اسلامیکال:منابع معتبر

مقاله‌های اسلامیکال باید بر مبنای منابع معتبری نوشته شوند که توسط اشخاص ثالث تألیف و منتشر شده‌اند. همهٔ دیدگاه‌های اکثریت یا اقلیت قابل ملاحظه که در این منابع بیان شده باشد، باید توسط مقالات مرتبط پوشش داده شود. (بنگرید به دیدگاه بی‌طرفانه)

واژهٔ «منبع» در اسلامیکال سه معنای مختلف دارد: خودِ اثری که منبع قرار می‌گیرد (نظیر یک نوشته، مقاله، جریده یا کتاب)، خالق اثر (مثلاً نویسنده) و ناشر اثر (مثلاً دانشگاه کمبریج). هر سهٔ این موارد روی اعتبار منبع اثر می‌گذارند. منابع معتبر می‌تواند مطالب منتشرشده طی فرایند انتشار معتبر (مثل منابع آکادمیک) یا نویسندگانی که در موضوع مرتبط معتبر شناخته می‌شوند یا هر دو باشد. (به‌ویژه در ایران که روش انتشار عموماً معتبر نیست، اعتبار نویسنده بیشتر مورد نظر می‌باشد)

نکته مهم اینکه؛ اعتبار منبع بستگی به زمینه (کانتکست) دارد. (برای مثال، روزنامه‌ها در زمینهٔ اخبار روز می‌توانند منابع معتبری باشند اما در زمینهٔ موضوعات علمی چنین جایگاهی ندارند و بایستی از منابع دیگر مثلاً کتاب‌های دانشگاهی استفاده شود) هر منبع باید به‌دقت سنجیده شود تا برای گزاره‌ای که بیان کرده معتبر باشد و بهترین منبع در آن زمینه باشد. شاید این گفته مورد قبول همه باشد که: اگر هرچه تعداد افراد کارشناسی که در فرایند انتشار یک منبع دخالت داده می‌شوند بیشتر باشند، به احتمال زیاد این منبع از اعتبار بیشتری برخوردار است. این فرایندها می‌تواند شامل ویراستاری فنی و علمی، ویراستاری نگارشی، بازکنترل و بررسی دقیق اطلاعات ارائه‌شده، و بررسی مطالب از نظر حقوقی باشد.

لازم است منبع به‌صراحت از اطلاعاتی که در مقاله می‌آید پشتیبانی کند و باید به شکل مناسبی ادعا را طرح کرده باشد. (از توضیحات کافی برخوردار باشد) اگر موضوعی منبع معتبر نداشته باشد، اسلامیکال نباید در این خصوص مقاله‌ای داشته باشد.

مطابق اسلامیکال:اثبات‌پذیری، هر مطلبی که مورد اختلاف‌نظر باشد، یا احتمال برود که بعداً ایجاد چالش کند، باید منبع مناسب برایش ذکر شود، حتی اگر یک نقل‌قول باشد؛ مسئولیت اضافه‌کردن منبع هم به عهدهٔ کسی است که آن جمله‌ها را می‌نویسد یا برمی‌گرداند. مطالبی که منبع نداشته باشند، ممکن است در هر زمان مورد بحث قرار بگیرند و حذف شوند. در برخی شرایط بهتر است که هیچ اطلاعاتی ارائه نشود تا این‌که مطالبی بدون منبع ذکر شود.

منبع معتبر چیست؟

منابع معتبر، آن دسته از منابع منتشرشده هستند که از طریق یک روالِ قابل اعتماد منتشر شده‌اند؛ نویسندگان این منابع یا افراد معتبری در آن حوزه هستند یا به‌طور کل افراد قابل‌اعتمادی دانسته می‌شوند. اعتبار یک منبع به موضوع مقاله نیز برمی‌گردد. منبعی که در یک موضوع معتبر دانسته می‌شود، ممکن است در یک موضوع دیگر از اعتبار کافی برخوردار نباشد. به عنوان نمونه، منبعی که توسط یک ریاضی‌دان برجسته نوشته و منتشر شده، ممکن است شامل مطالبی در حوزهٔ تاریخ باشد، اما در این باره منبع معتبری دانسته نشود. در حالت کلی باید که یک مقاله بر مبنای قابل‌اعتمادترین منابعی که در دسترس ویرایش‌کنندگانش است نوشته شود.

