محمد فضولی: تفاوت میان نسخه‌ها

از اسلامیکال
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بصریویکی‌متن
 
(۱۰ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{جعبه زندگینامه
{{جعبه زندگینامه
|نام_شخص= محمد فضولی
| پیشوند افتخاری    = ملا
|نام_تصویر= Fuzûlî.jpg
| نام                = محمد فضولی
|عرض_تصویر=
| نام_تصویر         = Fuzûlî.jpg
|توضیح_تصویر=
| توضیح_تصویر       = تصویر مینیاتوری از فضولی در اثری متعلق به قرن شانزدهم، از آثار آشیک چلبی
|نام دیگر=محمدبن سلیمان
| فرزندان           = فضلی بغدادی
|ملیت=ایرانی، عثمانی
| پدر                = سلیمان اوغلو
|سال‌های فعالیت=
| زمینه فعالیت       = [[شاعر]]
|همسر=
| تاریخ_تولد         = بین ۸۸۵–۹۱۰ ه‍.ق
|فرزندان= فضلی بغدادی
| محل_تولد          = [[کربلا]]، [[حله]]، [[نجف]]، [[بغداد]] یا [[تبریز]]
|والدین= سلیمان (پدر)
| تاریخ_مرگ         = ۹۶۳ یا ۹۷۰ یا ۹۷۱ ه‍.ق
|وبگاه=
| محل_مرگ            = [[کربلا]]
|زمینه فعالیت= [[شاعر]]
| علت مرگ            = ابتلا به طاعون
|تاریخ_تولد= [[۸۸۵ (قمری)]]<ref name="ایرانیکا">{{یادکرد وب | نشانی = http://www.Britannicaonline.org/newsite/articles/unicode/v10f2/v10f211.html | عنوان = فضولی، محمد | تاریخ بازدید = ۲۸ آوریل ۲۰۰۸ | سال = | ناشر = [[دانشنامه ایرانیکا]] | زبان = انگلیسی}}{{پیوند مرده|date=اکتبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}</ref>{{سخ}}حدود [[۱۴۸۰ (میلادی)|۱۴۸۰]] میلادی.<ref name="ایرانیکا"/>
| آرامگاه            = [[کربلا]]، [[حرم امام حسین]]
|محل_تولد= [[حله]] ([[کربلا (شهر)|کربلا]]، [[نجف]]) در [[عراق|عراق کنونی]].
| دین                = [[اسلام]]
|تاریخ_مرگ=[[۹۶۳ (قمری)|۹۶۳]] هجری قمری<ref name="ایرانیکا"/>{{سخ}}[[۱۵۵۶ (میلادی)|۱۵۵۶]] میلادی.<ref name="ایرانیکا"/>
| denomination      = [[شیعه]]
|محل_مرگ=[[بغداد]].<ref>تجلیل ۱</ref> [[کربلا (شهر)|کربلا]]،<ref name=autogenerated2>[[دائرةالمعارف فارسی]] جلد دوم ۱۹۱۱</ref> [[امپراتوری عثمانی]]، (عراق کنونی)
|گفتاورد=
|imdb_id =
}}
}}
'''محمد فضولی''' ({{lang-az|Məhəmməd Füzuli}}، {{lang-tr|Fuzûlî}}) یا '''ملامحمد بن سلیمان بغدادی''' ([[۱۴۸۳ (میلادی)|۱۴۸۳]]-[[۱۵۵۶ (میلادی)|۱۵۵۶]]) شاعر و ادیب آذربایجانی است. او را «بزرگترین شاعر ترکی آذربایجانی در سدهٔ دهم» می‌دانند. پدر وی ساکن [[حله]] در [[عراق]] امروزی بود و محمد فضولی در آن‌جا به‌دنیا آمد و در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان ترکی، فارسی و عربی را به خوبی می‌دانست و به هر سه زبان شعر سروده‌است. او را یکی از پایه‌گذاران [[سبک هندی]] می‌دانند.
'''محمد فضولی''' ({{lang-az|Məhəmməd Füzuli}}, {{lang-tr|Fuzûlî}}) یا '''ملامحمد بن سلیمان بغدادی''' (۸۸۵ ه‍.ق در [[کربلا]] — ۹۷۰ ه‍.ق در [[کربلا]]) از شاعر و ادیبان مشهور مسلمان است که در [[عراق]] می‌زیست. اصالت او را ترکی و به نقلی کردی گزارش کرده‌اند.
 
از زندگانی شخصی او اطلاعات اندکی وجود دارد و تنها از زندگانی‌اش در [[بغداد]] خبر داده‌اند. او مدیحه‌سرایی دو پادشاه بزرگ مسلمان، [[شاه اسماعیل اول]] صفوی و [[شاه سلیمان یکم]] عثمانی را کرده است. از برای او اثری در موضوع فلسفه و اعتقادات گزارش شده است که نشان از مشرب فلسفی او دارد. وی در موضوع شعر، شاعری شناخته شده در زبان ترکی است که بر شاعران بعدی خود اثر گذاشته است. بیش از ۳۰ کتاب برای فضولی گزارش شده است که در سه زبان فارسی، عربی و ترکی نوشته شده است.
 
منابع در خصوص مذهب او دچار اختلافند. برخی او را [[شیعه امامیه]]، برخی از پیروان [[حروفیه]] و در برخی منابع از صوفیان [[بکتاشیه]] شمرده شده است. با این وجود بیشتر منابع او را شیعه می‌دانند.


== نام و تبار ==
== نام و تبار ==
منابع نام او را محمد بن سلیمان فضولی و به اختصار فضولی گزارش کرده‌اند۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> از وی با نام کامل محمد بن سلیمان فضولی بغدادی یاد شده است۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref> و همینطور ملامحمد بن سلیمان بغدادی گزارش کرده‌اند۔<ref>دهخدا ۲۷۶</ref>
منابع نام او را محمد بن سلیمان فضولی و به اختصار فضولی گزارش کرده‌اند.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> نام کامل او را محمد بن سلیمان فضولی بغدادی آورده‌اند.<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref> «ملامحمد فضولی» دیگر عنوانی است که برای اشاره به او استفاده شده است.<ref>{{پک|1=رضوی|2=۱۳۹۷|ک=کلام اسلامی|ف=کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی|ص=۷۴}}</ref><ref>{{پک|1=تقی‌زاده داوری|2=جباری|3=۱۳۸۹|ک=شیعیان جمهوری آذربایجان|ص=۲۳۷}}</ref> هرچند او در [[کربلا]] یا به نقلی در [[ایران]] به دنیا آمده است، اما چون به در [[بغداد]] زیسته، به «بغدادی» شهرت یافته است.<ref>{{پک|1=فقیه محمدی جلالی|2=خامه‌یار|3=۱۳۹۳|ک=زیارتگاه‌های عراق|ص=۲۰۸|ج=۱}}</ref> وی را به خاطر تخلصش در شاعری، «فضولی» گویند. به گفته خود او در مقدمه دیوانش، او این تخلص را به خاطر آنکه بی‌نظیر بوده و بی‌نظیر خواهد ماند، انتخاب کرده است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Iranica|2=۲۰۱۲|ف=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref> خود او در این باره می‌نویسد:<ref>{{پک|1=فضولی|2=۱۹۶۲|ک=دیوان فضولی|ص=۱۰–۱۱}}</ref>
 
{{نقل قول|حقا که همین احتراز علت اختیار تخلص واقع شده چرا که در ابتدای شروع نظم، هرچند روزی دل بر تخلصی می‌نهادم، و بعد از مدتی به واسطه ظهور شریکی به تخلص دیگر تغییر می‌دادم. آخرالامر معلوم شد که یارانی که پیش از من بوده‌اند تخلص‌ها را بیش از معانی ربوده‌اند. خیال کردم که اگر تخلص مشترک اختیار نمایم، در انتساب نظم بر من حیف رود اگر مغلوب باشم و بر شریک ظلم باشد اگر غالب آیم. برای همین برای رفع ملابست التباس، «فضولی» تخلص کردم و از تشویش سم شریکان پناه به جانب تخلص بردم و دانستم که این لقب مقبول طبع کسی نخواهد افتاد…}}


پدر وی، سلیمان اوغلو نام داشت که اصالتی تبریزی داشت۔ با این همه در اینکه محمد بن سلیمان، کرد بوده است یا ترک، اختلاف نظر وجود دارد۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref> پدرش ساکن [[حله]] در [[عراق]] امروزی بود و محمد فضولی در آن‌جا به‌دنیا آمد و در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی]]، [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان عربی|عربی]] را به خوبی می‌دانست۔<ref name="autogenerated3">پورنامداریان «غزل‌های فارسی فضولی (مقاله)»</ref> خانواده او را یک خانواده مذهبی و از مقامات وقت توصیف کرده‌اند۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref>
پدر وی، سلیمان اوغلو نام داشت که اصالتی [[تبریز|تبریزی]] داشت. با این همه در اینکه محمد بن سلیمان، کُرد یا تُرک بوده، اختلاف نظر است.<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref><ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۸|ج=۲}}</ref> خانواده او را یک خانواده مذهبی و از مقامات وقت توصیف کرده‌اند.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> گفته می‌شود که او در خاندانی [[شیعه]] به دنیا آمده است. این خاندان، به ایل بیات شناخته می‌شوند و در سرتاسر [[جهان اسلام|بلاد اسلامی]] گسترده بودند. از سلیمان (پدر محمد) نیز به عنوان یکی از عالمان این ایل یاد شده است.<ref>{{پک|1=رضوی|2=۱۳۹۷|ک=کلام اسلامی|ف=کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی|ص=۷۰–۷۱}}</ref>


== زندگی‌نامه ==
== زندگی‌نامه ==
''[[دانشنامه بریتانیکا]]'' گزارش می‌کند که فضولی در سال [[۱۴۹۵ میلادی]] مصادف با سال [[۹۰۰ قمری|۹۰۰ ه۔ق]] زاده شد۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> اما در برخی منابع سال ولادتش، ۸۸۸ ه۔ق عنوان شده است۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref> از آنجا که پدرش را ساکن [[حله]] در [[عراق]] امروزی دانسته‌اند، احتمال رفته که وی در آنجا به‌ دنیا آمده است۔<ref name="autogenerated3" /> با این حال در ''بریتانیکا'' و دیگر منابع آمده است که او متولد [[کربلا]] بوده است۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref><ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> گفته شده که وی در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی]]، [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان عربی|عربی]] را به خوبی می‌دانست و به هر سه زبان شعر سروده‌است.<ref name="autogenerated3" />
''[[دانشنامه بریتانیکا]]'' گزارش می‌کند که فضولی در سال [[۱۴۹۵ میلادی]] مصادف با سال [[۹۰۰ قمری|۹۰۰ ه‍. ق]] زاده شد.<ref>{{پک|1=تقی‌زاده داوری|2=جباری|3=۱۳۸۹|ک=شیعیان جمهوری آذربایجان|ص=۲۳۷}}</ref><ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> اما در برخی منابع سال ولادتش، [[۸۸۸ قمری|۸۸۸ ه‍. ق]] عنوان شده است.<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref> حرزالدین محمد گزارش می‌کند که او در سال [[۸۹۴ قمری|۸۹۴ ه‍. ق]] در ایران متولد شد.<ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۵|ج=۲}}</ref> یان ریپکا او را متولد [[۸۸۵ قمری|۸۸۵ ه‍. ق]] و [[اسماعیل بغدادی|بغدادی]] او را متولد [[۹۱۰ قمری|۹۱۰ ه‍. ق]] دانسته است.<ref>{{پک|1=رضوی|2=۱۳۹۷|ک=کلام اسلامی|ف=کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی|ص=۷۰}}</ref> تولد او را در شهرهای [[حله]] و [[بغداد]] هم گزارش کرده‌اند.<ref>{{پک|1=فقیه محمدی جلالی|2=خامه‌یار|3=۱۳۹۳|ک=زیارتگاه‌های عراق|ص=۲۰۸|ج=۱}}</ref> با این حال در ''بریتانیکا'' و دیگر منابع آمده است که او متولد [[کربلا]] بوده است.<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref><ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref>


