ابوریحان بیرونی: تفاوت میان نسخه‌ها

از اسلامیکال
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بصریویکی‌متن
(اصلاح نویسه‌های عربی، اصلاح فاصلهٔ مجازی، اصلاح ارقام، اصلاح سجاوندی، اصلاح املا، ابرابزار، اصلاح نشانی وب)
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۹ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{pp-protected|reason=[[وپ:خرابکاری|خرابکاری]] ادامه‌دار|small=yes}}
{{pp-protected|reason=[[وپ:خرابکاری|خرابکاری]] ادامه‌دار|small=yes}}
{{جعبه زندگینامه
{{جعبه زندگینامه
|نام_شخص= ابوریحان بیرونی
| نام                = ابوریحان بیرونی
|نام_تصویر=Biruni-russian.jpg
| نام_تصویر         = Biruni-russian.jpg
|عرض_تصویر=
| عرض_تصویر         =
|توضیح_تصویر= تصویر ابوریحان بیرونی از تمبر شرکت پُست اتحاد جماهیر شوروی به مناسبت هزاره ابوریحان بیرونی
| توضیح_تصویر       = تصویر ابوریحان بیرونی از تمبر شرکت پُست اتحاد جماهیر شوروی به مناسبت هزاره ابوریحان بیرونی
|نام دیگر= ابوریحان محمد بن احمد بیرونی
| نام دیگر           = ابوریحان محمد بن احمد بیرونی
|زمینه فعالیت= [[ریاضی]]، [[نجوم]]، [[تاریخ]]، [[شیمی]]، [[زمین‌شناسی]]، [[داروشناسی]]
| زمینه فعالیت       = دانشمند و منجم
|اهل= [[خوارزم]]، [[ایران]]
| دوره               =
|دوره=
| سال‌های فعالیت     =
|سال‌های فعالیت=
| محل زندگی         = خوارزم، ری، غزنی
|محل زندگی= [[خوارزم]] و [[ری]]<ref name="The Exact Sciences 1999">''The Exact Sciences'', E.S.Kennedy, '''The Cambridge History of Iran: The period from the Arab invasion to the Saljuqs''', Ed. Richard Nelson Frye, (Cambridge University Press, 1999), 394.</ref> غزنی
| دین               = [[اسلام]]
|دین= [[اسلام]]- [[سنی]]
| نهاد               =
|نهاد=
| همسر               =
|همسر=
| فرزندان           =
|فرزندان=
| والدین             =
|والدین=
| آرامگاه           = غزنی
|آرامگاه= [[غزنی]]
| مدفن               =
|مدفن=
| پیشه               =
|نقش‌های برجسته= پدر [[علم]] [[انسان‌شناسی]]، [[زمین‌سنجی]]، و [[هندشناسی]].{{سخ}}بنیان‌گذار [[مکانیک]] [[تجربه|تجربی]] و [[نجوم]] تجربی.{{سخ}}پیشگام در [[روان‌شناسی تجربی]].{{سخ}}شرکت‌کننده در بسیاری از زمینه‌های علمی
| وبگاه             =
|پیشه=
| منصب               =
|وبگاه=
| سبک               =
|منصب=
| مکتب               =
|سبک=
| آثار               = ''التفهیم''، ''قانون مسعودی''، ''تحقیق مالِلْهِند''
|مکتب=
| تاریخ_تولد         = ۳ ذیحجه ۳۶۲
|آثار= ''[[التفهیم]]''، ''قانون مسعودی''، ''تحقیق مالِلْهِند''
| محل_تولد           = کاث، خوارزم
|تاریخ_تولد= ۳ ذیحجه ۳۶۲
| تاریخ_مرگ         = بعد از سال ۴۴۲ ه‍.ق
|محل_تولد= [[کاث]]، [[خوارزم]]
| محل_مرگ           = غزنی
|تاریخ_مرگ= بعد از سال ۴۴۲ ه‍.ق
|محل_مرگ= [[غزنی]]
|امضاء=
|گفتاورد= '''''ز گهواره تا گور دانش بجوی'''''
}}
}}