دلیل استفاده از منابع معتبر

منابع به دو منظور استفاده می‌شوند:

• برای تأیید یک ادعای مطرح‌شده در مقاله. در این حالت در ذکر منبع باید به‌طور دقیق قسمتی که آن ادعا را تأیید می‌کند مورد اشاره قرار بگیرد.
• برای اعتبار دادن به آن منبع، و پیشگیری از وقوع نقض حق تکثیر یا دستبرد فکری. (به اسلامیکال:حق تکثیر مراجعه کنید).

ذکر منابع دقیق به خواننده این اعتماد را می‌دهد که مقالهٔ اسلامیکال از استانداردهای مربوط به اثبات‌پذیری و تحقیق دست‌اول تبعیت می‌کند. ارجاع دقیق به منابع باعث می‌شود که خواننده بتواند به آن منابع مراجعه کند، و به نویسندگان آن منابع اعتبار داده شود. اگر تمام منابع موجود در مورد یک جمله یا مقاله، از اعتبار کمی برخوردار باشند، شاید بهتر باشد آن محتوا در اسلامیکال گنجانده نشود.

برخی انواع منابع

بسیاری از مقالات اسلامیکال مبتنی بر منابع دانشورانه است. در صورت در دسترس بودن منابع دانشگاهی و دارای فرایند بازبینی دقیق قبل از چاپ یا همتا (به انگلیسی: peer reviewed journals)، کتاب‌های علمی در موضوعات خاص، دانشنامه‌ها و کتاب‌های مرجع اصلی در هر رشته؛ معتبرترین منابع هستند. با این حال، ممکن است بعضی منابع دانشورانه، منبعی قدیمی بوده و مطالب آن بعدها با تحقیقات جدیدتر و بیشتر رد شده باشند، یا با تئوری جدیدتری جایگزین شده باشد، یا ممکن است تئوری‌های دیگری به موازات یا در تضاد آنها وجود داشته باشند یا تئوری جنجالی و بحث‌برانگیز باشند. سعی شود در صورت دسترسی نظر مورد اجماع کنونی دانشوران را منعکس نگردد. منابع غیرآکادمیک معتبر نیز ممکن است به‌عنوان منبع در موضوعی دانشورانی استفاده شود، به‌خصوص اگر از رسانه‌های جریان اصلی با کیفیت بالا باشد. تصمیم در مورد اعتبار منابع بستگی به زمینه موضوع دارد. در صورتی که منابع با همدیگر در تضاد باشند باید از ارجاع درون متن برای مطالب نقل‌شده استفاده کرد.

منابع پژوهشگرانه و غیرپژوهشگرانه

• مقالات اسلامیکال باید تا حد امکان برمبنای منابع ثانویه باشد. برای مثال، یک مقاله یا کتابی که تحقیقات موجود را جمع‌بندی و مرور کرده‌است یا یک کتاب مرجع علمی بهتر از یک مقالهٔ تحقیقیِ اولیه است. هنگام استفاده از منابع اولیه احتیاط بسیاری توصیه می‌شود. اسلامیکال هیچ‌گونه تحلیلی روی منابع اولیه انجام نمی‌دهد. (رجوع شود به تحقیق دست‌اول ممنوع)
• تحقیقات منفرد باید به دیدِ غیرقطعی نگریسته شود و این تحقیقات ممکن است در پی تحقیقات بیشتر تغییر کند. اعتبار تحقیقات منفرد بستگی به رشته دارد. تحقیقات در مورد رشته‌های پیچیده نظیر کلام و فقه، قطعیت کمتری دارد. از دادن ارزش ناحق به یک تحقیق منفرد در چنین رشته‌هایی خودداری کنید. کتاب‌های مرجع، مقالات و کتاب‌هایی که سایر تحقیقات را جمع‌بندی نموده‌اند در صورت وجود ارجح می‌باشند.
• احتیاط ویژه‌ای در مورد ژورنال‌هایی که صرفاً در جهت اشاعهٔ دیدگاه خاصی چاپ می‌شوند باید به خرج داد. ادعای آنکه ژورنال دارای فرایند بازبینی دقیق قبل از چاپ دارد به این معنی نیست که ژورنال اعتبار دارد یا واقعاً واجد داوری همتا می‌باشد. ژورنالی که تنها توسط طیف محدود و خاصی از جامعهٔ دانشگاهی بررسی می‌شود معتبر شمرده نمی‌شود و تنها می‌تواند نمایندهٔ دیدگاه گروهی که آن ژورنال نمایندگی‌شان را می‌کند باشد.
• مطالبی مانند مقاله، کتاب یا رساله که به تأیید جامعهٔ دانشگاهی رسیده باشند معتبر شمرده می‌شوند. اگر مطلب در یک ژورنال شناخته‌شده دارای فرایند ویراستاری علمی توسط یک فرایند آکادمیک صحیح باشد باید حداقل توسط یک یا چند دانش‌پژوه دیگر مورد بررسی اولیه قرار گرفته باشد.
• رساله‌ها و پایان‌نامه‌های دکتری انتشارات پژوهشگرانه تلقی می‌شوند. پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد تنها زمانی که بتوان نشان داد پژوهشی ارزنده هستند معتبر شمرده می‌شوند.