<ref name=":0">[http://original.britannica.com/eb/article-9035730/Mehmed-bin-Suleyman-Fuzuli دانشنامهٔ بریتانیکا]، بازدید: اکتبر ۲۰۰۸.</ref><ref name=":1">[http://www.Britannicaonline.org/articles/azerbaijan-viii Encyclopædia Britannica. G. Doerfer. Azeri Turkish]</ref><ref name=":2">[http://www.Britannicaonline.org/articles/azerbaijan-x Encyclopædia Britannica. H. Javadi and K. Burill. Azeri Literature]</ref><ref name=":3">[http://books.google.com/books?id=RTYLVhJG8e8C&pg=PA130&dq#v=onepage&q&f=false A. M. A Shushtery. Outlines of Islamic Culture - Volume I: Historical and Cultural Aspects. READ BOOKS, 2007. p. 130]</ref>
از زندگانی فضولی اطلاعات کمی در دسترس است. بیشتر عمر فضولی در بغداد گذرانده شد. فضولی در دوران حکومت [[شاه اسماعیل اول]]، مورد لطف پادشاه قرار گرفت و پس از آنکه بغداد، محل زندگی او مورد هجوم [[عثمانی]] قرار گرفت، سعی نمود تا با [[سلیمان یکم عثمانی]] رابطه خوبی داشته باشد. با این وجود او هیچگاه به پایتخت عثمانی، یعنی [[قسطنطنیه]] وارد نشد و در بغداد ماند.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> از برای او به خاطر مدیحه‌سرایی سلطان عثمانی، مقرری تعیین شده بود.<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۴}}</ref> اما پس از چندی این مقرری قطع شد که با شکایت او همراه بود.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Iranica|2=۲۰۱۲|ف=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref> غیر از مدیحه‌سرایی برای دو پادشاه صفوی و عثمانی، او برای [[ابراهیم پاشا]] نیز مدح سروده است. گفته شده است که او مدتی را به خادمی [[حرم امام علی]] در [[نجف]] گذرانده است.<ref>{{پک|1=فقیه محمدی جلالی|2=خامه‌یار|3=۱۳۹۳|ک=زیارتگاه‌های عراق|ص=۲۰۸|ج=۱}}</ref><ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Iranica|2=۲۰۱۲|ف=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref>


از زندگانی فضولی اطلاعات کمی در دسترس است۔ بیشتر عمر فضولی در بغداد گذرانده شد۔ فضولی در دوران حکومت شاه اسماعیل اول، مورد لطف پادشاه قرار گرفت و پس از آنکه بغداد، محل زندگی او مورد هجوم عثمانی قرار گرفت، سعی نمود تا با سلیمان یکم عثمانی رابطه خوبی داشته باشد۔ با این وجود او هیچگاه به پایتخت عثمانی، یعنی قسطنطنیه وارد نشد و در بغداد ماند۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> از برای او به خاطر مدیحه‌سرایی سلطان عثمانی، مقرری تعیین شده بود۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۴}}</ref>
به گفته منابع، از برای فضولی، تنها یک پسر باقی مانده است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Iranica|2=۲۰۱۲|ف=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref>


محمد پسر سلیمان در حدود سال [[۱۴۸۳ (میلادی)|۱۴۸۳]] در [[عراق]] به‌دنیا آمد.<ref name="ایرانیکا"/> در منابع معتبر از جمله ''مجمع‌الخواص'' صفحهٔ ۱۰۳<ref>تجلیل ۲</ref> [[حله]] به عنوان محل تولد فضولی برشمرده شده‌است، اما در برخی منابع دیگر [[کربلا (شهر)|کربلا]] یا [[نجف]] هم آمده‌است.<ref name="ایرانیکا"/> پدرش سلیمان بود که به ''حله'' مهاجرت کرد و قاضی آن شهر بود. «پدر فضولی بنا به گفتهٔ «صادق بیگ افشار» صاحب تذکرهٔ «مجمع الخواص» –که به زبان [[ازبکی]] نوشته شده– از ایل بیات بوده که یکی از [[فهرست قبایل غز|۲۲ طایفه]] مهاجر ترکان [[اغوز|اوغوز]] می‌باشد.»<ref name="ایرانیکا"/> او در حله و سپس [[بغداد]] تحصیل کرد و یکی از استادانش «[[ملک الشعرای حبیبی]]» از شاعران حروفی بود. حدود هفتاد ساله بود که در بغداد درگذشت.
=== درگذشت ===
در ''دانشنامه بریتانیکا'' و دیگر منابع آمده است که فضولی در سال [[۱۵۵۶ میلادی]] مصادف با [[۹۶۳ قمری|۹۶۳ ه‍. ق]] در کربلا درگذشته است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۶|ج=۲}}</ref><ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۴}}</ref> برخی منابع سال درگذشت او را [[۹۷۰ قمری|۹۷۰ ه‍. ق]] به واسطه طاعون گزارش کرده‌اند.<ref>{{پک|1=احمدی بیرجندی|2=نقوی‌زاده|3=۱۳۷۷|ک=مدایح رضوی در شعر فارسی|ص=۵۵}}</ref><ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۶|ج=۲}}</ref> برخی منابع از سال [[۹۷۱ قمری|۹۷۱ ه‍. ق]] نیز به عنوان زمان درگذشت او یاد کرده‌اند.<ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۶|ج=۲}}</ref>


در ''دانشنامه بریتانیکا'' و دیگر منابع آمده است که فضولی در سال ۱۵۵۶ میلادی مصادف با ۹۶۳ ه۔ق در کربلا درگذشته است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۴}}</ref>
=== آرامگاه ===
محل دفن او را [[حرم امام حسین]] در کربلا دانسته‌اند.<ref>{{پک|1=تقی‌زاده داوری|2=جباری|3=۱۳۸۹|ک=شیعیان جمهوری آذربایجان|ص=۲۳۷}}</ref> او در مرقد [[عبدالمومن دده بکتاشی]] در نزدیکی باب القبله حرم امام حسین دفن شد.<ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۸|ج=۲}}</ref> این بنا بعدها در طرح توسعه حرم امام حسین تخریب شد و پس از آن، دولت [[ترکیه]] طی توافقی با دولت [[عراق]]، یادبودی را به یاد عبدالمومن دده و فضولی در کنار بازار سوق القبله در نزدیکی خیابان ابن‌فهد ساخت.<ref>{{پک|1=فقیه محمدی جلالی|2=خامه‌یار|3=۱۳۹۳|ک=زیارتگاه‌های عراق|ص=۲۰۸|ج=۱}}</ref>


== مذهب ==
== مذهب و باورهای مذهبی ==
منابع در خصوص مذهب وی دچار اختلافند اما در اینکه او مسلمان بوده است، تردیدی ندارند۔ در منابع مختلف او به تشیع شناخته شده است اما برخی منابع او را از [[حروفیان]] می‌دانند۔
او را [[علم کلام|متکلم]]،<ref>{{پک|1=رضوی|2=۱۳۹۷|ک=کلام اسلامی|ف=کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی|ص=۷۴}}</ref> حکیم و [[فیلسوف]] نیز خوانده‌اند.<ref>{{پک|1=تقی‌زاده داوری|2=جباری|3=۱۳۸۹|ک=شیعیان جمهوری آذربایجان|ص=۲۳۷}}</ref> منابع در خصوص مذهب وی دچار اختلافند اما در اینکه او [[مسلمان]] بوده است، تردیدی ندارند. در منابع مختلف او به [[تشیع]] شناخته شده است اما برخی منابع او را از [[حروفیان]] می‌دانند.<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref> [[محمد حرزالدین]] در کتاب ''[[مراقد المعارف]]''، وی را از مسلمانان [[تصوف|صوفی]] مذهب پیرو طریقت [[بکتاشیه]] می‌داند.<ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۵|ج=۲}}</ref> در آثار او، مدح [[امامان شیعه]] وجود دارد که نشانه از شیعه بودن اوست.<ref>{{پک|1=تقی‌زاده داوری|2=جباری|3=۱۳۸۹|ک=شیعیان جمهوری آذربایجان|ص=۲۳۷}}</ref><ref>{{پک|1=احمدی بیرجندی|2=نقوی‌زاده|3=۱۳۷۷|ک=مدایح رضوی در شعر فارسی|ص=۵۵}}</ref><ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۹|ج=۲}}</ref> از این رو به [[امامیه]] نسبت داده شده است. او در کتاب ''[[مطلع الاعتقاد]]'' خود که در موضوع [[علم کلام|کلام اسلامی]] نوشته شده است، روشی عقل‌گرایانه را پیش گرفته که نشان از مشرب فلسفی اوست. او در این اثر از عقل‌ستیزی و همین‌طور نقل‌ستیزی پرهیز کرده است و با این وجود، عقل را در شناخت [[خدا]] ناکافی می‌داند.<ref>{{پک|1=رضوی|2=۱۳۹۷|ک=کلام اسلامی|ف=کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی|ص=۸۴}}</ref>


== جایگاه در ادبیات ==
== جایگاه در ادبیات ==
اشعار فضولی بر شاعران بعدی او تا قرن ۱۹ میلادی تاثیرگذار بوده است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref>
فضولی را به عنوان بزرگ‌ترین شاعر کلاسیک [[آذربایجان]] معرفی کرده‌اند.<ref>{{پک|1=عارف|2=۱۹۵۸|ک=ادبیات آذربایجان|ص=۲۹}}</ref> او همچنین بزرگ‌ترین غزلسرای ترک را نیز به خود اختصاص داده است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Iranica|2=۲۰۱۲|ف=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref> اشعار فضولی بر شاعران بعدی او تا قرن ۱۹ میلادی تأثیرگذار بوده است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> شعرای بعد از او که در آذربایجان بوده‌اند، عموماً ادبیات او را ستوده‌اند. فضولی به فارسی، عربی و ترکی در قالب‌های مختلف مانند قصیده، غزل، رباعی و مثنوی اشعار بسیاری سروده است. موضوع اکثر غزلیات او، عشق است.<ref>{{پک|1=عارف|2=۱۹۵۸|ک=ادبیات آذربایجان|ص=۲۹}}</ref> از همین رو حسیب مازی اوغلو غزلیات فضولی را با غزلیات [[حافظ]] مقایسه کرده است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Iranica|2=۲۰۱۲|ف=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref>


