت • غیبت صغری • غیبت کبری • ظهور • رجعت
نام‌ها	بقیةالله • قائم آل محمد • صاحب‌الزمان • ولی عصر
شخصیت‌ها
نواب اربعه	عثمان بن سعید • محمد بن عثمان • حسین بن روح نوبختی • علی بن محمد سمری
شخصیت‌های ظهور	سفیانی • شیصبانی • ابقع • اصهب • سید قمی • سید خراسانی • شعیب بن صالح • سید یمانی • مصری • سید حسنی • نفس زکیه
مدّعیان مهدویت (متمهدی)	ابومحمد شریعی • محمد نوربخش • محمد احمد • سید علی‌محمد باب • حسین منصور حلاج • محمد بن نصیر نمیری • محمد بن علی شلمغانی • ابوطاهر محمد بن علی بن هلال • احمد بن هلال کرخی • محمد جونپوری • سید محمد مشعشع • محمد قحطانی
مکان‌ها
منسوب به مهدی	سامرا • سرداب مقدس • مسجد سهله • مسجد جمکران • مسجد کوفه • مهدیه
مرتبط با ظهور	وادی یابس • بیت‌المقدس • بیداء • وادی‌السلام • مسجد حله
زیارات
دعای عهد • دعای ندبه • زیارت آل یاسین • دعای فرج
نشانه‌های ظهور
خروج سفیانی • صیحه آسمانی • قیام یمانی • قیام خراسانی • خروج سید حسنی • کشته‌شدن نفس زکیه • نبرد قرقیسیا
آثار مرتبط
الغیبة • الغیبة (طوسی) • الغیبة (نعمانی) • کمال‌الدین و تمام‌النعمة • دارالسلام • نجم‌الثاقب • العقبری الحسان • ملاحم و الفتن • بحارالانوار • مکیال‌المکارم • عصرالظهور • صحیفه مهدیه • توقیع
موعود در دیگر ادیان
ماشیح • سوشیانس • فارقلیط • مهر/میترا • هوشیدر • هوشیدرماه • کریشنا • ویشنو
مفاهیم وابسته
فرجام‌شناسی اسلامی • آخرالزمان • دجال • انتظار • رخدادهای پس از ظهور • انتظار مکتب اعتراض • ظهور بسیار نزدیک است • نهی توقیت

در منابع

قدیمی‌ترین منابعی که به ذکر نام و سرگذشت او پرداخته‌اند، مربوط به قرون دوم، سوم و چهارم هجری‌اند. با این وجود، در برخی منابع قدیمی‌تر روایی، روایاتی به ذکر نام و حالات او پرداخته شده‌است:

منابع شیعه

از نرگس خاتون در منابع روایی، متعدد یاد شده‌است. به‌طور کلی، چهار دسته روایت با موضوع نرجس خاتون در منابع روایی وجود دارد:

1. روایاتی که وی را شاهزاده‌ای رومی و تربیت یافته حکیمه خاتون معرفی کرده‌است.
2. روایاتی که وی را متولد و تربیت‌شده خانه حکیمه خاتون دانسته‌است.
3. روایاتی که نرگس خاتون را بانویی سیاه‌پوست دانسته‌است.
4. روایاتی که مادر موعود آخرالزمان را کنیز معرفی کرده‌اند.