'''ابوریحان محمد بن احمد بیرونی'''<ref group="یادداشت">Sachau, E. (1879). The chronology of ancient nations; an english version of the Arabic text of the Athâr-ul-Bâkiya of Albîrûnî, or "Vestiges of the past", (p. Vii). London: Pub. for the Oriental translation fund of Great Britain & Ireland by W.H. Allen. {{cquote|In our time the word is pronounced Biruni (or Beerooni), e.g. in Teheran. but the vowel of the first syllable is majhul, which means that in more ancient times it was pronounced Beron (or Bayroon)... That '''the name was pronounced in this way in Central Asia about the author's time''', we learn from indisputable statement regarding our author from the pen of Alsam'ani, a philologist and biographer of high repute.}}</ref><ref>MAcKENZIE, D. (1971). A Concise Pahlavi Dictionary (p. 18). OXFORD UNIVERSITY PRESS</ref> (۳ ذیحجه ۳۶۲ – بعد از سال ۴۴۲ ه‍.ق)، [[دانشمند]] و [[همه‌چیزدان]]، [[ریاضی‌دان]]، [[ستاره‌شناس]]، [[گاه‌شماری|تقویم‌شناس]]، [[انسان‌شناس]]، [[هندشناسی|هندشناس]]، [[تاریخ‌نگاری|تاریخ‌نگار]]، [[گاه‌نگاری|گاه‌نگار]] و [[طبیعی‌دان]] [[مردم ایرانی|ایرانی]]<ref group="یادداشت">D.J. Boilot, "Al-Biruni (Beruni), Abu'l Rayhan Muhammad b. Ahmad", in Encyclopaedia of Islam (Leiden), New Ed. , vol.1:1236-1238. Excerpt 1: "He was born of an Iranian family in 362/973 (according to al-Ghadanfar, on 3 Dhu'l-Hididja/ 4 September — see E. Sachau, Chronology, xivxvi), in the suburb (birun) of Kath, capital of Khwarizm". Excerpt 2:"was one of the greatest scholars of mediaeval Islam, and certainly the most original and profound. He was equally well versed in the mathematical, astronomic, physical and natural sciences and also distinguished himself as a geographer and historian, chronologist and linguist and as an impartial observer of customs and creeds. He is known as al-Ustdadh, "the Master".</ref><ref group="یادداشت">L. Massignon, "Al-Biruni et la valuer internationale de la science arabe" in Al-Biruni Commemoration Volume, (Calcutta, 1951). pp 217-219. “In a celebrated preface to the book of Drugs, Biruni says: And if it is true that in all nations one likes to adorn oneself by using the language to which one has remained loyal, having become accustomed to using it with friends and companions according to need, I must judge for myself that in my native Chorasmian, science has as much as chance of becoming perpetuated as a camel has of facing Kaaba. ”</ref><ref group="یادداشت">Al-Biruni (Persian scholar and scientist), Encyclopaedia Britannica:"A Persian by birth, a rationalist in disposition, this contemporary of Avicenna and Alhazen not only studied history, philosophy, and geography in depth, but wrote one of the most comprehensive of Muslim astronomical treatises, the Qanun Al-Masu'di."
'''ابوریحان محمد بن احمد بیرونی''' (۳ ذیحجه ۳۶۲ – بعد از سال ۴۴۲ ه‍.ق)، دانشمند و همه‌چیزدان، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس، تقویم‌شناس، انسان‌شناس، هندشناس، تاریخ‌نگار، گاه‌نگار و طبیعی‌دان [[مسلمان]] در سدهٔ چهارم و پنجم هجری است.