=== تخلص فضولی ===
== آثار ==
[[شاعر]] و ادیب [[مردم آذری|آذربایجانی]] است.۔<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /> او را «بزرگترین شاعر [[ادبیات آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]] در سدهٔ دهم» می‌دانند.<ref name="ایرانیکا" />  او را یکی از پایه‌گذاران [[سبک هندی]] می‌دانند.<ref name="autogenerated3" />{{شعر}}
[[پرونده:Fuzuli Divan.jpg|بندانگشتی|چپ|200px|صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی]]
{{ب|یاران گذشته بس که کردند |تاراج عبارت و معانی}}
از برای فضولی، بیش از ۳۰ اثر به زبان‌های فارسی، عربی و ترکی گزارش شده است.<ref>{{پک|1=فقیه محمدی جلالی|2=خامه‌یار|3=۱۳۹۳|ک=زیارتگاه‌های عراق|ص=۲۰۸|ج=۱}}</ref> اهمیت آثار او بیشتر در موضوع آثار ترکی وی است، با این حال آثار فارسی و عربی او نیز مورد توجه دیگر پژوهشگران و ادیبان قرار گرفته است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Iranica|2=۲۰۱۲|ف=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref>
{{ب|شد تنگ فضای نظم بر ما|فریاد ز سبقت زمانی<ref>فضولی «دیوان فارسی» ۱۰</ref>}}
{{پایان شعر}}
 
''فضولی'' در فارسی به دو معنا به کار می‌رفته‌است:<ref>معین «جلد دوم» ۲۵۵۴</ref>
 
۱- کسی که کار بیهوده کند.{{سخ}}۲- آنکه بی‌جهت در امور دیگران مداخله کند.
 
این دو معنا دقیقاً با معنای این واژه در [[زبان عربی]] انطباق داشت. اما از حدود قرن هشتم هجری به بعد این مفهوم به «فضول» داده شد. در عوض واژه «فضول» که در عربی یعنی «زبان درازی و مداخلهٔ بیجا در کار دیگران» در فارسی «فضولی» خوانده شد. مثلاً [[حافظ]] می‌گوید:
: «در کارخانه‌ای که رهِ عِلْم و عقل نیست
:وَهْمِ ضعیفْرای فضولی چرا کند؟»<ref>[[حافظ شیراز به روایت احمد شاملو|حافظ شیراز]] ۲۴۵</ref>
که در این‌جا فضولی به همان معنایی است که ما امروزه به کار می‌بریم، و این عکس معنای عربی این واژه است.<ref>نجفی ۲۹۴ و ۲۹۵</ref> به هر حال محمدبن سلیمان این تخلص را به معنای عربی آن به کار می‌برد یعنی: «زبان دراز و مداخله‌کننده در کاری که به او مربوط نیست»، یا به تعبیر امروزی «فضول». فضولی در مقدمه دیوان اشعارش به زبان فارسی دلیل انتخاب این تخلص عجیب را با زبانی شوخ‌طبع توضیح می‌دهد:<ref>فضولی «دیوان فارسی» ۱۰ و ۱۱</ref>
{{نقل قول|آخرالامر معلوم شد که یارانی که پیش از من بوده‌اند تخلصها را بیش از معانی ربوده‌اند. خیال کردم که اگر تخلص مشترک اختیار نمایم در انتساب نظم بر من حیف رود اگر مغلوب باشم و بر شریک ظلم شود اگر غالب آیم. بنابر رفع ملابست التباس «فضولی» تخلص کردم و از تشویش ستم شریکان پناه بجانب تخلص بردم و دانستم که این لقب مقبول طبع کسی نخواد افتاد که بیم شریک او بمن تشویشی نتواند داد.}}
 
=== سبک‌شناسی ===
پیش از فضولی در ادبیات ترکی آذربایجانی شکل‌هایی چون [[مثنوی (ابهام‌زدایی)|مثنوی]] و [[غزل]] رواج داشت و فضولی خود یکی از غزلسرایان برجسته بود، اما «او نخستین آثار ارزندهٔ تمثیلی را در ترکی آذربایجانی آفرید (بنگ و باده- صحبت الاثمار). فضولی مانند [[عمادالدین نسیمی|نسیمی]] کوشید تا شعر ترکی را با [[عروض|اوزان عروضی]] سازگار نماید اگر چه او موفقیت چشمگیری به دست آورد ولی واقعیت این بود که ترکی با وزن هجایی سازگارتر است.»<ref>شاهمرسی</ref>
 
بعضی از منتقدین ادبی سبک اشعار فارسی فضولی را نزدیک به [[سبک هندی]] و [[صائب تبریزی]] که صد سال پس از وی این سبک شعر را رواج داد می‌دانند. برخی محققین او را یکی از بزرگترین غزلسرایان جهان اسلام نامیده‌اند «بسیاری از مضامین فضولی را بعد از او در شعر شعرای نامدار مکتب [[اصفهان]] یا سبک هندی می‌بینیم.»<ref>مشرف ۲۶۰</ref> و حتی او را «از جمله پایه‌گذاران سبک هندی»<ref name="autogenerated3" /> شمرده‌اند.


== آثار ==
=== ترکی ===
=== ترکی ===
فضولی به زبان ترکی مسلط بود اما اکثر آثار او به لهجه آذربایجانی نوشته شده است۔ برای فضولی یک دیوان شعر به زبان ترکی گزارش شده است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> علاوه بر دیوان ترکی، کتاب ''حدیقة السعداء'' نیز به او منسوب است۔ در این کتاب، یک ترجمه کامل از کتاب ''[[روضة الشهدا|روضةالشهدا]]'' [[ملاحسین کاشفی]] به زبان ترکی ارائه شده است۔ جمجمه‌نامه دیگر اثر فضولی به زبان ترکی است که در قالب قصیده است۔ فضولی همچنین کتاب اربعین جامی را به زبان ترکی برگردانده است۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref> [[لیلی و مجنون]] از اشعار او به زبان ترکی است که سبب شهرت فضولی شد۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> هر چند پیش از او شاعران فارسی اشعاری در موضوع لیلی و مجنون سروده‌اند اما به عقیده خود او، این افسانه در میان ترک‌زبان‌ها جایی نداشته است۔ با این همه اشعاری پیش از فضولی در موضوع لیلی و مجنون از جمله اشعار متعلق به داعی شیرازی و سلیمی، گزارش شده است۔<ref>{{پک|1=افصح‌زاد|2=۱۳۷۸|ک=نقد و بررسی آثار و احوال جامی|ص=۷۴۱-۷۴۲}}</ref> بنگ و باده دیگر سروده فضولی به زبان ترکی است۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref> ''شکایت‌نامه'' از جمله آثار او به نظم و زبان ترکی است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> ''شاه و گدا'' و ''صحبت الاثمار'' دو اثر دیگر از آثار اوست۔''<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref>''[[پرونده:Fuzuli Divan.jpg|بندانگشتی|چپ|200px|صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی]]
فضولی به زبان ترکی مسلط بود اما اکثر آثار او به لهجه آذربایجانی نوشته شده است. برای فضولی یک دیوان شعر به زبان ترکی گزارش شده است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> علاوه بر ''دیوان ترکی،'' کتاب ''[[حدیقة السعداء]]'' نیز به او منسوب است. در این کتاب، یک ترجمه کامل از کتاب ''[[روضة الشهدا|روضةالشهدا]]'' [[ملاحسین کاشفی]] به زبان ترکی ارائه شده است. او این اثر را به [[محمد پاشا]] تقدیم کرد.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Iranica|2=۲۰۱۲|ف=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref> ''جمجمه‌نامه'' دیگر اثر فضولی به زبان ترکی است که در قالب قصیده است. فضولی همچنین کتاب ''[[اربعین جامی]]'' را به زبان ترکی برگردانده است.<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref> این کتاب شامل روایت‌هایی از [[محمد|پیامبر اسلام]] است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Iranica|2=۲۰۱۲|ف=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref> ''لیلی و مجنون'' از اشعار او به زبان ترکی است که سبب شهرت فضولی شد.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> هر چند پیش از او شاعران فارسی اشعاری در موضوع لیلی و مجنون سروده‌اند اما به عقیده خود او، این افسانه در میان ترک‌زبان‌ها جایی نداشته است. با این همه اشعاری پیش از فضولی در موضوع لیلی و مجنون از جمله اشعار متعلق به [[داعی شیرازی]] و [[سلیمی]]، گزارش شده است.<ref>{{پک|1=افصح‌زاد|2=۱۳۷۸|ک=نقد و بررسی آثار و احوال جامی|ص=۷۴۱–۷۴۲}}</ref> ''بنگ و باده'' دیگر سروده فضولی به زبان ترکی است.<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref> ''شاه و گدا، هفت جام'' و ''صحبت الاثمار'' سه اثر دیگر از آثار اوست.''<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref>'' یک نمونه از اشعار او به زبان ترکی:
دیوان ترکی فضولی تاکنون چند بار در ایران، ترکیه و جمهوری آذربایجان منتشر شده‌است.
دیوان ترکی به تصحیح [[حمید آراسلی]] (باکو)، دیوان ترکی به تصحیح امین صدیقی (تهران، ۱۳۷۴) و دیوان ترکی تصحیح مژگان جونبور و دیگران (استانبول) بهترین چاپ‌های علمی دیوان ترکی هستند.
=== نمونه شعر ترکی ===
{{شعر}}
{{ب|ای خوش اول مست، کی بیلمز غمی-عالَم نه ایمیش،|نه چکر عالم اوچون غم، نه بیلر غم نه ایمیش}}
{{ب|بیر پری سیلسیله‌ای-عشقینه دوشدوم ناگه،|شیمدی بیلدیم سببی-خیلقت-آدم نه ایمیش.}}
{{ب|واعظ اوصافی-جهنم قلیر، ای اهل ورع!|وار اونون مجلسینه، بیل کی جهنم نه ایمیش!}}
{{ب|اوخو کؤکسومده ئوتوپ، قالمیش ایمیش پئیکانی،|آه بیلیدیم سببی-آهی-دمادم نه ایمیش!}}
{{پایان شعر}}