دسته اول روایات

روایاتی که به ماجرای شاهزاده رومی اشاره دارد، در منابع کهن شیعه همچون کمال الدین و تمام النعمه اثر شیخ صدوق، الغیبه اثر شیخ طوسی و دلائل الامامه اثر محمد بن جریر طبری مورد اشاره قرار گرفته‌است که نشانه شهرت این ماجرا در قرن چهارم و پنجم ه‍.ق است. ری‌شهری در بررسی سندی این روایات، گزارش می‌کند که تمام راویان حدیث بجز محمد بن بحر شیبانی، همگی مجهول و مهمل هستند و محمد بن بحر نیز به غلو متهم است. از دیگر ایرادات این روایت، پرداخت داستان‌گونه به ماجرا و عدم هم‌گونی با شیوه حدیث‌نگاری است. اما به گفته ری‌شهری ضعف این روایات سبب انکار محتوای آن نمی‌شود. او همچنین معتقد است که انتقادهایی که به نبود جنگ در بازه زمانی مورد اشاره روایت بین مسلمانان و رومیان را وارد نمی‌داند و به جنگ‌هایی بین سال‌های ۲۴۵ تا ۲۵۴ ه‍.ق اشاره می‌کند. ویل دورانت در تاریخ تمدن، از وقوع توطئه‌های داخلی در بین سال‌های ۱۸۱ تا ۲۴۶ خبر می‌دهد که سبب نابسامانی عمده در امپراتوری بیزانس شد. منابع تاریخی دیگری چون تاریخ ابن خلدون، البدایة و النهایة و الکامل فی التاریخ نیز از وقوع جنگ‌های متعددی در بین سال‌های ۲۴۵ تا ۲۵۴ بین مسلمانان و رومیان یاد کردند. سید علی میلانی در این‌باره می‌نویسد: «برخی در صحت این اخبار تشکیک کرده‌اند که در بازه زمان ولادت امام مهدی سلام الله علیه، هیچ جنگی بین مسلمانان و مشرکین رخ نداده‌است. اما این ادعا به‌جهت جهل آنها به تاریخ و دشمنی آنها با حقیقت ولادت مهدی موعود است؛ چرا که وقوع جنگ بزرگی بین مسلمین و مشرکین در اندلس (که جزئی از روم محسوب می‌شود) به‌تاریخ ۲۵۱ از مسلمات تاریخی است. در این جنگ تعداد بسیاری از مشرکین کشته و بسیاری اسیر شدند. این روایت با توجه به درگذشت امام هادی علیه السلام در سال ۲۵۴ و وقوع این جنگ، تطابق زمانی دارد.» بر اساس برخی روایات دیگر، نرجس خاتون مدتی را نزد حکیمه برای کسب علوم دینی و اسلامی ماند. این روایات منافاتی با روایت ماجرای شاهزاده رومی ندارد و احتمالاً مربوط به پس از حضور در سامرا است.

نعمانی روایتی را گزارش می‌کند که بر اساس آن، حجت بن الحسن پس از ظهورش در کنار کعبه، خطبه‌ای خواهند خواند و در بخشی از آن می‌گوید: «اَلا وَ مَنْ اَرادَ اَنْ یَنْظُرَ اِلی عیسی وَ شَمعونَ فَها اَنَا ذا عیسی وَ شَمعون» ترجمه: «ای مردم، اگر کسی بخواهد عیسی و شمعون را ببیند، پس من عیسی و شمعون هستم.» این روایت به عنوان یکی از مویدهای ماجرای اسارت شاهزاده رومی مورد استناد قرار گرفته شده‌است. مورد دیگری که موید روایت شاهزاده روم دانسته شده‌است، روایت فضل بن شاذان از حسن عسکری است که بر اساس آن، فضل از مادر حجت بن الحسن سؤال می‌کند و حسن عسکری مادر فرزندش را نواده قیصر روم گزارش می‌کند. این روایت از نظر رجالی، صحیح دانسته شده‌است.