سازمان‌ها و رسانه‌های خبری

منابع خبری اغلب حاوی مطالب محتوای خبری (factual) و محتوای ذهنی (opinion) هستند. نقل اخبار از منابع خبری حرفه‌ای (well-established news outlets)، معمولاً برای بیان واقعیت (فکت) معتبر تلقی می‌شود (هرچند حتی معتبرترین رسانه‌های خبری نیز گاهی اشتباهاتی دارند). نقل اخبار از منابع خبری کمتر معتبر (less-established outlets) معمولاً کمتر برای بیان واقعیت معتبر تلقی می‌شود. همچنین، اغلب روزنامه‌ها از خبرگزاری‌هایی نظیر رویترز، اینترفاکس، فرانس پرس، الجزایر و آسوشیتد پرس مطالب را بازنشر می‌کنند، که در این صورت آن خبرگزاری مسئول صحت خبر است. در چنین مواردی خبرگزاری نیز باید علاوه بر روزنامه بازنشرکننده مطلب ذکر شود.

سرمقاله‌ها، مطالب و ستون‌های تحلیلی، چه توسط نویسندگان تحریریه (editorials) و چه توسط نویسندگان بیرونی (op-eds) نوشته شده باشد، برای انتساب مطالب به آن نویسنده، منابع اولیه معتبری هستند، اما ندرتاً برای بیان واقعیت معتبر محسوب می‌شود. (یعنی مثلاً اگر نیویورک تایمز ستون تحلیلی به نوشته محمدجواد ظریف منتشر کند، به عنوان دیدگاه او قابل استفاده است، اما به عنوان بیان واقعیت، خیر) گزارش مربوط به علایق انسانی معمولاً به اندازه گزارش‌های خبری معتبر نیستند و نمی‌توانند موضوع همان معیارهای شدید برای صحت‌سنجی (fact-checking) یا درستی قرار گیرند. (مقصود گزارش‌هایی با بار عاطفی در خصوص یک موضوع مثلاً وضع بیماران یک بیمارستان است)

به‌طور کلی:

• وقتی اطلاعات از یک محتوای تحلیلی (نظیر سرمقاله) اخذ می‌شود، هویت نویسنده اصلی اعتبار مطلب را تعیین می‌کند. نظرات متخصصان و خبرگان شناخته‌شده با احتمال بیشتر برای بیان یک دیدگاه معین معتبر تلقی می‌شود. (دقت شود که ادعاهای بزرگ، منابع قوی نیاز دارد. پال:ادعاهای بزرگ) اگر مطلب واجد اعتبار خاص (authoritative) نباشد، تحلیل به صورت درون متنی در مقاله به نویسنده منتسب شود و به صورت فکت بیان نشود. مطالب نقد و مرور کتاب‌ها، فیلم‌ها، هنرها و غیره می‌تواند تحلیلی، چکیده یا علمی باشد.
• برای یک موضوع علمی منابع علمی و منابع غیرعلمی با کیفیت زیاد معمولاً بهتر از گزارش‌های خبری هستند. اعلامیه مطبوعاتی منتشر شده توسط یک نشریه یا سازمان، اغلب به وسیله روزنامه‌ها با حداقل تغییرات منتشر می‌شوند. چنین منابعی churnalism محسوب می‌شود و نباید متفاوت از اعلامیه ذکر شده با آن رفتار شود. گاه برخی روزنامه‌ها خبرنگاران متخصصی دارند که با آن ذکر می‌شوند.
• انتشار شایعات ارزش دانشنامه‌ای محدودی دارد، هرچند در مواردی اطلاعات قابل تحقیق (verifiable information) دربارهٔ شایعات ممکن است مفید باشد. (یعنی، شایعات به خودی خود ارزش ذکر ندارند، صرفنظر از درستی یا نادرستی آنها) اسلامیکال مکان نشر شایعات و سخن چینی‌ها نیست.
• برخی از سازمان‌ها و رسانه‌ها از مقالات اسلامیکال به عنوان منبع خود استفاده می‌کنند. در این موارد باید مراقب دور در ارجاع دهی (circular sourcing) بود. (یعنی ممکن است بدین ترتیب برای یک خرابکاری در مقاله، یک منبع ظاهراً معتبر جعل شود)
• اینکه یک مطلب خبری معین به عنوان فکت معتبر است باید مورد به مورد وارسی شود.
• منابع چندگانه نباید برای مقالات منتشر شده در خبرگزاری‌ها استفاده شود. چنین منابعی اساساً به عنوان منبع یکتا محسوب می‌شود. (پس نیاز نیست مطلب را هم‌زمان به چند خبرگزاری معتبر ارجاع دهیم)