;ترجمه فارسی
{{شعر}}
{{شعر}}
{{ب| خّرم آن‌کس که نداند غم عالم چه بوَد|نه بداند غم عالم، نه که خود غم چه بوَد}}
{{ب|قلم السون اَلی اُلْ کاتب بَدْ تحریرک|که فساد رقمی سوزمزی شوُرِ ایْلر}}
{{ب|ناگهان بندی زنجیر نگاری شده‌ام|حال دانم سبب خلقت آدم چه بود}}
{{ب|گاه بیر حرف سقوطیهِ قِلْورنادری نارْ|گاه بیر نقطه قصوریله گوزی کورایلر}}
{{ب|گفت واعظ همه اوصاف جهنم، زاهد!|باش در مجلس او، بین که جهنم چه بود}}
{{ب|تیر بر دل بزد و مانده بجا پیکانش|آه، دانم سبب آه دمادم چه بود}}
{{ب|ای فضولی مزه باده ساقی دانی|چو کنی توبه بدانی که ریا هم چه بود}}
{{پایان شعر}}
 
{{شعر}}
{{ب|مردم این دیار را با من |اثر شفقت و عنایت نیست}}
{{ب|یا در ین قوم نیست معرفتی|یا مرا هیچ قابلیت نیست<ref>فضولی «دیوان فارسی» ۶۳۵</ref>}}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}


=== فارسی ===
=== فارسی ===
فضولی زبان فارسی را به خوبی می‌شناخت و اشعاری را به این زبان سروده است۔ برای فضولی یک دیوان شعر به زبان فارسی گزارش شده است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref>
فضولی زبان فارسی را به خوبی می‌شناخت و اشعاری را به این زبان سروده است. برای فضولی یک دیوان شعر به زبان فارسی گزارش شده است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> از دیگر آثار فارسی فضولی می‌توان به ''رند و زاهد،'' ''صحت و مرض، جغاتای، رساله معمیات، مکتوبات، رساله مولانا فضولی، ساقی‌نامه و'' ''انیس القلوب'' اشاره داشت. رساله اخیر شامل ۱۰۴ قصیده با قافیه شین است.<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref> یکی از اشعار او به زبان فارسی عبارت است از:
 
قدیمی‌ترین نسخه خطی دیوان فارسی فضولی در [[۲۰ جمادی‌الاولی]] [[۹۵۹ (قمری)|۹۵۹ قمری]] به خط [[حبیب‌الله اصفهانی]] نوشته شده‌است. این نسخه هم‌اکنون در [[کتابخانه مرادیه]] در [[ترکیه]] نگه‌داری می‌شود.<ref>شعردوست صفحهٔ پ</ref> در مقدمهٔ این دیوان، فضولی با زبانی که گاه به طنز نزدیک می‌شود، شرح می‌دهد چگونه بعد از این که در سرودن شعر به [[زبان عربی|عربی]] و [[زبان ترکی (ابهام‌زدایی)|ترکی]] مهارت پیدا کرده، اشعار پراکندهٔ فارسی سروده‌است به سرودن غزل به فارسی پرداخته‌است:<ref>فضولی ۱۲ و ۱۳</ref>
{{نقل قول|تا آنکه روزی گذارم بمکتبی افتاد، پری چهرهٔ دیدم فارسی‌نژاد، سهی سروری که حیرت نظارهٔ رفتارش الف را از حرکت انداخته بود و شوق مطالعهٔ مصحف رخسارش دیدهٔ نابینایی صاد را عین بصر ساخته بود.
 
چون توجه من دید از گفتهای من چند بیتی طلبید. من نیز چند بیتی از عربی و ترکی باو ادا نمودم و لطایف چند نیز از قصیده و معما برو فزودم. گفت که اینها زبان من نیست و بکار من نمی‌آید، مرا غزلهای جگر سوز عاشقانهٔ فارسی می‌باید.}}
هر چند اصولاً فضولی در این مقدمه با شوخ‌طبعی مسائل را بیان می‌کند و بعید نیست از سر شوخ‌طبعی این ماجرا را نقل کرده باشد اما به هر حال غزل‌های عاشقانهٔ فارسی فضولی بخش مهمی از دیوان او را تشکیل می‌دهند.
 
فضولی به فارسی در قالب‌های مختلف مانند [[قصیده]]، [[غزل]]، [[ترکیب‌بند]]، [[حروف مقطعه|مقطعات]]، [[رباعی]] و [[مثنوی (ابهام‌زدایی)|مثنوی]] ساقی‌نامه شعر سروده‌است؛ اما بخش عمدهٔ دیوان او را غزل و قصیده تشکیل می‌دهد.
* ''رند و زاهد<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref>''
* ''صحت و مرض<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref>''
* ''انیس القلب<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref>''
* ''ساقی‌نامه''<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref>
* هفت جام<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref>


=== نمونه شعر فارسی ===
{{شعر}}
{{شعر}}
{{ب|نو خطان را دوست می‌دارد دل دیوانه‌ام|من چو مجنون نیستم در عاشقی مردانه‌ام}}
{{ب|باد سرگشته بسان قلم آن بی‌سروپا|که بود تیشهٔ بنیان معارف قلمش}}
{{ب|خضر می‌گویند بر سر چشمهٔ برد ست راه|قطرهٔ<ref>«قطره‌ای» خوانده می‌شود</ref> گویا چکیده جایی از پیمانه‌ام}}
{{ب|زینت صورت لفظ است خطش لیک چسود|پردهٔ شاهد معنی است سواد قلمش}}
{{ب|عقل را هر لحظه تکلیفیست بر من در جهان|بی‌تکلف با عجب دیوانهٔ<ref>«دیوانه‌ای» خوانده می‌شود</ref> همخانه‌ام}}
{{ب|درد دل با سایه می‌گویم نمی‌یابم جواب|غالباً او را بخواب انداخته افسانه‌ام}}
{{ب|متصل از درد عشق و طعنهٔ عقلم ملول|می‌رسد هر دم جفا از خویش و از بیگانه‌ام}}
{{ب|تا کشیده بر گلت از سنبل مشگین نقاب|می‌خلد صد خار هر دم بر جگر از شانه‌ام}}
{{ب|به که بردارم فضولی رغبت از ملک جهان|نیستم گنجی که باشد جای در ویرانه‌ام<ref name=autogenerated1>فضولی «دیوان فارسی» ۴۸۱</ref>}}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}


=== عربی ===
=== عربی ===
فضولی علاوه بر دو زبان فارسی و ترکی، به زبان عربی مسلط بوده و از این رو اشعاری را به زبان عربی سروده است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref>
فضولی علاوه بر دو زبان فارسی و ترکی، به زبان عربی مسلط بوده و از این رو اشعاری را به زبان عربی سروده است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> ''مطلع الاعتقاد'' از رساله‌های فضولی در موضوع حکمت است.''<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref>'' این رساله فلسفی در شهرت فضولی تأثیر بسیاری داشته است.<ref>{{پک|1=عارف|2=۱۹۵۸|ک=ادبیات آذربایجان|ص=۳۰}}</ref> ''شکایت‌نامه'' از جمله آثار او به نظم و زبان عربی است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> عقل و عشق دیگر اثر او به زبان عربی است.<ref>{{پک|1=فقیه محمدی جلالی|2=خامه‌یار|3=۱۳۹۳|ک=زیارتگاه‌های عراق|ص=۲۰۸|ج=۱}}</ref> یک نمونه از اشعار او به زبان فارسی عبارت است از:
 
فضولی در مقدمه دیوان فارسی‌اش در مورد اشعار عربی‌اش گفته‌است: «باشعار عربی پرداختم و فصحای عرب را بفنون تازی فی‌الجمله محظوظ ساختم و آن بر من آسان نمود زیرا زبان مباحثهٔ علمی من بود.»<ref>فضولی «دیوان فارسی» ۹</ref>
;شعر
* ''مطلع الاعتقاد<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref>''
* ''دیوان اشعار عربی<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref>''


== نمونه اشعار ==
فضولی از کم‌سوادی کاتبان و از این که هنگام نوشتن اشعار دقت کمی می‌کنند و مفهوم اشعار را از بین می‌برند در رنج بوده‌است و در انتقاد به این موضوع سه شعر به ترکی، فارسی و عربی سروده‌است.<ref>تجلیل ۶</ref>
;ترکی
{{شعر}}
{{ب|قلم السون اَلی اُلْ کاتب بَدْ تحریرک|که فساد رقمی سوزمزی شوُرِ ایْلر}}
{{ب|گاه بیر حرف سقوطیهِ قِلْورنادری نارْ|گاه بیر نقطه قصوریله گوزی کورایلر}}
{{پایان شعر}}
;فارسی
{{شعر}}
{{ب|باد سرگشته بسان قلم آن بی‌سروپا|که بود تیشهٔ بنیان معارف قلمش}}
{{ب|زینت صورت لفظ است خطش لیک چسود|پردهٔ شاهد معنی است سواد قلمش}}
{{پایان شعر}}
;عربی
{{شعر}}
{{شعر}}
{{ب|تبت یدا کاتب لولاه ما خربت|معمورةأسّست بالعلم و الادبِ}}
{{ب|تبت یدا کاتب لولاه ما خربت|معمورةأسّست بالعلم و الادبِ}}
{{ب|اَردی من الخمرفی اِفساد نسخته|تستظهر العیب تغییراً مِنَ العَثَب}}
{{ب|اَردی من الخمرفی اِفساد نسخته|تستظهر العیب تغییراً مِنَ العَثَب}}
{{پایان شعر}}
== یادمان فضولی ==
* ۱۹۰۸ - [[عزیر حاجی‌بیگف|عزیر حاجی بیگف]] [[لیلی و مجنون (اپرا)|اپرایی]] بر اساس داستان و اشعار ''لیلی و مجنون'' فضولی نوشت.
* ۱۹۵۲ - به افتخار ''محمد فضولی'' شهر [[فضولی (شهر)|کاریاگینو]] در [[اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی|اتحاد شوروی]]، «فضولی» نامیده شد.
* ۱۹۵۸ - در [[جمهوری آذربایجان]] در دورهٔ [[اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی|اتحاد جماهیر شوروی]]، برای بزرگ‌داشت مقام ادبی فضولی کنفرانسی بین‌المللی برگزار شد و آثار [[زبان ترکی|ترکی]] و [[زبان فارسی|فارسی]] او در چاپ جدید منتشر گردید.
* ۱۹۹۳ تا ۱۹۹۶ - به مناسبت پانصدمین سال تولد فضولی در [[جمهوری آذربایجان]] طی سه سال مراسم و جشن‌های متعددی برپا شد. در این سال‌ها در کشورهای مختلف نیز کنگره‌ها و مراسم بزرگداشت متعددی برگزار شد. از جمله میزبانان مراسم می‌توان به [[ایران]] ([[تهران]])، [[ترکیه]] ([[آنکارا]])، [[روسیه]] ([[مسکو]])، [[عراق]] ([[بغداد]]، [[کربلا (شهر)|کربلا]] و [[کرکوک]])، [[گرجستان]]، [[قزاقستان]]، [[ازبکستان]]، [[داغستان]]، [[دربند (روسیه)|دربند]]، [[مخاچ‌قلعه]]، و دفتر مرکزی سازمان [[یونسکو]] در [[پاریس]] اشاره کرد.
* ۱۹۹۶ - روز [[۸ نوامبر]] روز عیدملی لقب گرفت و [[حیدر علی‌اف]] رئیس‌جمهوری وقت [[جمهوری آذربایجان]] در جشن باشکوهی در [[کاخ رسپوبلیکا]] سخنرانی کرد و از فضولی به عنوان شاعر ملی آذربایجان تجلیل کرد.
* ۲۰۰۷ - در ۲۲ و ۲۳ خرداد ۱۳۸۶ ''همایش دو روزه فضولی‌شناسی'' در [[ارومیه]] برگزار شد. [[مرکز مطالعات و تحقیقات آذربایجان‌شناسی]] و [[دانشگاه ارومیه]] در استان [[استان آذربایجان غربی|آذربایجان غربی]] این همایش را برگزار کردند. «به گفته کارشناس اجرایی همایش ۵ مقاله از کشور [[ترکیه]]، ۲۹ مقاله از [[باکو]]، یک مقاله از [[روسیه]]، ۸ مقاله از جمهوری [[نخجوان]] و ۷۰ مقاله از کشور [[ایران]] به دبیرخانه واصل شده بود.»<ref>آذربایجان غربی… [[شرق (روزنامه)|روزنامه شرق]]</ref>
{{شعر}}
{{ب|سرو را همچو قدت شیوهٔ رعنایی نیست|این قدر هست که او مثل تو هرجایی نیست}}
{{ب|سرو و گل تا ز قد و روی تو دیدند شکست|باغبانرا سرو برک<ref>در متن اصلی به همین صورت است با این تفاوت که حرف «ک» سرکش ندارد.</ref> چمن‌آرایی نیست}}
{{ب|همدمی چون غم او نیست دم تنهایی|هر کرا هست غم او غم تنهایی نیست}}
{{ب|ای دل ار عاشقی از طعنه میندیش که ذوق|نتوان یافت ز عشقی که برسوایی نیست}}
{{ب|ای که داری سر سودای تجارت بی‌نفع|هیچ سرمایه به از جوهر دانایی نیست}}
{{ب|صبر در عشق تو کاریست پسندیده ولی|کرده‌ام تجربه کار من شیدایی نیست}}
{{ب|مشو از دیدهٔ خونبار فضولی غایب|که درو بی گل روی تو شکیبایی نیست}}<ref name=autogenerated1/>
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}