دسته دوم روایات

بنابر گزارش مسعودی، نرجس یکی از کنیزان متولد شده در خانه حکیمه است که در همان‌جا تربیت یافته‌است. شیخ طوسی نیز عبارت مسعودی را گزارش کرده‌است. بر اساس روایتی که مسعودی آن را گزارش می‌کند، حسن عسکری در شب نیمه شعبان، نرجس را کنیز حکیمه خطاب کرده‌است. برای توجیه و هماهنگ‌سازی این روایت با باقی روایات و گزارش‌های تاریخی، توجیه شده‌است که به علت زندگی طولانی نرگس خاتون در منزل حکیمه خاتون به جهت تعلیم یا حفظ از گزند و توطئه‌های حکومت؛ عده‌ای را دچار اشتباه کرده که نرجس کنیز حکیمه خاتون بوده و اساساً در آن منزل به‌دنیا آمده‌است. بنابر نظر نعمانی، مسعودی، مفید و ابن خلکان، نرجس تربیت یافته حکیمه و کنیز او بوده‌است.

دسته سوم روایات

این دسته روایات که متناقض و متعارض با سه دسته سابق است، بر سیاه‌پوست و اهل نوبه بودن مادر حجت بن الحسن اشاره دارد. این روایت که به روایت کناسی مشهور است، از قول محمد باقر -امام پنجم شیعیان امامیه- می‌گوید: «همانا در صاحب این امر، سنتی از یوسف نبی است و آن این که او فرزند کنیزی سیاه‌پوست است. خداوند عزوجل امرش را در یک شب اصلاح می‌نماید.» مجلسی با اشاره به تناقض این روایت با باقی روایات در توصیف مادر حجت بن الحسن، راه چاره را آن دانسته‌است که منظور از مادر در این روایت، مادر با واسطه یا مربی بوده‌باشد. در کتاب اصول کافی، روایتی به نقل از پیامبر اسلام گزارش می‌کند که در آن، مادر مهدی موعود با نژادی متعلق به نوبیه معرفی شده‌است. کلینی دربارهٔ این روایت نظری را نمی‌دهد و تنها آن را در کنار باقی روایات علی بن موسی الرضا در خصوص حجت بن الحسن گزارش می‌کند. محدثان و مورخان -حتی شاگردان کلینی- نیز به جهت اختلاف و تعارض این روایت با سایر روایات در خصوص نرجس خاتون، به آن توجه‌ای نکردند. در کتاب الغیبه نیز روایاتی در خصوص سیاه بودن مادر حجت بن الحسن گزارش شده‌است. در گزارش‌هایی آمده‌است که حسن عسکری، خادمی سیاه‌پوست اهل نوبه به نام عقید داشته‌است.

دسته چهارم روایات

این دسته که با تمام سه دسته سابق هم‌خوانی دارد، تنها بر کنیز بودن مادر موعود آخرالزمان اشاره دارد. شیخ مفید نخستین کسی است که در عصر غیبت کبری، در الارشاد به کنیز بودن مادر حجت بن الحسن اشاره می‌کند. مسعودی و کلینی در آثار خود، نسبی مشخص را برای نرجس خاتون گزارش نمی‌کنند و تنها به کنیز بودن او اشاره دارند. در گزارش‌های دیگری از مفید و طوسی، به صراحت از کنیز بودن نرجس یاد شده‌است. در میان منابع اهل سنت، اکثر منابع به ذکر نام و کنیز بودن مادر حجت بن حسن پرداخته‌اند از نسب و صاحب او سخنی به میان نیاورده‌اند.

منابع اهل سنت

نرجس خاتون و خصوصاً به دنیا آوردنِ حجت بن الحسن، در کثیری از منابع اهل سنت مورد اشاره است. قندوزی حنفی در ینابیع المودة به ماجرای نیمه شعبان پرداخته‌است و نام مادر حجت بن الحسن را نرجس گزارش می‌کند. بر اساس گزارش قندوزی، حکیمه برای کمک به وضع حمل نرجس خاتون به منزل حسن عسکری آمده‌است. شمس‌الدین محمد بن طولون نوشته‌است: «... و دوازدهمین نفر آنان، فرزندش محمد بن الحسن است… و اسم مادرش خمط و گفته شده نرجس است.» خواجه محمد پارسا از علمای حنفی، مادر حجت بن الحسن را نرجس گزارش می‌کند. و همچنین از ماجرای ولادت حجت بن الحسن در نیمه شعبان سال ۲۵۶ ه‍.ق را به نقل از حکیمه خاتون گزارش می‌کند. ابن صباغ مالکی نیز شبیه به همین گزارش را نقل می‌کند و لقب نرجس را «خیرالامه» می‌داند.