منابع جانبدارانه و ترویجی

مقالات اسلامیکال ضروری است که دیدگاه بی‌طرف را روایت کنند. با این حال، لازم نیست که منابع معتبر، غیر جهت‌دار یا عینی باشند. گاهی منابع غیر بی‌طرف بهترین منابع ممکن برای اطلاعات مؤید دیدگاه‌های مختلفی است که دربارهٔ یک موضوع وجود دارد.

منشأ جهت داری رایج شامل سیاسی، تجاری، مذهبی، فلسفی یا باورهای دیگر می‌باشد. هرچند یک منبع ممکن است جانبدارانه باشد، اما می‌تواند در یک زمینه خاص معتبر محسوب شود. زمانی که ویراستاران با یک منبع بالقوه جهت‌دار سروکار دارند، باید در نظر داشته باشند که آیا منبع شرایط معمول برای منابع معتبر را دارا هست یا خیر، از قبیل کنترل تحریریه و سابقه صحت‌سنجی. همچنین، ویراستاران باید درنظر داشته باشند که آیا جانبداری لازم می‌دارد که ارجاع درون‌متنی برای منبع استفاده شود، مثلاً نویسنده فمینیست، سیمون دوبوار، می‌گوید: «...» یا پژوهشگر شیعه، فلانی چنین باور دارد که …

از آنجا که بررسی و مرور مطالب در فرایند انتشار مطالب علمی به‌ندرت در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد، لذا در اکثر موارد نمی‌توان منابع منتشرشده در ایران را براساس معیار انتشارات معتبر در دنیا ارزش‌گذاری کرد. به‌جای آن لازم است شخص مؤلف یا ناشر در زمینهٔ موضوع، معتبر محسوب گردد. برای مثال، محمدحسین طباطبایی مؤلفی معتبر در موضوعات تفسیر قرآن و فلسفه و عرفان اسلامی محسوب می‌شود. البته این به معنای آن نیست که لزوماً تمام مراکز نشر در ایران بی‌اعتبار هستند؛ بلکه لازم است مؤیَّداتی در خصوص اعتبار هر مرکز ارائه شود که نشان دهد عملکرد آن در جامعهٔ علمی مرتبط با فعالیت آن مقبول است. برای مثال، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی یک ناشر دارای اعتبار محسوب می‌شود. البته چنانچه بتوان برای دیدگاه موردنظر در انتشارات معتبر جهان جایگزینی یافت، استفاده از آن عموماً در اولویت است. اما توجه لازم برای عدم به‌وجودآمدن سوگیری نظام‌مند در مقالات اسلامیکال باید وجود داشته باشد. این رهنمود باید هم‌زمان، با سیاست‌های اثبات‌پذیری و بی‌طرفی سازگار باشد؛ بنابراین، نباید منابع علمی منتشرشده در ایران را به‌طور سیستماتیک کنار نهاد.