== کتاب‌شناسی ==
== کتاب‌شناسی ==
==== کتاب‌های مرجع ====
اشعار فضولی به خط ارمنی و گرجی در ارمنستان وجود دارد و نسخه خطی از دیوان او در کتابخانه‌های [[تهران]]، [[قاهره]]، [[استانبول]]، [[لنینگراد]] و [[باکو]] نگهداری می‌شود.<ref>{{پک|1=عارف|2=۱۹۵۸|ک=ادبیات آذربایجان|ص=۳۶}}</ref>
* ''تحفهٔ سامی''. سام. [[تهران]]. ۱۳۶.
* ''مجمع الخواص''. صادقی. ۱۰۵.
* ''تذکره شعرای نصرآبادی''. (۵۲۰–۵۱۹).
* ''تاریخ ادوارد براودن''. [[ادوارد براون]]. (۱۵۹–۱۵۸).
* ''نگارستان سخن نور'' ۷۷-مقدمه
* ''آتشکدهٔ آذر''. ۱۷۳.
* ''سفینهٔ خوشگو''. حرف ف.
* ''ریاض الجنة زنوزی'' روضه پنجم قسم دوم ۹۰۰ (ب) الف شعبهٔ ثانیه
* ''روز روشن'' صبا. ۵۳۵.
 
==== سایر کتاب‌ها ====
* کتاب‌شناسی فضولی، رضا مهدوی‌فر. کتاب‌خانه ملی، تهران، ۱۳۷۱.
* ذبیح‌الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۶۷، ج ۲–۵ صفحهٔ ۶۷۴.
* پایاننامه: بررسی تطبیقی مضامین مشترک و متفاوت عرفانی دیوان‌های فارسی و ترکی فضولی با دیوان حافظ از غلامرضا ضیایی نیری جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد ادبیات فارسی استاد راهنما: دکتر ایوب کوشان استادیار رشته ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی تبریز
 
==== مقالات و سخنرانی‌ها ====
;مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران<ref>{{یادکرد وب |url=http://dbase.irandoc.ac.ir/000018/183800.htm |title=پژوهشگاه اطلاعات و مدارک ایران |accessdate=۲۰ ژانویه ۲۰۰۸ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070404003225/http://dbase.irandoc.ac.ir/000018/183800.htm |archivedate=۴ آوریل ۲۰۰۷ |dead-url=yes}}</ref>
* متن سخنرانی مهندس میرسلیم - وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی به مناسبت مجمع بزرگداشت مولانا محمد فضولی، [[سید مصطفی میرسلیم|مصطفی میرسلیم]]
* اثرپذیری فضولی از [[سعدی]] و شعرای دیگر، جواد هیئت
* فلکلریاندی آهیمدان… (فولکلور از آه من سوخت…)، یاشار قارایف
* بدایع اندیشه‌های شیعی در آفرینش ادبی ملامحمد فضولی، [[علی‌اکبر ولایتی]]
* فضولی و جامی از جمهوری آذربایجان، نوشابه آراسلی
* امثال و حکم در آثار فضولی، رحیم چاوشی
* فضولی اثر لرینده خالق یاداد یجیلیغی عنعنه لری (آداب و سنن توده در آثار فضولی)، بهلول عبدالله
* موسیقی در شعر فضولی، منصوره ثابت‌زاده
* نقد و بررسی (تحلیل) اشعار ترکی ملا محمد فضولی بغدادی، جلیل مسگرنژاد
* کؤنول پنجره سیندن (از دریچهٔ دل)، عباسعلی یحیوی (ایلچی)
* زندگی فضولی بغدادی یا نگاهی به مقدمه دیوان، نصرت‌الله فروهر
* شعر عنصر و فضولی شعرینده… (عنصر شعر در شعر فضولی)، بهرام اسدی
* انسان کامل از دیدگاه فضولی در ''رند و زاهد''، فریده کریمی‌موغاری
* نکاتی چند دربارهٔ زندگی محمد فضولی، جلال خسروشاهی
* زلالی از چشمهٔ خورشید، [[علی‌اصغر شعردوست]]
* فضولی و شعر او، مقدم‌علوی
* نگاهی به شعرهای ترکی فضولی، [[میر صالح حسینی]]
* محمدسلیمان بن فضولی در تألیفات دانشمندان، یحیی خان‌محمدی‌آذری
* فضولی، شاعر عشق و عرفان، مصطفی مجرد
* داستان پیامبران در دیوان اشعار فضولی، حمید طبیبیان
* ادبیات داستانی در شعر فضولی، محمدباقر نجف‌زاده‌بارفروش
* فضولی، محیط، زندگانی و شخصیت او، ترجمهٔ دکتر ع. خیامپور، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، سال سوم، ش ۱ و ۲.
* مقایسه پیر در شعر حافظ و دیوان‌های حکیم فضولی دوره ۶، شماره ۲۱، بهار ۱۳۹۱، صفحه ۱۵۹–۱۸۸ ایوب کوشان؛ غلامرضا ضیایی http://clq.iranjournals.ir فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت


== پانویس ==
== پانویس ==
=== ارجاعات ===
=== ارجاعات ===
{{پانویس|عرض=30em}}
{{پانویس|۳|اندازه=ریز}}


=== منابع ===
=== منابع ===
{{آغاز پانویس|35em}}
'''فارسی'''
'''فارسی'''
 
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=احمدی بیرجندی|نام=احمد|عنوان=مدایح رضوی در شعر فارسی|سال=۱۳۷۷|مکان=مشهد|نام۲=علی|نام خانوادگی۲=نقوی‌زاده|ناشر=بنیاد پژوهش‌های اسلامی|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/10274}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=افصح‌زاد|نام=اعلاخان|عنوان=نقد و بررسی آثار و شرح احوال جامی (شرح حال و بررسی آثار جامی و تحلیل اوضاع اجتماعی آن دوره)|سال=۱۳۷۸|مکان=تهران|ناشر=مرکز پژوهشی میراث مکتوب|پیوند نویسنده=|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/38582}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=افصح‌زاد|نام=اعلاخان|عنوان=نقد و بررسی آثار و شرح احوال جامی (شرح حال و بررسی آثار جامی و تحلیل اوضاع اجتماعی آن دوره)|سال=۱۳۷۸|مکان=تهران|ناشر=مرکز پژوهشی میراث مکتوب|پیوند نویسنده=|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/38582}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=تقی‌زاده داوری|نام=محمود|عنوان=شیعیان جمهوری آذربایجان|سال=۱۳۸۹|مکان=قم|ناشر=شیعه‌شناسی|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/18295|نام۲=ولی|نام خانوادگی۲=جباری}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=حرزالدین|نام=محمد|عنوان=مراقد المعارف|سال=۱۳۷۱|مکان=قم|ناشر=سعید بن جبیر|پیوند نویسنده=|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/10865}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=رحمان‌زاده صوفیانی|نام=جعفر|عنوان=عربی‌سرایان آذری‌زبان|سال=۱۳۹۳|مکان=قم|ناشر=مجمع ذخائر اسلامی|پیوند نویسنده=|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/40726}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=رحمان‌زاده صوفیانی|نام=جعفر|عنوان=عربی‌سرایان آذری‌زبان|سال=۱۳۹۳|مکان=قم|ناشر=مجمع ذخائر اسلامی|پیوند نویسنده=|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/40726}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=رضوی|نام=رسول|عنوان=کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی در سیر تطور کلام امامیه و انتقال تراث علمی حوزه حلّه|ژورنال=کلام اسلامی|مکان=قم|شماره=۱۰۸|تاریخ=۱۳۹۷|صفحه=۶۹–۹۰|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1554149|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=عارف|نام=محمد|عنوان=ادبیات آذربایجان|سال=۱۹۵۸|مکان=باکو |ناشر=بی‌نا|پیوند نویسنده=|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/106919}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=فضولی|نام=محمد بن سلیمان|عنوان=دیوان فضولی|سال=۱۹۶۲|مکان=تهران|ناشر=انتشارات دوستان|پیوند نویسنده=}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=فقیه محمدی جلالی|نام=محمدمهدی|عنوان=زیارتگاه‌های عراق (معرفی زیارتگاه‌های مشهور در کشور عراق)|سال=۱۳۹۳|مکان=تهران|ناشر=سازمان حج و زیارت|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/41727|نام۲=احمد|نام خانوادگی۲=خامه‌یار}}