ابن عنبه در عمدة الطالب فی انساب آل ابی‌طالب و بهجت افندی در تاریخ آل محمد، نام مادر حجت بن الحسن را نرجس گزارش کرده‌اند. شبلنجی در نورالابصار، نام مادر تنها فرزند حسن عسکری را علاوه بر نرجس، به استناد نقل‌هایی سوسن و صیقل نیز گزارش می‌کند. دیار بکری حسین بن محمد بن حسن مالکی نیز همین سه نام را برای مادر حجت بن الحسن گزارش می‌کند و او را کنیز معرفی می‌کند. علوی در المجدی فی انساب الطالبین، نام مادر حجت بن الحسن را نرجس گزارش می‌کند و می‌نویسد، این نام پس از نام صیقل بر او گذاشته شده‌است. وی همچنین ماجرای وضع حمل معجزه‌گونه نرجس را گزارش می‌کند. اما نصیبی در مطالب السؤول و ابن جوزی در تذکرة الخواص، نام مادر حجت بن الحسن را به جای صیقل، صقیل گزارش کرده‌اند. جلال‌الدین نیشابوری و ابن خشاب بغدادی نیز چهار نام را برای نرجس خاتون گزارش کرده‌است: صیقل، سوسن، نرجس، حکیمه. دیگر نامی که در منابع اهل سنت آمده‌است، خمط است که ابن خلکان شافعی آن را در وفیات الاعیان آورده‌است. در فرائد السمطین به نقل از جابر بن عبدالله انصاری آمده‌است که در صحیفه فاطمه نام امامان دوازده‌گانه را به همراه نام مادرشان دیدم. وی گزارش می‌کند که نام مادر حجت بن الحسن در این صحیفه، نرجس گزارش شده‌بود. قندوزی مادر حجت بن الحسن بنابر روایتی از محمد باقر، را از نسل حواریون می‌داند.

ویژگی‌های اخلاقی

پوستر انیمیشن شاهزاده روم

سید علی میلانی در کتاب قادتنا، پس از گزارش روایت صدوق در خصوص اسارت نرجس خاتون از روم و انتقالش به سامرا، برخی از ویژگی‌های اخلاقی نرجس خاتون را چنین گزارش می‌کند: وی به زبان عربی آگاه بوده‌است و عفت او سبب شد تا نگذارد کسی او را لمس کند. او از صاحب اختیار خویش طلب کرد تا خودش صاحبش را انتخاب کند. وی همچنین نسبت به علی النقی و حسن عسکری ارادت و علاقه نشان می‌داد که موجب تعجب بشر نخاس شد. ابن صباغ مالکی نیز از وی با عنوان بهترین کنیزان یاد کرده‌است. از وی با عناوینی چون «المودعة اسرار الملک العلّام، الحاملة أشرف الأنام، الصدّیقة المرضیّة، شبیهة أمّ موسی، ابنة حواری عیسی، الرضیّة الزکیّة، المنعوتة فی الإنجیل، المخطوبة من روح‌الله الأمین، من رغب فی وصلتها محمّد سیّد المرسلین و المستودعة أسرار ربّ العالمین» در زیارتنامه‌ها، روایات و… یاد شده‌است که بیانگر علو جایگاه و مرتبه او است. در زیارتنامه وی آمده‌است: «سلام بر تو و پدران حواریّ تو، سلام بر تو و بر همسر و فرزندت، سلام بر تو و بر روح و جسم پاکیزه‌ات. گواهی می‌دهم که تو از امام زمان نیکو کفالت کردی، و ادا نمودی امانت را، و در عرصه خشنودی خدا کوشیدی، و دربارهٔ خدا صبر کردی و راز خدا را نگاه داشتی، و ولیّ خدا را باردار شدی، و در نگهداری حجّت خدا سخت کوشیدی، و نسبت به پیوند با فرزندان رسول خدا رغبت ورزیدی، درحالی‌که به حقّشان عارف بودی…» بنابر گزارش دلائل الامامه، وی مورد احترام حکیمه خاتون قرار گرفته‌است تا جایی که حکیمه از برای احترام، پای نرجس را بوسیده‌است. منابع او را در صفاتی چون ورع، تقوا، عبادت، علم، تبحر در احکام و حیا ستوده‌اند.