"al-Bīrūnī." Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica, 2011. Web. 16 May. 2011. <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/66790/al-Biruni>.</ref><ref group="یادداشت">Gotthard Strohmaier, "Biruni" in Josef W. Meri, Jere L. Bacharach, Medieval Islamic Civilization: A-K, index: Vol. 1 of Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, Taylor & Francis, 2006. excerpt from page 112: "Although his native Khwarezmian was also an Iranian language, he rejected the emerging neo-Persian literature of his time (Firdawsi), preferring Arabic instead as the only adequate medium of science.";</ref><ref>{{cite book|last1=Berggren|first1=J. L.|last2=Borwein|first2=Jonathan|last3=Borwein|first3=Peter|title=Pi: A Source Book|date=2014|publisher=Springer|isbn=978-1-4757-4217-6|page=680|url=https://books.google.com/books?id=QhbrBwAAQBAJ&pg=PA680&dq=Persian+polymath&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj5x5Kvuc3UAhUOLVAKHU0JAAM4FBDoAQg5MAQ#v=onepage&q=Persian%20polymath&f=false|language=en|quote=The Persian polymath, al-Birüni, a younger contemporary of Abu'l-Wafa', calculated the perimeters of inscribed and ...}}</ref> در سدهٔ چهارم و پنجم هجری است. بیرونی را از بزرگ‌ترین دانشمندان مسلمان و یکی از بزرگ‌ترین دانشمندانِ ایرانی در همهٔ اعصار می‌دانند.<ref>{{یادکرد کتاب| عنوان = تاریخ علم| نویسنده = جرج سارتن| ترجمه = احمد آرام| ناشر = امیر کبیر| تاریخ = ۱۳۵۷| زبان =فارسی}}</ref> همچنین، او را پدرِ [[انسان‌شناسی]] و [[هندشناسی]] می‌دانند.<ref name="Ahmed">Akbar S. Ahmed (1984), "Al-Beruni: The First Anthropologist" , ''RAIN'' '''60'''</ref> او به زبان‌های [[زبان خوارزمی|خوارزمی]]، [[زبان فارسی|فارسی]]، [[زبان عربی|عربی]]، و [[زبان سانسکریت|سانسکریت]] مسلط بود و با زبان‌های [[زبان یونانی باستان|یونانی باستان]]، [[عبری توراتی]] و [[زبان سریانی|سُریانی]] آشنایی داشت. بیرونی یک «نویسندهٔ بی‌طرف» در نگارشِ باورهای مردمِ کشورهای گونه‌گون بود و به‌پاسِ پژوهش‌های قابلِ توجهش، با عنوانِ '''اُستاد''' شناخته شده است.<ref name="EIs" group="یادداشت">D.J. Boilot, "Al-Biruni (Beruni), Abu'l Rayhan Muhammad b. Ahmad", in [[Encyclopaedia of Islam]] (Leiden), New Ed. , vol.1:1236–1238. Excerpt 1: "He was born of an Iranian family in 362/973 (according to al-Ghadanfar, on 3 Dhu'l-Hididja/ 4 September — see E. Sachau, Chronology, xivxvi), in the suburb (birun) of Kath, capital of Khwarizm". Excerpt 2:"was one of the greatest scholars of mediaeval Islam, and certainly the most original and profound. He was equally well versed in the mathematical, astronomic, physical and natural sciences and also distinguished himself as a geographer and historian, chronologist and linguist and as an impartial observer of customs and creeds. He is known as al-Ustdadh, "the Master".</ref>