'''انگلیسی'''
'''انگلیسی'''
{{چپ‌چین}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=The Editors of Encyclopaedia|ناشر=britannica.com|سال=۲۰۰۸|دانشنامه=[[دانشنامه بریتانیکا|Encyclopaedia britannica]]|نام=|مدخل=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|پیوند مدخل=https://www.britannica.com/biography/Mehmed-bin-Suleyman-Fuzuli|entry-url-access=subscription|زبان=en}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=The Editors of Encyclopaedia|ناشر=britannica.com|سال=۲۰۰۸|دانشنامه=[[دانشنامه بریتانیکا|Encyclopaedia britannica]]|نام=|مدخل=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|پیوند مدخل=https://www.britannica.com/biography/Mehmed-bin-Suleyman-Fuzuli|entry-url-access=subscription|زبان=en}}
'''قدیمی'''
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=The Editors of Encyclopaedia|ناشر=iranicaonline.org|سال=۲۰۱۲|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopaedia Iranica]]|نام=|مدخل=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|پیوند مدخل=https://www.iranicaonline.org/articles/fozuli|entry-url-access=subscription|زبان=en}}
* {{یادکرد وب| نشانی = http://www.sharghnewspaper.ir/Released/86-03-30/290.htm#6702| عنوان = آذربایجان غربی، در سخن فضولی عشق و محبت انسانی تجلی دارد| تاریخ بازدید = ۱۵ ژانویه ۲۰۰۸| اثر = صفحه استان‌ها| ناشر = [http://www.sharghnewspaper.ir/ روزنامه شرق]| archiveurl = https://web.archive.org/web/20080123194835/http://www.sharghnewspaper.ir/Released/86-03-30/290.htm#6702| archivedate = ۲۳ ژانویه ۲۰۰۸| dead-url = yes}}
{{پایان}}
* {{یادکرد |نویسنده=[[تقی پورنامداریان|پورنامداران، تقی]] | عنوان = غزل‌های فارسی فضولی |نشریه=ایران شناخت |تاریخ=۱۳۷۶ |شماره=۵}}
{{پایان پانویس}}
* {{یادکرد|کتاب=مقایسهٔ لیلی و مجنون فضولی و نظامی|نویسنده = تجلیل، جلیل|ناشر =دبیرخانه کنگره بزرگداشت حکیم محمد فضولی|شهر=[[تهران]]|سال=۱۳۷۴}}
 
* {{یادکرد|کتاب=[[دائرةالمعارف فارسی]] جلد اول|نویسنده = |ناشر =[[مؤسسه انتشاراتی امیرکبیر|انتشارات فرانکلین]]|شهر= [[تهران]]|کوشش=به سرپرستی [[غلام‌حسین مصاحب|غلامحسین مصاحب]] |صفحه= |سال=۱۳۴۵}}
== برای مطالعه بیشتر ==
* {{یادکرد|کتاب=[[دائرةالمعارف فارسی]] جلد دوم|نویسنده = |ناشر =انتشارات فرانکلین و شرکت سهامی کتاب‌های فرانکلین|شهر= [[تهران]]|کوشش=به سرپرستی [[غلام‌حسین مصاحب|غلامحسین مصاحب]] |صفحه= |سال=۱۳۵۶}}
* {{یادکرد |کتاب=زندگی و شعر محمد فضولی، شاعر عصر صفوی |نویسنده =مشرف، مریم |ناشر =انتشارات روزنه |شهر=تهران |سال=۱۳۸۰}}
* {{یادکرد |کتاب=لغت‌نامه دهخدا جلد ۳۷ شماره مسلسل ۷۹ |نویسنده = [[علی‌اکبر دهخدا|دهخدا، علی‌اکبر]]| ناشر = [[دانشگاه تهران]]، سازمان لغت‌نامه| شهر= [[تهران]]|صفحه=۲۷۶ |کوشش=زیر نظر [[محمد معین]]}}
 
* {{یادکرد|کتاب=[[حافظ شیراز به روایت احمد شاملو|حافظ شیراز]]|ناشر =[[انتشارات مروارید]] و انتشارات زمانه|شهر=[[تهران]]|کوشش= تصحیح [[احمد شاملو]]|سال=۱۳۷۵|شابک=964-6026-01-X}}
* {{یادکرد وب| نشانی = http://aa.1asphost.com/urmu/meqaleler/zabane_turki_dar_doreye_safavi.htm| عنوان = زبان ترکی در دروه صفویه| تاریخ بازدید = ۱۵ ژانویه ۲۰۰۸| نویسنده = شاهمرسی، پرویز زارع| اثر = [http://aa.1asphost.com/urmu/ URMA]| archiveurl = https://web.archive.org/web/20060712012702/http://aa.1asphost.com/urmu/meqaleler/zabane_turki_dar_doreye_safavi.htm| archivedate = ۱۲ ژوئیه ۲۰۰۶| dead-url = yes}}
* {{یادکرد|کتاب=دیوان فارسی فضولی|نویسنده = شعردوست، علی‌اصغر|سایر نویسندگان= فضولی|ناشر =کنگره بزرگداشت ملامحمد فضولی|شهر=[[تهران]]|کوشش=حسیبه مازی اوغلو|سال=۱۳۷۴}}
* {{یادکرد وب| نشانی = http://dusharge.blogfa.com/post-44.aspx | عنوان = علامه محمد فضولی، رند دلسوخته| نویسنده = شهبازی، همت| اثر =[http://dusharge.blogfa.com/post-44.aspx دوشرگه dusharge]| تاریخ بازدید ۱۴ ژانویه}}
* {{یادکرد |کتاب=تاریخ ادبیات در ایران (جلد چهارم) |نویسنده = [[ذبیح‌الله صفا|صفا، ذبیح‌الله]] |ناشر =انتشارات فردوس |شهر=[[تهران]] |سال=۱۳۷۳}}
* {{یادکرد|کتاب=دیوان فارسی فضولی|نویسنده = فضولی، محمد|ناشر =دبیرخانه کنگره بزرگداشت حکیم محمد فضولی|شهر= [[تهران]]|کوشش=به اهتمام: حسیبه مازی اوغلو |صفحه= |سال=۱۳۷۴|شابک=}}
* {{یادکرد |کتاب=زندگی و شعر محمد فضولی، شاعر عصر صفوی |نویسنده =مشرف، مریم |ناشر =انتشارات روزنه |شهر=[[تهران]] |سال=۱۳۸۰}}
* {{یادکرد|کتاب=فرهنگ‌نامه فارسی (جلد دوم) |نویسنده = [[محمد معین|معین، محمد]]|ناشر =موسسه [[انتشارات امیرکبیر]] |شهر= [[تهران]] |صفحه= ۲۵۵۴ |سال=۱۳۷۵|شابک=964-00-0164-3}}
* {{یادکرد|کتاب=فرهنگ‌نامه فارسی (جلد شش، اعلام) |نویسنده = [[محمد معین|معین، محمد]]|ناشر =موسسه انتشارات امیرکبیر |شهر= [[تهران]] |صفحه= ۱۳۷۰ |سال=۱۳۷۵|شابک=964-00-0164-3}}
* {{یادکرد|کتاب=غلط ننویسیم (فرهنگ دشواری‌های زبان فارسی)|نویسنده = [[ابوالحسن نجفی|نجفی، ابوالحسن]]|ناشر =مرکز نشر دانشگاهی
|شهر=[[تهران]]|سال=۱۳۸۴|شابک=}}
* {{یادکرد وب| نشانی = http://www.avrinkhoy.blogfa.com/post-108.aspx| عنوان = عشق و عیرفان فضولی باخیمیندان| تاریخ بازدید = ۲۰ ژانویه ۲۰۰۸| نویسنده = یکانی زارع، پرویز (ائلیار)| اثر = [http://www.avrinkhoy.blogfa.com/ هفته‌نامه اورین خوی]| زبان = [[زبان ترکی (ابهام‌زدایی)|ترکی]]| archiveurl = https://web.archive.org/web/20110920150353/http://www.avrinkhoy.blogfa.com/post-108.aspx| archivedate = ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۱| dead-url = yes}}
* {{یادکرد وب | نشانی = http://www.Britannicaonline.org/newsite/articles/unicode/v10f2/v10f211.html | عنوان = فضولی، محمد | تاریخ بازدید = | سال = | ناشر = [[دانشنامه ایرانیکا]] | زبان = انگلیسی}}{{پیوند مرده|date=اکتبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}
{{چپ‌چین}}
* Wikipedia contributors, "Fuzûlî", Wikipedia, The Free Encyclopedia, http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Fuzûlî&oldid=172171689 (accessed January 14, 2008).
* Wikipedia contributors, "Məhəmməd Füzuli", Wikipedia, Açıq Ensiklopediya, http://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Məhəmməd_Füzuli&oldid=215619 (accessed January 14, 2008).
{{پایان چپ‌چین}}
{{ترتیب‌پیش‌فرض:فضولی، محمد}}
{{ترتیب‌پیش‌فرض:فضولی، محمد}}
{{ادبیات آذربایجانی}}
{{ادبیات آذربایجانی}}
{{ادبیات ترکیه}}
{{ادبیات ترکیه}}
{{ادبیات عربی}}
{{ادبیات عربی}}
{{درجه‌بندی|نیازمند پیوند=خیر|نیازمند رده=خیر|نیازمند جعبه اطلاعات=خیر|نیازمند تصویر=خیر|نیازمند استانداردسازی=خیر|نیازمند ویراستاری=خیر|مقابله نشده با دانشنامه‌ها=خیر|تاریخ خوبیدگی=|تاریخ برگزیدگی=|توضیحات=}}
[[رده:آذری‌های ترکیه]]
[[رده:آذری‌های ترکیه]]
[[رده:ادبیات امپراتوری عثمانی]]
[[رده:ادبیات امپراتوری عثمانی]]
[[رده:افراد آذری‌تبار]]
[[رده:افراد آذری‌تبار]]
[[رده:اهالی بغداد]]
[[رده:اهالی تبریز]]
[[رده:اهالی جمهوری آذربایجان در سده ۱۵ (میلادی)]]
[[رده:اهالی جمهوری آذربایجان در سده ۱۵ (میلادی)]]
[[رده:اهالی جمهوری آذربایجان در سده ۱۶ (میلادی)]]
[[رده:اهالی جمهوری آذربایجان در سده ۱۶ (میلادی)]]
[[رده:اهالی حله]]
[[رده:اهالی عثمانی در سده ۱۵ (میلادی)]]
[[رده:اهالی عثمانی در سده ۱۵ (میلادی)]]
[[رده:اهالی عثمانی در سده ۱۶ (میلادی)]]
[[رده:اهالی عثمانی در سده ۱۶ (میلادی)]]
[[رده:اهالی کربلا]]
[[رده:اهالی نجف]]
[[رده:ترک‌های عثمانی]]
[[رده:ترک‌های عثمانی]]
[[رده:خوشنویسان اهل عراق]]
[[رده:خوشنویسان اهل عراق]]
[[رده:درگذشتگان ۱۵۵۶ (میلادی)|فضولی، محمد]]
[[رده:درگذشتگان ۱۵۵۶ (میلادی)|فضولی، محمد]]
[[رده:زادگان ۱۴۸۰ (میلادی)|فضولی، محمد]]
[[رده:درگذشتگان ۹۶۳ (قمری)]]
[[رده:زادگان ۱۴۹۴ (میلادی)]]
[[رده:درگذشتگان ۹۷۰ (قمری)]]
[[رده:درگذشتگان ۹۷۱ (قمری)]]
[[رده:زادگان ۱۴۹۵ (میلادی)|فضولی، محمد]]
[[رده:زادگان ۸۸۵ (قمری)]]
[[رده:زادگان ۸۸۸ (قمری)]]
[[رده:زادگان ۸۹۴ (قمری)]]
[[رده:زادگان ۹۰۰ (قمری)]]
[[رده:زادگان ۹۱۰ (قمری)]]
[[رده:زبان فارسی در عراق]]
[[رده:زبان فارسی در عراق]]
[[رده:شاعران آذری‌زبان]]
[[رده:شاعران آذری‌زبان]]
خط ۲۶۴: خط ۱۴۳:
[[رده:شاعران دیوان عثمانی]]
[[رده:شاعران دیوان عثمانی]]
[[رده:شاعران سده ۱۶ (میلادی) اهل امپراتوری عثمانی]]
[[رده:شاعران سده ۱۶ (میلادی) اهل امپراتوری عثمانی]]
[[رده:شاعران سده ۱۶ (میلادی) اهل ایران]]
[[رده:شاعران شیعه دوازده‌امامی]]
[[رده:شاعران صوفی]]
[[رده:شاعران عربی|فضولی، محمد]]
[[رده:شاعران عربی|فضولی، محمد]]
[[رده:شاعران فارسی‌زبان اهل ایران|فضولی، محمد]]
[[رده:شاعران فارسی‌زبان اهل ایران|فضولی، محمد]]
[[رده:شاعران فارسی‌زبان اهل عراق]]
[[رده:شاعران فارسی‌زبان اهل عراق]]
[[رده:شاعران فارسی‌زبان سده ۱۰ (قمری)]]
[[رده:شاعران فارسی‌زبان سده ۱۰ (قمری)]]
[[رده:شاعران فارسی‌زبان]]
[[رده:شاعران مرد اهل امپراتوری عثمانی]]
[[رده:شاعران مرد اهل امپراتوری عثمانی]]
[[رده:شیعیان اهل عراق]]
[[رده:شیعیان اهل عراق]]
[[رده:شیعیان دوازده‌امامی]]
[[رده:فیلسوفان شیعه دوازده‌امامی]]
[[رده:فیلسوفان مسلمان]]
[[رده:متکلمان شیعه دوازده‌امامی]]
[[رده:مدفونان در آرامگاه]]
[[رده:مدفونان در حرم امام حسین]]
[[رده:مدیحه‌سرایان صفویان]]
[[رده:مدیحه‌سرایان عثمانیان]]
[[رده:هنرمندان اهل عراق]]
[[رده:هنرمندان اهل عراق]]
[[رده:شاعران فارسی‌زبان]]
[[رده:زادگان ۱۴۸۳ (میلادی)]]
[[رده:شاعران سده ۱۶ (میلادی) اهل ایران]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۴ سپتامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۴:۲۲