به‌طور کلی؛ پیشنهاد می‌شود از منابع ترویجی بجز در مواقعی که دسترسی به منبع معتبر دیگری وجود ندارد، استفاده نشود. در صورت نبود یا در دسترس نبودن منبع دیگری غیر از منابع ترویجی، از منابع ترویجی برای معرفی عقاید، دیدگاه‌ها و راهبردهای همان گروه مروج استفاده کنید؛ مثلاً از یک منبع ترویجی شیعیان اسماعیلیه یا طرفداران فمنیسیم، برای بیان عقاید شیعیان اسماعیلیه و راهبردهای فمنیسیم، استفاده کنید؛ نه برای بیان عقاید اهل سنت یا راهبردهای منتقدین فمنیسیم.

منابع اولیه، ثانویه، و ثالثیه

صفحهٔ اصلی: پال:اولیه

استفادهٔ مناسب از منابع اولیه اغلب دشوار است. در برخی شرایط، استفاده از آنها می‌تواند مفید و معتبر باشد، اما در هنگام استفاده از آنها باید احتیاط کرد تا تحقیق دست‌اول محسوب نشوند. استفاده از منابع دست اول برای تأیید ادعای مناقشه برانگیز یک منبع ثانویه توصیه می‌شود؛ اما نباید در استفاده از این منبع زیاده‌روی کرد. استفاده از منابع اولیه، باید در صورت عدم دسترسی به منابع ثانویه و ثالثیه صورت بپذیرد. همچنین استفاده از منابع اولیه در نقل قول‌ها، به شرطی که تحقیق دست اول و وپ:ترکیب شاملش نشود، مانعی ندارد.

منابع دست دوم (منابع ثانویه) به تحلیل، تعمیم، واکاوی، ترکیب، تفسیر یا ارزیابی منابع اولیه می‌پردازند. این منابع حداقل یک مرحله از اتفاقات دور هستند. این منابع توسط دانشگاهیان، روزنامه‌نگاران و محققان دیگر، و مقاله‌ها و کتاب‌هایی‌اند که تولید می‌شوند. توصیف یک روزنامه‌نگار از صحنه جنگی که خود ندیده‌است یا تحلیل و تفسیر وی از سخنرانی رئیس‌جمهوری، منابع ثانویه‌اند. مقالات اسلامیکال باید معمولاً بر منابع ثانویه تکیه داشته باشند. این مقالات می‌تواند حاوی ادعاهای تحلیلی، ترکیبی، تفسیری، توضیحی یا ارزشی باشند تا زمانی که در یک منبع معتبر ذکر شده باشند. منابع ثالثیه (دست سوم) می‌توانند در فراهم کردن خلاصه‌هایی از موضوعاتی که در کثیری از منابع اولیه و ثانویه پوشش داده شده‌اند، مفید باشند. برخی از منابع ثالثیه ممکن است از بقیه قابل اطمینان تر باشند، و درون هر منبع ثالثیه برخی مقالات ممکن است از بقیه قابل اطمینان‌تر باشند.

نیازمندی به توجه بیشتر در برخی موارد

در چند مورد ویرایش‌کنندگان یک مقاله باید توجه بیشتری به خرج بدهند و منبع ذکرشده را مورد بازبینی قرار دهند. منابع بیشتر، منابع غیر مستقل‌تر، اشاره به منابع اولیه یا استناد به منابع معتبرتر، از جمله اقدامات لازم در این موارد است:

ادعاهای ویژه نیازمند منابع ویژه‌ای نیز هستند

شامل مواردی چون:

• ادعاهای تعجب‌آور یا در ظاهر مهم که چندان شناخته‌شده نیستند.
• گزارش‌های تعجب‌آور یا در ظاهر مهم از اتفاقات اخیر که پوشش خبری مناسبی نداشته‌اند.
• گزارش و بیانیهٔ اشخاص به گونه‌ای که خنده‌آور، بحث‌برانگیز یا مغایر با شخصیت و علایق پیشین آنها باشد.
• ادعاهای پشتیبانی‌نشده یا به‌طور گسترده‌تر تکذیب‌شده از طرف جامعهٔ علمی. به‌طور ویژه در مواردی که استدلال‌کننده می‌گوید توطئه‌ای برای خاموش ساختن آنها وجود دارد باید احتیاط بیشتری کرد.

ادعای اتفاق‌نظر

هرجا ادعا شد که در یک مورد بین صاحب‌نظران اجماع وجود دارد، باید این مسئله با ذکر منبع اثبات شود. ادعای این مسئله که بین دانشمندان، پژوهندگان یا فقیهان در یک مورد اتفاق‌نظر وجود دارد، باید منبعی ذکر شود که این اتفاق‌نظر را اثبات کند. در غیر این صورت، باید جمله‌ها بازنویسی شود به طوری که نشان دهد دیدگاه کدام منبع را منعکس می‌کند.