در فرهنگ و هنر

فیلم و سریال

در سال ۱۳۹۳، انیمیشنی به نام «شاهزاده روم» به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی، در ایران تولید شد. کارگردان این انیمیشن سینمایی را هادی محمدیان و تهیه‌کنندگی آن را حامد جعفری برعهده داشتند. این انیمیشن که پر مخاطب‌ترین انیمیشن تاریخ سینمای ایران لقب گرفته‌است؛ روایتگر داستان شاهزاده‌ای به نام ملیکا است که از تبار پدر از نوادگان یشوعا وصی عیسی و از تبار مادر نواده قیصر روم است. این انیمیشن موفق شد در جشنواره فیلم فجر، لوح تقدیر دریافت کند. انیمیشن شاهزاده روم علاوه بر ایران در لبنان، عراق، عربستان، کویت، ساحل عاج، بحرین، امارات متحده عربی، فرانسه و انگلستان به نمایش درآمده است. در حوزه ادبیات، به تاریخ دی‌ماه ۱۳۹۵ «کنگره شعر سراسری حضرت نرجس خاتون (ع)» در استان قم آغاز به‌کار کرد.

منابع

فارسی و عربی:

• ابن اثیر، علی بن محمد (۱۳۸۵). الکامل فی التاریخ (به عربی). بیروت: دار صادر.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی (۱۹۹۸). تذکرة الخواص من الامة بذکر خصائص الائمه. قم: اهل البیت.
• ابن خلکان، احمد بن محمد (۱۹۷۱). وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان (به عربی). به کوشش اخسان عباس. بیروت: دار صادر.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• ابن‌عنبه، سید احمد (۱۹۸۸). عمدة الطّالب فی أنساب آل أبی طالب (به عربی). قم: منشورات شریف الرضی.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• ابن صباغ مالکی، علی بن محمد (۱۳۷۹). الفصول المهمة فی معرفة الائمة (به عربی). به کوشش غریزی، سامی. قم: دارالحدیث.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• ابن طولون، محمد بن علی (۱۹۷۸). الائمة اثنی عشر (به عربی). قم: منشورات شریف الرضی.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• ابوالفداء، اسماعیل بن علی (۱۹۸۸). المختصر فی اخبار البشر (به عربی). بیروت: دارالنشر المعارف.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• اصلانی، مختار (۱۳۸۷). «بررسی تاریخی گزارش شیخ صدوق دربارهٔ نرجس خاتون» (PDF). مشرق موعود. دوم (هفتم): ۱۳۱–۱۴۰.
• الأسدی، حسین عبدالرضا (۱۴۳۸). علی ضفاف الانتظار (به عربی). تلخیص: کانون فرهنگی بانو مجتهده دکتر معصومه لطفی سرگزی. نجف: مرکز القمر للإعلام الرقمی.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• الحلو، سید محمّدعلی (۱۴۲۸). الغیبة والانتظار (به عربی). نجف: مرکز الدراسات التخصصیة فی الإمام المهدی علیه السلام.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• امینی، محمدباقر (۲۰۰۴). نرجس والدة الامام المنتظر (عج) (به عربی). ترجمهٔ موسوی، زهرا. بیروت: دارالنبلاء.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• امینی گلستانی، محمد (۱۳۹۶). نوادر و متفرقات. قم: محمد امینی گلستانی.
• بحرانی، یوسف بن احمد بن ابراهیم (۱۳۷۷). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة (به عربی). قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• بهادلی، عبدالعزیز کاظم (۱۴۲۵). امهات المعصومین علیهم السلام سیرة و تاریخ (به عربی). قم: مرکز الرسالة.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• بهجت افندی، بهلول (۱۳۷۹). تشریح و محاکمه در تاریخ آل محمد (به عربی). تهران: بنیاد بعثت. شابک ۹۶۴۳۰۹۰۷۹۵.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• پاکتچی، احمد (۱۳۹۸). «حسن عسکری، امام». دانشنامه بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• سلیمان، کامل (۱۳۷۱). ترجمه یوم الخلاص: روزگار رهایی. ترجمهٔ مهدی‌پور، علی‌اکبر. قم: آفاق. شابک ۹۶۴-۶۰۵۸-۱۷-۵.
• سلیمیان، خدامراد (۱۳۸۸). فرهنگ‌نامه مهدویت. بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج).