علاوه بر اصلاحات و بهبودهایی که او در ریاضیات محاسباتی و تجربی و همچنین روش‌های تجربی ارائه داد، مشارکت‌های چشمگیر بیرونی شامل محاسبات علمی خاص و فنی گسترده است. او با استفاده از روش‌های پذیرفته شده برای محاسبه ارتفاع یک کوه، راهی برای محاسبه شعاع زمین ارائه کرد. میزانی که او به دست آورد، تنها ۱۷٫۲ کیلومتر کمتر از تخمین فعلی [[ناسا]] از شعاع قطبی زمین است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=The Oxford Encyclopedia of Philosophy, Science, and Technology in Islam|صص=۱۰۵|نویسنده=Salim Ayduz, Caner Dagli|ISBN=0-19-981257-8|ناشر=Oxford University Press|سال=2014}}</ref>
بیرونی را از بزرگ‌ترین دانشمندان مسلمان و یکی از بزرگ‌ترین دانشمندانِ ایرانی در همهٔ اعصار می‌دانند. همچنین، او را پدرِ انسان‌شناسی و هندشناسی می‌دانند. او به زبان‌های خوارزمی، فارسی، عربی، و سانسکریت مسلط بود و با زبان‌های یونانی باستان، عبری توراتی و سُریانی آشنایی داشت. بیرونی یک «نویسندهٔ بی‌طرف» در نگارشِ باورهای مردمِ کشورهای گونه‌گون بود و به‌پاسِ پژوهش‌های قابلِ توجهش، با عنوانِ اُستاد شناخته شده است.<ref name="EIs" group="یادداشت">D.J. Boilot, "Al-Biruni (Beruni), Abu'l Rayhan Muhammad b. Ahmad", in [[Encyclopaedia of Islam]] (Leiden), New Ed. , vol.1:1236–1238. Excerpt 1: "He was born of an Iranian family in 362/973 (according to al-Ghadanfar, on 3 Dhu'l-Hididja/ 4 September — see E. Sachau, Chronology, xivxvi), in the suburb (birun) of Kath, capital of Khwarizm". Excerpt 2:"was one of the greatest scholars of mediaeval Islam, and certainly the most original and profound. He was equally well versed in the mathematical, astronomic, physical and natural sciences and also distinguished himself as a geographer and historian, chronologist and linguist and as an impartial observer of customs and creeds. He is known as al-Ustdadh, "the Master".</ref>


== نام ==
در خصوص مذهب و دین ابوریحان اختلاف وجود دارد، برخی با توجه به آثار ابتدایی او، وی را به [[شیعه|تشیع]] نسبت داده‌اند و گروهی با توجه به برخی مدعاهایش در آثاری پسین‌اش وی را [[سنی]] دانسته‌اند. خود او به صراحت از [[فرقه‌های اسلامی|فرقه‌ای اسلامی]] دفاع نکرده است و تنها به اشاره از [[زیدیه|شیعیان زیدی]] حمایت‌هایی داشته است. به هر روی، آنطور که منابع از آثارش برداشت کرده‌اند؛ او در گیر و دار مذاهب اسلامی نبوده است.
ابوریحان محمد بن احمد در حومه (بیرون) شهر [[کاث]]، مرکز امارت [[خوارزم]]، متولد شد و بدین سبب، او را «بیرونی» لقب داده‌اند. برخی عربی‌نویسان نظیر [[یاقوت حموی]] از او با نام خوارزمی هم یاد کرده‌اند اما جهت جلوگیری از اشتباه گرفته‌شدن او با دیگر دانشمند ایرانی اهل خوارزم، [[محمد بن موسی خوارزمی]]، از این نام کمتر استفاده می‌شود.<ref dir=ltr>{{پک|Boilot|1979|ک=The Encyclopaedia of Islam|ف=Al-Biruni|ص=1236|زبان=en}}</ref>


== سرگذشت ==
== نام و تبار ==