محتوای تولید شده توسط کاربران

محتوای استخراج‌شده از وبگاه‌هایی که محتوای آن‌ها به‌طور گسترده تولید کاربران است عموماً پذیرفته نیستند. وبگاه‌های دارای محتوای تولیدی کاربران شامل وبگاه‌های شخصی، وبلاگ‌های شخصی یا گروهی (به‌جز ستون‌های روزنامه‌ها و نشریات)، مزرعه‌های محتوا، تالارهای گفتگو، وبگاه‌های رسانهٔ اجتماعی، وبگاه‌های طرفداری، سرویس‌های میزبان ویدئو و عکس، بیشتر ویکی‌ها و سایر وبگاه‌های ایجاد به‌صورت مشترک می‌شوند.

خبرهای داغ

دقت گزارش‌های خبری داغ معمولاً به‌طور جدی کم است. اسلامیکال، به‌عنوان یک نشریهٔ الکترونیکی، می‌تواند و باید به‌روز باشد، اما اسلامیکال یک روزنامه نیست و نیازی ندارد که در زمان حال به تمام جزئیات یک رویداد روز بپردازد. به‌منظور پرهیز از کمک به انتشار شایعات بالقوه اشتباه، پیش از افزودن جزئیات به دانشنامه بهتر است یک یا دو روز صبر کرد. این کار، زمان کافی را برای روزنامه‌نگاران جهت جمع‌آوری اطلاعات بیشتر و بررسی صحت ادعاها، و نیز برای مقامات محقق در زمینهٔ موضوع جهت انتشار یک اعلامیهٔ رسمی فراهم می‌کند.

الگوهای {{رویداد روز}}، {{تازه درگذشته}} یا سایر می‌توانند در بالای مقاله‌های مرتبط با یک رویداد داغ قرار گیرند تا به مخاطبان هشدار دهند که برخی اطلاعات موجود در مقاله ممکن است دقیق نباشند و توجه آنان را به نیازمندی مقاله به افزودن منابع بهتر به‌محض در دسترس بودن، جلب کنند. با این حال، از این الگوها نباید برای علامت‌گذاری مقاله‌های پیرامون موضوعات یا افراد حاضر در اخبار استفاده کرد. اگر چنین شود، این الگوها بدون این که کمکی به بهبود مقاله‌ها بکنند، در ده‌ها هزار مقاله ظاهر می‌شوند (همچنین اسلامیکال:تکذیب‌نامه در مقاله‌ها ممنوع را ببینید).

نشریات

استفاده از نشریات

از دیدگاه اسلامیکال، استفاده از مقالات نشریات تخصصی که با حسن‌شهرت در حقیقت‌سنجی و ویراستاری فنی و علمی همراه است؛ بهترین نوع استفاده از نشریات به عنوان منبع است. نشریات با درجه‌بندی علمی-پژوهشی که عموماً به ژورنال‌های دانشگاهی مرتبط هستند، منابع معتبر تلقی می‌شوند. اما منابع علمی-ترویجی، هرچند مشهور باشند، منبع چندان معتبری نیستند و استفاده از آنها توصیه نمی‌شود. مگر آنکه هیچ منبع غیرمعتبری در خصوص یک موضوع کاملاً انتشارپذیر، در دسترس نباشد.

در موارد زیر استفاده از نشریاتی که بر اساس موارد ذکر شده در بالاتر، ممنوع خواهند بود، بلامانع است:

1. استفاده از مطالب (اعم از خبر، تحلیل خبری یا گزارش‌ها) به‌عنوان نظر نویسنده مقاله نه به‌عنوان یک حقیقت.
2. اگر نشریه بند اول (بالایی)، نقشی تاریخی در یک ماجرا دارد؛ مثلاً مقاله‌ای در روزنامه اطلاعات که سبب قیام مردم قم در سال ۱۳۵۶ شد.
3. بیانیه یک سازمان، حزب، فرقه و فرد. یا جوابیه آنها به یک مقاله که دربارهٔ آنها نوشته شده باشد. چه در نشریه خودشان منتشر شده باشد، چه در نشریه دیگران.
4. اگر مقاله موجود در نشریه، بریده یا گزیده یا نسخه‌ای از صفحاتی از یک کتاب معتبر یا سخنرانی را را ارایه می‌کند و دسترسی به منبع اصلی بسیار مشکل باشد.
5. اگر مقاله روزنامه به‌طور مستفیم مربوط به یک فرد است. مانند نقل قول از فرد. در چنین مواردی نشریات به رادیو و تلویزیون ارجحیت دارد.
6. اگر مقاله افکار عمومی بخشی از جامعه را پیرامون یک اتفاق یا واقعه تاریخی منعکس می‌کند.
7. در هنگامی که مقاله یا مصاحبه متعلق به فردی متخصص و صاحب نظر در موضوع مورد نظر باشد. (اینکه فردی را صاحب نظر در زمینه‌ای بدانیم با توجه به سابقه فرد تشخیص داده می‌شود؛ مثلاً اگر کسی آثارش قبلاً در یک یک زمینه، به‌صورت کتاب توسط ناشران معتبر یا مقاله در ژورنال‌های تخصصی معتبر منتشر شده‌باشد، آن فرد صاحب‌نظر در آن زمینه شمرده می‌شود)
8. اگر در مورد مطلبی باشد که به سبب تازگی نمی‌توان منبع مناسب یافت یا هنوز منابع معتبر دیگر به آن نپرداخته‌اند. البته در مورد ادعاهای بزرگ، عجیب یا بحث‌برانگیز باید تعداد منابع بیش از یک منبع مستقل باشد.

موارد صرف‌نظر کردن از نشریات

1. بعضی نشریات از اسلامیکال به‌عنوان منبع استفاده می‌کنند. آن قسمت از اطلاعاتی که منبع آن نسخه‌های پیشین مقالات اسلامیکال هستند نمی‌تواند بعنوان منبع استفاده شوند.
2. نشریات بنگاه‌هایی هستند که باید به جهت سودآوری، خوانندگان بیشتری جذب نمایند. مقالات روزنامه‌نگارانه (ژورنالیستی) و بزرگ نشان‌دادن غیرعادلانه بعضی از مطالب به قصد جذاب نمودن مقاله از اعتبار چنین مقالاتی به‌عنوان منبع در مقایسه با ژورنال‌های تخصصی (Peer Reviewed) و کتاب‌های منتشر شده توسط ناشران معتبر می‌کاهد. توصیه این است که از اینگونه منابع صرف‌نظر کنید.
3. همچنین در بسیاری از اوقات به خاطر سریع بودن فرایند روزنامه‌نگاری و رقابت بین نشریات در اولین بودن در انتشار یک خبر، فرایند کنترل حقایق به درستی انجام نمی‌شود و کیفیت فدای سرعت‌العمل می‌شود؛ مثلاً ممکن است یک روزنامه خبر مرگ یک فرد را قبل از آنکه بستگانش آن را تأیید کنند، به صرف یک شایعه منتشر کنند. در چنین مواقعی استفاده از خبرهایی که تحت عنوان خبرهای داغ منتشر می‌شوند باید احتیاط نمود.
4. برخی خبرگزاری‌ها یا نشریات، جنبه‌های مختلفی را برای سوداری از یک دیدگاه یا القای یک مفهوم، بررسی کرده و به آن پایبندند. این خود به خود از اعتبار آن منبع خصوصاً در موضوع مورد مناقشه که سبب سوداری شده، می‌کاهد؛ مثلاً خبرگزاری بی‌بی‌سی در موضوع نقد جمهوری اسلامی ایران و خبرگزاری فارس در موضوع دفاع از جمهوری اسلامی ایران؛ فعالیت‌های رقابتی دارند؛ بنابراین از نظر اسلامیکال، استفاده از این منابع در موضوعات مورد مناقشه، توصیه نمی‌شود.
5. مقالات در مورد موضوعات تخصصی در نشریات غیرتخصصی توسط نویسنده‌ای که حسن‌شهرتی به عنوان متخصص و صاحب‌نظر در زمینهٔ موضوع ندارند و همین‌طور مقالاتی که که در یک نشریه تخصصی در موضوعی که خارج از حیطه تخصصی نشریه می‌شود؛ از منابعی هستند که استفاده از آنها توصیه نمی‌شود.
6. باید از استفاده از مطالب جنجالی و مطالب نشریات زرد اجتناب کرد.
7. تلویزیون و رادیو همیشه منبع مناسبی نیستند. می‌توان گفت که رئیس‌جمهور در برنامه خبری ساعت فلان شبکه دو، چنین گفت. اما مثلاً گفته‌های گوینده غیر متخصص یک شبکه رادیویی در مورد یک مطلب علمی نمی‌تواند به عنوان یک منبع مورد استفاده قرار گیرد.