• شبلنجی، مؤمن (۲۰۰۱). نور الابصار فی مناقب آل البیت النبی المختار (به عربی). قم: منشورات شریف الرضی.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• شعرانی، حسین بن عبدالوهاب (۱۹۵۰). عیون المعجزات (به عربی). نجف: مطبعة الحیدریه.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• صدر، سید محمد (۱۴۱۲). موسوعة الامام المهدی (ع) (به عربی). بیروت: دارالتعارف.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• صدوق، محمد بن علی (۱۳۹۵). کمال الدین و تمام النعمة (به عربی). تهران: اسلامیه.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• طوسی، محمد بن حسن (۱۴۱۱). الغیبة (به عربی). قم: دارالعارف الاسلامیه.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• حمویی جوینی، ابراهیم بن محمد (۲۰۰۳). فرائد السمطین (به عربی). به کوشش محمودی، محمدباقر. بیروت: مؤسسه المحمودی.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• خصیبی، حسین بن حمدان (۲۰۰۱). الهدایة الکبری (به عربی). قم: بلاغ.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• دورانت، ویلیام جیمز (۱۳۳۷). تاریخ تمدن. ترجمهٔ آرام، احمد. تهران: اقبال.
• دیار البکری، حسین (۱۳۸۹). تاریخ الخمسین فی احوال انفس النفیس (به عربی). بیروت: دار الصادر.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• فازیلیف، الکساندر الکساندروویچ (۲۰۰۱). العرب و الروم (به عربی). ترجمهٔ شعیره، محمد عبدالهادی. به کوشش حسین علی، فواد. قاهره: دارالفکر العربی.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی؛ خامه‌یار، احمد (۱۳۹۱). زیارتگاه‌های عراق (معرفی زیارتگاه‌های مشهور در کشور عراق). تهران: سازمان حج و زیارت.
• قندوزی، سلیمان بن ابراهیم (۱۴۳۵). ینابیع المودة لذو القربی (به عربی). قم: اسوه.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• علوی، علی بن محمد (۱۳۸۰). المجدی فی أنساب الطالبین. به کوشش احمد مهدوی دامغانی. قم: کتابخانه عمومی آیت الله مرعشی نجفی.
• میرلوحی اصفهانی، سید محمد (۱۴۲۵). مختصر الکفایة المهتدی لمعرفة المهدی علیه السلام (به عربی). ترجمهٔ سید یاسین موسوی. نجف: مرکز الدراسات التخصّصیة فی الإمام المهدی عجل الله فرجه.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• معصومی، زهرا (۱۳۹۷). زندگینامه «نرجس خاتون» مادر امام زمان. تهران: پایگاه اطلاع‌رسانی امامزادگان.
• محلاتی، ذبیح‌الله. ریاحین الشریعه. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
• محلاتی، ذبیح‌الله (۱۴۲۶). ماثرة الکبراء فی تاریخ السامراء (به عربی). نجف: مکتبة الحیدریه. شابک ۹۶۴-۵۰۳-۰۳۹-۰.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• محققین مجمع العالمی لاهل البیت علیهم السلام. أعلام الهدایة، کیفیت الظروف الولادة (به عربی). قم: مجمع العالمی لاهل البیت علیهم السلام.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• محققین مرکز الدراسات التخصصیة فی الإمام المهدی عجل الله فرجه (۲۰۰۹). الموجز دائرة معارف الغیبة (به عربی). نجف: مرکز الدراسات التخصصیة فی الإمام المهدی عجل الله فرجه.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• محمدی ری‌شهری، محمد (۱۳۹۳). دانشنامه امام مهدی عجل الله فرجه بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ. ترجمهٔ مسعودی، عبدالهادی. قم: موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث.
• محمدی اشتهاردی، محمد (۲۰۱۴). حضرت مهدی (ع) فروغ تابان ولایت. واشینگتن: کتابخانه آنلاین معارف اسلامی: مرکز تعلیمات اسلامی واشینگتن.
• مجلسی، محمدباقر (۱۴۱۰). بحارالانوار (به عربی). بیروت: مؤسسة الطبع و النشر.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• مسعودی، علی بن حسین (۱۳۸۴). اثبات الوصیة. قم: انصاریان.
• معروف الحسنی، هاشم (۱۳۷۶). زندگی دوازده امام. ترجمهٔ محمد درخشنده. تهران: انتشارات امیرکبیر. شابک ۹۶۴-۰۰-۰۳۲۹-۸.
• میلانی، سید محمدهادی (۱۴۲۸). قادتنا کیف نعرفهم (به عربی). قم: مرکز الحقایق الاسلامیه. شابک ۹۷۸۹۶۴۲۵۰۱۴۶۵.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• منفرد، افسانه (۱۳۷۴). «خاتون». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• نصیبی، محمد بن طلحه (۱۹۹۵). مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول. به کوشش عبدالعزیز طباطبایی. بیروت: موسسه البلاغ.
• نوری، حسین (۱۴۰۰). کشف الاستار عن وجه الغائب عن الابصار. تهران: مکتبة نینوی الحدیثیه.