محمد فضولی
تصویر مینیاتوری از فضولی در اثری متعلق به قرن شانزدهم، از آثار آشیک چلبی
متولدبین ۸۸۵–۹۱۰ ه‍.ق
کربلا، حله، نجف، بغداد یا تبریز
وفات۹۶۳ یا ۹۷۰ یا ۹۷۱ ه‍.ق
کربلا
علت فوتابتلا به طاعون
آرامگاهکربلا، حرم امام حسین
حرفهشاعر
دیناسلام
مذهبشیعه
فرزندانفضلی بغدادی
والدین
  • سلیمان اوغلو (پدر)

محمد فضولی (ترکی آذربایجانی: Məhəmməd Füzuli, ترکی استانبولی: Fuzûlî‎) یا ملامحمد بن سلیمان بغدادی (۸۸۵ ه‍.ق در کربلا — ۹۷۰ ه‍.ق در کربلا) از شاعر و ادیبان مشهور مسلمان است که در عراق می‌زیست. اصالت او را ترکی و به نقلی کردی گزارش کرده‌اند.

از زندگانی شخصی او اطلاعات اندکی وجود دارد و تنها از زندگانی‌اش در بغداد خبر داده‌اند. او مدیحه‌سرایی دو پادشاه بزرگ مسلمان، شاه اسماعیل اول صفوی و شاه سلیمان یکم عثمانی را کرده است. از برای او اثری در موضوع فلسفه و اعتقادات گزارش شده است که نشان از مشرب فلسفی او دارد. وی در موضوع شعر، شاعری شناخته شده در زبان ترکی است که بر شاعران بعدی خود اثر گذاشته است. بیش از ۳۰ کتاب برای فضولی گزارش شده است که در سه زبان فارسی، عربی و ترکی نوشته شده است.

منابع در خصوص مذهب او دچار اختلافند. برخی او را شیعه امامیه، برخی از پیروان حروفیه و در برخی منابع از صوفیان بکتاشیه شمرده شده است. با این وجود بیشتر منابع او را شیعه می‌دانند.

نام و تبار

منابع نام او را محمد بن سلیمان فضولی و به اختصار فضولی گزارش کرده‌اند.[۱] نام کامل او را محمد بن سلیمان فضولی بغدادی آورده‌اند.[۲] «ملامحمد فضولی» دیگر عنوانی است که برای اشاره به او استفاده شده است.[۳][۴] هرچند او در کربلا یا به نقلی در ایران به دنیا آمده است، اما چون به در بغداد زیسته، به «بغدادی» شهرت یافته است.[۵] وی را به خاطر تخلصش در شاعری، «فضولی» گویند. به گفته خود او در مقدمه دیوانش، او این تخلص را به خاطر آنکه بی‌نظیر بوده و بی‌نظیر خواهد ماند، انتخاب کرده است.[۶] خود او در این باره می‌نویسد:[۷]

حقا که همین احتراز علت اختیار تخلص واقع شده چرا که در ابتدای شروع نظم، هرچند روزی دل بر تخلصی می‌نهادم، و بعد از مدتی به واسطه ظهور شریکی به تخلص دیگر تغییر می‌دادم. آخرالامر معلوم شد که یارانی که پیش از من بوده‌اند تخلص‌ها را بیش از معانی ربوده‌اند. خیال کردم که اگر تخلص مشترک اختیار نمایم، در انتساب نظم بر من حیف رود اگر مغلوب باشم و بر شریک ظلم باشد اگر غالب آیم. برای همین برای رفع ملابست التباس، «فضولی» تخلص کردم و از تشویش سم شریکان پناه به جانب تخلص بردم و دانستم که این لقب مقبول طبع کسی نخواهد افتاد…

پدر وی، سلیمان اوغلو نام داشت که اصالتی تبریزی داشت. با این همه در اینکه محمد بن سلیمان، کُرد یا تُرک بوده، اختلاف نظر است.[۸][۹] خانواده او را یک خانواده مذهبی و از مقامات وقت توصیف کرده‌اند.[۱۰] گفته می‌شود که او در خاندانی شیعه به دنیا آمده است. این خاندان، به ایل بیات شناخته می‌شوند و در سرتاسر بلاد اسلامی گسترده بودند. از سلیمان (پدر محمد) نیز به عنوان یکی از عالمان این ایل یاد شده است.[۱۱]

زندگی‌نامه

دانشنامه بریتانیکا گزارش می‌کند که فضولی در سال ۱۴۹۵ میلادی مصادف با سال ۹۰۰ ه‍. ق زاده شد.[۱۲][۱۳] اما در برخی منابع سال ولادتش، ۸۸۸ ه‍. ق عنوان شده است.[۱۴] حرزالدین محمد گزارش می‌کند که او در سال ۸۹۴ ه‍. ق در ایران متولد شد.[۱۵] یان ریپکا او را متولد ۸۸۵ ه‍. ق و بغدادی او را متولد ۹۱۰ ه‍. ق دانسته است.[۱۶] تولد او را در شهرهای حله و بغداد هم گزارش کرده‌اند.[۱۷] با این حال در بریتانیکا و دیگر منابع آمده است که او متولد کربلا بوده است.[۱۸][۱۹]

از زندگانی فضولی اطلاعات کمی در دسترس است. بیشتر عمر فضولی در بغداد گذرانده شد. فضولی در دوران حکومت شاه اسماعیل اول، مورد لطف پادشاه قرار گرفت و پس از آنکه بغداد، محل زندگی او مورد هجوم عثمانی قرار گرفت، سعی نمود تا با سلیمان یکم عثمانی رابطه خوبی داشته باشد. با این وجود او هیچگاه به پایتخت عثمانی، یعنی قسطنطنیه وارد نشد و در بغداد ماند.[۲۰] از برای او به خاطر مدیحه‌سرایی سلطان عثمانی، مقرری تعیین شده بود.[۲۱] اما پس از چندی این مقرری قطع شد که با شکایت او همراه بود.[۲۲] غیر از مدیحه‌سرایی برای دو پادشاه صفوی و عثمانی، او برای ابراهیم پاشا نیز مدح سروده است. گفته شده است که او مدتی را به خادمی حرم امام علی در نجف گذرانده است.[۲۳][۲۴]

به گفته منابع، از برای فضولی، تنها یک پسر باقی مانده است.[۲۵]

درگذشت

در دانشنامه بریتانیکا و دیگر منابع آمده است که فضولی در سال ۱۵۵۶ میلادی مصادف با ۹۶۳ ه‍. ق در کربلا درگذشته است.[۲۶][۲۷][۲۸] برخی منابع سال درگذشت او را ۹۷۰ ه‍. ق به واسطه طاعون گزارش کرده‌اند.[۲۹][۳۰] برخی منابع از سال ۹۷۱ ه‍. ق نیز به عنوان زمان درگذشت او یاد کرده‌اند.[۳۱]

آرامگاه

محل دفن او را حرم امام حسین در کربلا دانسته‌اند.[۳۲] او در مرقد عبدالمومن دده بکتاشی در نزدیکی باب القبله حرم امام حسین دفن شد.[۳۳] این بنا بعدها در طرح توسعه حرم امام حسین تخریب شد و پس از آن، دولت ترکیه طی توافقی با دولت عراق، یادبودی را به یاد عبدالمومن دده و فضولی در کنار بازار سوق القبله در نزدیکی خیابان ابن‌فهد ساخت.[۳۴]