منابع آنلاین

به‌طور معمول نباید از مطالب موجود در یوزنت‌ها، ویکی‌ها، بولتین بوردها، تالارهای گفتگو (فوروم) و بلاگ‌ها و قسمت نظرات موجود در صفحه بلاگ‌ها به‌عنوان منبع استفاده کنیم. معمولاً روی مطالب این رسانه‌ها نظارت کافی وجود ندارد یا معمولاً نویسندگان آنها دارای اعتبار کافی نمی‌باشند و مطالب موجود در این منابع پایدار نبوده و ممکن است به سرعت دستخوش تغییر یا به‌طور کلی پاک شوند. قوانین استفاده از منابع آنلاین به شرح ذیل است:

1. بیشتر وب‌سایت‌ها حکم مراجع خود انتشار یافته را دارند و نمی‌توان از آنان به عنوان منبع استفاده نمود. از سایت رسمی موسسات، فرقه‌ها، تشکل‌ها، نهادها و… می‌توان برای توصیف آنها به عنوان یک منبع اولیه استفاده کرد.
2. اگر تخصص یک شخص در موضوعی ثابت شده باشد (مثل انتشار محتواهای او در ژورنال‌های تخصصی)، استفاده از وبلاگ رسمی و مطالبش در شبکات اجتماعی خودش، به شرط تأیید انتساب آن وبلاگ و شبکه اجتماعی و… به او؛ می‌تواند به عنوان منبع معتبر تلقی شود؛ اما توصیه می‌شود از اینگونه منابع تا حد امکان استفاده نشود.
3. بعضی وبگاه‌ها در واقع نسخه برخط یک مرجع معتبر می‌باشد و مؤسسه انتشاردهنده مرجع مذکور نسخهٔ برخط آن مرجع را نیز در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد، مانند نسخهٔ برخط دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. این مراجع معتبر می‌باشند و استفاده از چنین مراجعی بلامانع می‌باشد.
4. استفاده از کتاب‌های موجود در کتابخانه‌های آنلاین، مانعی ندارد؛ اما خود کتابخانه‌ها معتبر نمی‌باشند؛ همان‌طور که همه کتاب‌های یک کتابخانه، لزوماً معتبر تلقی نمی‌شوند. اعتبار کتاب‌های یک کتابخانه به صورت موردی بررسی می‌شود.
5. سایت‌های ارائه‌دهنده خدمات بارگذاری، همچون یوتیوب، آپارات و همین‌طور شبکات اجتماعی همچون فیسبوک، توئیتر، اینستاگرام و تلگرام؛ به خودی خود اعتباری ندارند و اعتبار آنها نسبت به محتوای انتشاریافته در آنها بررسی می‌شود. بیشتر این محتواها، خودانتشاریافته هستند و از دیدگاه اسلامیکال اعتباری ندارند؛ اما به‌طور کلی فیلم‌ها، منابع معتبر تلقی می‌شوند؛ با این شرط که شیوه ارجاع دهی به آنها، به‌طور دقیق رعایت شود.
6. بر مطالب منتشرشدهٔ بعضی وب‌سایت‌ها فرایند حقیقت‌سنجی و ویراستاری فنی کافی صورت می‌پذیرد. چنین وب‌سایت‌هایی حکم مطالب خودانتشاریافته را ندارند و می‌توان از آنان در اسلامیکال استفاده نمود.
7. بعضی وب‌سایت‌های تخصصی که مرجعیت آن مورد پذیرش متخصصین بوده و در رشته خود و مراجع دانشگاهی، وبگاهی شناخته‌شده می‌باشند را می‌توان به عنوان مرجع استفاده نمود.
8. یک منبع برخط، هر لحظه ممکن است موقتاً یا دائماً از دسترس خارج شود یا محتوایش تغییر کند و اگر این اتفاق رخ دهد مطلب ما دیگر اثبات‌پذیر نخواهد بود. راه‌حل رفع این مشکل بایگانی‌کردن صفحهٔ وب در وبگاه‌های مربوطه مثل WebCite است.