ابوریحان بیرونی ۳ ذیحجه ۳۶۲ قمری، برابر ۴ سپتامبر ۹۷۳ میلادی در حومه [[کاث]]، پایتخت امارت [[آفریغیان|آل آفریغ]] در [[خوارزم]] متولد شد.<ref dir=ltr>{{پک|Bosworth|2000|ک=Encyclopædia Iranica|ف=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life|زبان=en}}</ref> تاریخ تولد ذکر شده را [[غضنفر تبریزی]] که علاقه زیادی به بیرونی داشت، گزارش کرده است. بیرونی در سال ۴۲۷ ه‍.ق سن خود را ۶۵ سال قمری نوشته است که بدین ترتیب باید به سال ۳۶۲ ه‍.ق متولد شده باشد.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref> او ۲۵ سال اول زندگی خود را در همان شهر سپری کرد و به یادگیری علوم العربیه ([[فقه]] و [[الهیات]] اسلامی، [[زبان عربی]] و غیره) و علوم العجمیه (به خصوص علوم یونانی، [[ریاضیات]]، [[اخترشناسی|نجوم]]، [[پزشکی|طب]] و غیره) مشغول بود.<ref dir=ltr>{{پک|Bosworth|2000|ک=Encyclopædia Iranica|ف=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life|زبان=en}}</ref> در این مدت از تعالیم دانشمندانی چون [[بونصر منصور|بونصر منصور بن علی بن عراقی جیلانی]] بهره‌مند شد و نیز برخی از آثار اولیه‌اش را تألیف کرد. او در این دوره از زندگی‌اش با [[ابن سینا]]ی نوجوان که تنها ۷ سال از او کوچک‌تر بود مکاتبه و تبادل نظر داشت که برخی نامه‌هایشان در ربط با [[فلسفه طبیعی]] [[ارسطو]] و [[فلسفه مشاء]] باقی مانده است.<ref dir=ltr>{{پک|Boilot|1979|ک=The Encyclopaedia of Islam|ف=Al-Biruni|ص=1236|زبان=en}}</ref> محتمل است که بیرونی از سلسله امرای خوارزم، آل آفریغ که در سال ۳۸۵ ه‍.ق/ ۹۹۵ م توسط سلسله رقیب در [[گرگانج]] ([[آل مأمون]]) از قدرت خلع شدند، طرفداری می‌کرده و شاید با آنان نسبت خانوادگی داشته است.<ref dir=ltr>{{پک|Bosworth|2000|ک=Encyclopædia Iranica|ف=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life|زبان=en}}</ref> هر چند خود در شعری به اغراق می‌گوید که حتی نمی‌داند پدرش کیست، چه برسد به اجدادش. ''[[دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]'' از این بیت برداشت می‌کند که او از خانواده‌ای اشرافی نبوده است.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref>
منابع نام او را ابوریحان محمد بن احمد ملقب به ابوریحان بیرونی گزارش کرده‌اند.<ref group="یادداشت">Sachau, E. (1879). The chronology of ancient nations; an english version of the Arabic text of the Athâr-ul-Bâkiya of Albîrûnî, or "Vestiges of the past", (p. Vii). London: Pub. for the Oriental translation fund of Great Britain & Ireland by W.H. Allen. {{cquote|In our time the word is pronounced Biruni (or Beerooni), e.g. in Teheran. but the vowel of the first syllable is majhul, which means that in more ancient times it was pronounced Beron (or Bayroon)... That '''the name was pronounced in this way in Central Asia about the author's time''', we learn from indisputable statement regarding our author from the pen of Alsam'ani, a philologist and biographer of high repute.}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|1=Boilot|2=1979|ک=The Encyclopaedia of Islam|ف=Al-Biruni|ص=1236|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|1=اختری|2=۱۳۹۰|ک=دایره‌المعارف جامع اسلامی|ف=ابوریحان بیرونی}}</ref> علت شهرتش به بیرونی، تولد او در حومه شهر کاث از مرکز امارت خوارزم بوده که بیرون از شهر محسوب می‌شد. برخی عربی‌نویسان نظیر [[یاقوت حموی]] از او با نام «خوارزمی» هم یاد کرده‌اند اما جهت جلوگیری از اشتباه گرفته‌شدن او با دیگر دانشمند ایرانی اهل خوارزم، [[محمد بن موسی خوارزمی]]، از این نام کمتر استفاده می‌شود.<ref dir=ltr>{{پک|Boilot|1979|ک=The Encyclopaedia of Islam|ف=Al-Biruni|ص=1236|زبان=en}}</ref>