مذهب و باورهای مذهبی

او را متکلم،[۳۵] حکیم و فیلسوف نیز خوانده‌اند.[۳۶] منابع در خصوص مذهب وی دچار اختلافند اما در اینکه او مسلمان بوده است، تردیدی ندارند. در منابع مختلف او به تشیع شناخته شده است اما برخی منابع او را از حروفیان می‌دانند.[۳۷] محمد حرزالدین در کتاب مراقد المعارف، وی را از مسلمانان صوفی مذهب پیرو طریقت بکتاشیه می‌داند.[۳۸] در آثار او، مدح امامان شیعه وجود دارد که نشانه از شیعه بودن اوست.[۳۹][۴۰][۴۱] از این رو به امامیه نسبت داده شده است. او در کتاب مطلع الاعتقاد خود که در موضوع کلام اسلامی نوشته شده است، روشی عقل‌گرایانه را پیش گرفته که نشان از مشرب فلسفی اوست. او در این اثر از عقل‌ستیزی و همین‌طور نقل‌ستیزی پرهیز کرده است و با این وجود، عقل را در شناخت خدا ناکافی می‌داند.[۴۲]

جایگاه در ادبیات

فضولی را به عنوان بزرگ‌ترین شاعر کلاسیک آذربایجان معرفی کرده‌اند.[۴۳] او همچنین بزرگ‌ترین غزلسرای ترک را نیز به خود اختصاص داده است.[۴۴] اشعار فضولی بر شاعران بعدی او تا قرن ۱۹ میلادی تأثیرگذار بوده است.[۴۵] شعرای بعد از او که در آذربایجان بوده‌اند، عموماً ادبیات او را ستوده‌اند. فضولی به فارسی، عربی و ترکی در قالب‌های مختلف مانند قصیده، غزل، رباعی و مثنوی اشعار بسیاری سروده است. موضوع اکثر غزلیات او، عشق است.[۴۶] از همین رو حسیب مازی اوغلو غزلیات فضولی را با غزلیات حافظ مقایسه کرده است.[۴۷]

آثار

صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی

از برای فضولی، بیش از ۳۰ اثر به زبان‌های فارسی، عربی و ترکی گزارش شده است.[۴۸] اهمیت آثار او بیشتر در موضوع آثار ترکی وی است، با این حال آثار فارسی و عربی او نیز مورد توجه دیگر پژوهشگران و ادیبان قرار گرفته است.[۴۹]

ترکی

فضولی به زبان ترکی مسلط بود اما اکثر آثار او به لهجه آذربایجانی نوشته شده است. برای فضولی یک دیوان شعر به زبان ترکی گزارش شده است.[۵۰] علاوه بر دیوان ترکی، کتاب حدیقة السعداء نیز به او منسوب است. در این کتاب، یک ترجمه کامل از کتاب روضةالشهدا ملاحسین کاشفی به زبان ترکی ارائه شده است. او این اثر را به محمد پاشا تقدیم کرد.[۵۱] جمجمه‌نامه دیگر اثر فضولی به زبان ترکی است که در قالب قصیده است. فضولی همچنین کتاب اربعین جامی را به زبان ترکی برگردانده است.[۵۲] این کتاب شامل روایت‌هایی از پیامبر اسلام است.[۵۳] لیلی و مجنون از اشعار او به زبان ترکی است که سبب شهرت فضولی شد.[۵۴] هر چند پیش از او شاعران فارسی اشعاری در موضوع لیلی و مجنون سروده‌اند اما به عقیده خود او، این افسانه در میان ترک‌زبان‌ها جایی نداشته است. با این همه اشعاری پیش از فضولی در موضوع لیلی و مجنون از جمله اشعار متعلق به داعی شیرازی و سلیمی، گزارش شده است.[۵۵] بنگ و باده دیگر سروده فضولی به زبان ترکی است.[۵۶] شاه و گدا، هفت جام و صحبت الاثمار سه اثر دیگر از آثار اوست.[۵۷] یک نمونه از اشعار او به زبان ترکی:

قلم السون اَلی اُلْ کاتب بَدْ تحریرککه فساد رقمی سوزمزی شوُرِ ایْلر
گاه بیر حرف سقوطیهِ قِلْورنادری نارْگاه بیر نقطه قصوریله گوزی کورایلر

فارسی

فضولی زبان فارسی را به خوبی می‌شناخت و اشعاری را به این زبان سروده است. برای فضولی یک دیوان شعر به زبان فارسی گزارش شده است.[۵۸] از دیگر آثار فارسی فضولی می‌توان به رند و زاهد، صحت و مرض، جغاتای، رساله معمیات، مکتوبات، رساله مولانا فضولی، ساقی‌نامه و انیس القلوب اشاره داشت. رساله اخیر شامل ۱۰۴ قصیده با قافیه شین است.[۵۹] یکی از اشعار او به زبان فارسی عبارت است از:

باد سرگشته بسان قلم آن بی‌سروپاکه بود تیشهٔ بنیان معارف قلمش
زینت صورت لفظ است خطش لیک چسودپردهٔ شاهد معنی است سواد قلمش

عربی

فضولی علاوه بر دو زبان فارسی و ترکی، به زبان عربی مسلط بوده و از این رو اشعاری را به زبان عربی سروده است.[۶۰] مطلع الاعتقاد از رساله‌های فضولی در موضوع حکمت است.[۶۱] این رساله فلسفی در شهرت فضولی تأثیر بسیاری داشته است.[۶۲] شکایت‌نامه از جمله آثار او به نظم و زبان عربی است.[۶۳] عقل و عشق دیگر اثر او به زبان عربی است.[۶۴] یک نمونه از اشعار او به زبان فارسی عبارت است از:

تبت یدا کاتب لولاه ما خربتمعمورةأسّست بالعلم و الادبِ
اَردی من الخمرفی اِفساد نسختهتستظهر العیب تغییراً مِنَ العَثَب

کتاب‌شناسی

اشعار فضولی به خط ارمنی و گرجی در ارمنستان وجود دارد و نسخه خطی از دیوان او در کتابخانه‌های تهران، قاهره، استانبول، لنینگراد و باکو نگهداری می‌شود.[۶۵]

پانویس

ارجاعات

  1. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  2. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۳.
  3. ↑ رضوی، «کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی»، کلام اسلامی، ۷۴.
  4. ↑ تقی‌زاده داوری و جباری، شیعیان جمهوری آذربایجان، ۲۳۷.
  5. ↑ فقیه محمدی جلالی و خامه‌یار، زیارتگاه‌های عراق، ۱:‎ ۲۰۸.
  6. ↑ The Editors of Encyclopaedia Iranica, “FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD”, Encyclopaedia Iranica.
  7. ↑ فضولی، دیوان فضولی، ۱۰–۱۱.
  8. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۳.
  9. ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲:‎ ۱۷۸.
  10. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  11. ↑ رضوی، «کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی»، کلام اسلامی، ۷۰–۷۱.
  12. ↑ تقی‌زاده داوری و جباری، شیعیان جمهوری آذربایجان، ۲۳۷.
  13. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  14. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۳.
  15. ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲:‎ ۱۷۵.
  16. ↑ رضوی، «کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی»، کلام اسلامی، ۷۰.
  17. ↑ فقیه محمدی جلالی و خامه‌یار، زیارتگاه‌های عراق، ۱:‎ ۲۰۸.
  18. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۳.
  19. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  20. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  21. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۴.
  22. ↑ The Editors of Encyclopaedia Iranica, “FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD”, Encyclopaedia Iranica.
  23. ↑ فقیه محمدی جلالی و خامه‌یار، زیارتگاه‌های عراق، ۱:‎ ۲۰۸.
  24. ↑ The Editors of Encyclopaedia Iranica, “FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD”, Encyclopaedia Iranica.
  25. ↑ The Editors of Encyclopaedia Iranica, “FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD”, Encyclopaedia Iranica.
  26. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  27. ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲:‎ ۱۷۶.
  28. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۴.
  29. ↑ احمدی بیرجندی و نقوی‌زاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۵۵.
  30. ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲:‎ ۱۷۶.
  31. ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲:‎ ۱۷۶.
  32. ↑ تقی‌زاده داوری و جباری، شیعیان جمهوری آذربایجان، ۲۳۷.
  33. ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲:‎ ۱۷۸.
  34. ↑ فقیه محمدی جلالی و خامه‌یار، زیارتگاه‌های عراق، ۱:‎ ۲۰۸.
  35. ↑ رضوی، «کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی»، کلام اسلامی، ۷۴.
  36. ↑ تقی‌زاده داوری و جباری، شیعیان جمهوری آذربایجان، ۲۳۷.
  37. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۳.
  38. ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲:‎ ۱۷۵.
  39. ↑ تقی‌زاده داوری و جباری، شیعیان جمهوری آذربایجان، ۲۳۷.
  40. ↑ احمدی بیرجندی و نقوی‌زاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۵۵.
  41. ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲:‎ ۱۷۹.
  42. ↑ رضوی، «کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی»، کلام اسلامی، ۸۴.
  43. ↑ عارف، ادبیات آذربایجان، ۲۹.
  44. ↑ The Editors of Encyclopaedia Iranica, “FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD”, Encyclopaedia Iranica.
  45. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  46. ↑ عارف، ادبیات آذربایجان، ۲۹.
  47. ↑ The Editors of Encyclopaedia Iranica, “FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD”, Encyclopaedia Iranica.
  48. ↑ فقیه محمدی جلالی و خامه‌یار، زیارتگاه‌های عراق، ۱:‎ ۲۰۸.
  49. ↑ The Editors of Encyclopaedia Iranica, “FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD”, Encyclopaedia Iranica.
  50. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  51. ↑ The Editors of Encyclopaedia Iranica, “FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD”, Encyclopaedia Iranica.
  52. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۹.
  53. ↑ The Editors of Encyclopaedia Iranica, “FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD”, Encyclopaedia Iranica.
  54. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  55. ↑ افصح‌زاد، نقد و بررسی آثار و احوال جامی، ۷۴۱–۷۴۲.
  56. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۹.
  57. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۹.
  58. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  59. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۹.
  60. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  61. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۹.
  62. ↑ عارف، ادبیات آذربایجان، ۳۰.
  63. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  64. ↑ فقیه محمدی جلالی و خامه‌یار، زیارتگاه‌های عراق، ۱:‎ ۲۰۸.
  65. ↑ عارف، ادبیات آذربایجان، ۳۶.

منابع

فارسی

انگلیسی

  • The Editors of Encyclopaedia (2008). "Mehmed bin Süleyman Fuzuli". Encyclopaedia britannica (به انگلیسی). britannica.com. {{cite encyclopedia}}: |نام خانوادگی= has generic name (help)
  • The Editors of Encyclopaedia (2012). "FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD". Encyclopaedia Iranica (به انگلیسی). iranicaonline.org. {{cite encyclopedia}}: |نام خانوادگی= has generic name (help)

برای مطالعه بیشتر

  • مشرف، مریم (۱۳۸۰)، زندگی و شعر محمد فضولی، شاعر عصر صفوی، تهران: انتشارات روزنه


برگرفته از «https://www.islamical.org/w/index.php?title=محمد_فضولی&oldid=55381»