سایت:

• اسلام کوئیست (۱۳۹۷). «زیارتنامه حضرت نرجس (س) مادر امام مهدی (عج)». islamquest.net. دریافت‌شده در ۱۶ خرداد ۱۴۰۰.
• خبرگزاری ایسنا (۱۳۹۵). «انیمیشن «شاهزاده روم» از تلویزیون پخش می‌شود». isna.ir. دریافت‌شده در ۱۶ خرداد ۱۴۰۰.
• خبرگزاری ایسنا (۱۳۹۹). «نقد و بررسی انیمیشن «شاهزاده روم»». isna.ir. دریافت‌شده در ۱۶ خرداد ۱۴۰۰.
• خبرگزاری تسنیم (۱۳۹۴). «امارات هم میزبان «شاهزاده روم» شد». tasnimnews.com. دریافت‌شده در ۱۶ خرداد ۱۴۰۰.
• خبرگزاری دفاع مقدس (۱۳۹۵). «اعلام فراخوان اولین کنگره شعر سراسری حضرت نرجس خاتون». defapress.ir. دریافت‌شده در ۱۶ خرداد ۱۴۰۰.

انگلیسی:

• Moezzi, Mohammad Ali Amir (2007). "ISLAM IN IRAN vii. THE CONCEPT OF MAHDI IN TWELVER SHIʿISM". iranica (به انگلیسی).{{cite book}}: نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (link)

پیوند به بیرون

• زندگینامه نرجس خاتون در سایت حوزه علمیه قم