به هر روی با سقوط آل آفریغ در اثر حمله امیر مأمون بن محمد از گرگانج، واقعه‌ای که بیرونی آن را «نزاع بین دو بزرگ خوارزم» یاد کرده است، زادگاهش را با عجله بسیار و به گونه‌ای که حتی نتوانست پژوهش‌هایش را با خود ببرد،<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref> به مقصد [[بخارا]]، پایتخت امارت [[سامانیان|آل سامان]]، ترک کرد تا با امیر [[منصور دوم سامانی|منصور ثانی بن نوح ثانی سامانی]] (حکومت در ۳۸۷–۳۸۹ ه‍.ق/ ۹۹۷–۹۹۹ م) دیدار کند و به خدمت دربار او در آید.<ref dir=ltr>{{پک|Boilot|1979|ک=The Encyclopaedia of Islam|ف=Al-Biruni|ص=1236|زبان=en}}</ref> او این امیر را به عنوان یکی از اولین حامیان خود ستوده است. مقصد بعدی‌اش [[گرگان]] و دربار امیر [[قابوس بن وشمگیر]] از [[زیاریان|آل زیار]] بود. ظاهراً در ۳۸۸ ه‍.ق/ ۹۹۸ م بخارا را ترک کرد و مدت زیادی در گرگان ماند. اولین اثر مهم ابوریحان بیرونی به نام ''[[آثار الباقیه عن القرون الخالیه]]'' در زمان اقامت او در [[گرگان]] و به تاریخ ۳۹۰ ه‍.ق/ ۱۰۰۰ م تألیف و به قابوس تقدیم شد؛ البته بعداً اصلاحاتی بر کتاب اعمال کرد.<ref dir=ltr>{{پک|Bosworth|2000|ک=Encyclopædia Iranica|ف=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life|زبان=en}}</ref> سفر بیرونی به ری نیز در همین خلال اتفاق افتاده است.<ref dir=ltr>{{پک|Boilot|1979|ک=The Encyclopaedia of Islam|ف=Al-Biruni|ص=1236|زبان=en}}</ref> ابوریحان در زمان رسیدن به ری فقیر و پریشان شده بود اما امرای [[آل بویه]] حمایت قابل توجهی از او نکردند، البته اوضاعش قدری سامان گرفت. بیرونی در ''آثار الباقیه'' بعد از ذکر شعری اندر مصائب فقر، شرح می‌دهد که یکی از منجمان ری ابتدا نظر او در ربط با یک مسئله فنی در نجوم را به سخره گرفت اما پس از بهبود اوضاع او، با وی از در دوستی وارد شد. نیز در همین شهر با دو ریاضی‌دان و منجم ایرانی، به نام‌های [[کوشیار گیلانی|کوشیار بن لبان گیلانی]] و [[ابومحمود حامد بن خضر خجندی]]، دیدار کرد. بیرونی رساله ''حکایه آله المسماه بسدس فخری'' را در شرح سدس فخری، دستگاهی ساختهٔ خجندی جهت رصد دقیق ستارگان، نوشته است. سپس راهی دربار [[مرزبان بن رستم بن شروین طبری|اسپهبد ابوالعباس مرزبان بن رستم بن شروین]]{{efn|بیرونی این امیر را با دو لقب جیلجیلان (گیلِ گیلان) و فذشوارجرشاه (پَتِشْخُوارگَر شاه) یاد کرده است. ممکن است این مرزبان بن رستم همان مؤلف ''[[مرزبان‌نامه]]'' و جد مادری [[کیکاووس زیاری|عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر]]، مؤلف ''[[قابوس‌نامه]]''، باشد.}} از [[باوندیان|آل باوند]] شد و آنجا بود که اثر مهم ''مقالید علم الهیئه ما یحدث فی سطح بسیط الکره'' را تألیف کرد. مدتی بعد به [[گرگان]] نزد امیر [[قابوس بن وشمگیر]] بازگشت.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref>
محتمل است که بیرونی از سلسله امرای خوارزم، آل‌آفریغ که در سال ۳۸۵ ه‍.ق/ ۹۹۵ م توسط سلسله رقیب در گرگانج ([[آل‌مأمون]]) از قدرت خلع شدند، طرفداری می‌کرده و شاید با آنان نسبت خانوادگی داشته است.<ref dir=ltr>{{پک|Bosworth|2000|ک=Encyclopædia Iranica|ف=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life|زبان=en}}</ref> هر چند خود در شعری به اغراق می‌گوید که حتی نمی‌داند پدرش کیست، چه برسد به اجدادش. ''[[دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]'' از این بیت برداشت می‌کند که او از خانواده‌ای اشرافی نبوده است.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref>


در زمان اقامت در گرگان، بیرونی کوشید مانند [[اصحاب ممتحن]]{{efn|اینان گروهی از دانشمندان (اغلب ایرانی چون [[یحیی بن ابی‌منصور]] و [[خالد بن عبدالملک مرورودی]]) بودند که مأمون در سال‌های آخر خلافت خود به آنان امر کرد طول یک درجه از کمان نصف‌النهار را در نزدیکی بغداد اندازه بگیرند و از این طریق قطر زمین را به دست آوردند. اصحاب ممتحن دو گروه بودند و به صورت مستقل از هم چنین کردند، در نتیجه اختلاف اندکی در حاصل کارشان پدید آمد.}} قطر زمین را اندازه بگیرد و اختلاف نظر موجود در ربط با حاصل کار آنان (۵۶ میل بنا به یک روایت، دو سوم میل بیش از مقدار قبلی مطابق گفته فرغانی) را از میان بردارد. ظاهراً این مسئله برای بیرونی از اهمیتی بسیار داشت، اما قابوس، حامی او، در میانه راه علاقه خود به این موضوع را دست داد و نتیجتاً بیرونی نتوانست کار را به سرانجام برساند. این یک ناامیدی بزرگ برای ابوریحان بود و او تلاش کرد از حمایت امیر دیگری برخوردار شود. نیز امیدش به بازگشت آل آفریغ به قدرت در خوارزم را از دست داده بود و دربار آل مأمون در گرگانج هم به پرورش [[علم]] و [[هنر]] مشهور شده بود. بازگشت به زادگاهش و هم‌نشینی با دانشمندان بزرگ عصر چون [[ابوسهل مسیحی]]، [[ابن خمار|ابوالخیر خمار]]، ابن سینا، [[ابوعلی حبوبی]] و غیره برایش جاذبه‌ای داشت که نمی‌توانست نادیده بگیرد.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref> در نتیجه، تصمیم گرفت که با امرای آل مأمون صلح کند.<ref dir=ltr>{{پک|Bosworth|2000|ک=Encyclopædia Iranica|ف=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life|زبان=en}}</ref>
== سرگذشت ==
 
=== سال‌های اولیه زندگانی ===
بیرونی دو [[ماه‌گرفتگی|خسوف]] ۱۴ [[ربیع‌الثانی]] و ۱۳ [[شوال]] ۳۹۳ را در [[گرگان]] و خسوف ۱۴ رمضان ۳۹۴ را در [[گرگانج]] رصد کرد؛ در نتیجه عزیمت او به دربار [[خوارزم]] در این بازه زمانی اتفاق افتاده است. با توجه به اشاره ابوریحان در ''[[تسطیح الصور و تبطیح الکور]]'' — کتابی که بیرونی آن را به «[[ابوالحسن علی|ملک العادل ولی النعم خوارزمشاه]]»{{efn|منظور [[ابوالحسن علی|ابوالحسن علی بن مأمون]] است اما بیرونی نام دقیق او را ذکر نکرده است.}} تقدیم کرده است — به برگزاری [[جشن سده]]، [[لوتز ریچر-برنبورگ|ریچر-برنبورگ]] تاریخ دقیق ورود او به خوارزم را ۲۰ ژانویهٔ ۱۰۰۴ یا ۱۹ ژانویهٔ ۱۰۰۵ م می‌داند. بعد از درگذشت علی بن مأمون و به قدرت رسیدن برادرش [[ابوالعباس مأمون|ابوالعباس مأمون بن مأمون]] (حکومت در ۳۹۹–۴۰۷ ه‍.ق/ ۱۰۰۹–۱۰۱۷ م) بر ارج و قرب بیرونی در دربار خوارزم افزوده شد.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref> ابوریحان، مطابق گفته [[ابوالفضل بیهقی]]، با «زبان زرین و سیمین خود» هفت سال به عنوان ندیم و مشاور به آن امیر خدمت کرد و حتی به ماموریت‌های سیاسی فرستاده می‌شد.<ref dir=ltr>{{پک|Boilot|1979|ک=The Encyclopaedia of Islam|ف=Al-Biruni|ص=1236|زبان=en}}</ref> مانند زمانی‌که خلیفه [[قادر (خلیفه)|القادر بالله]] به واسطهٔ سالار حاجیان خوارزم، برای مأمون بن مأمون هدایا و لقبی فرستاد و امیر که تصور می‌کرد ارتباط مستقیمش با خلیفه سبب خشمگین‌شدن [[سلطان محمود غزنوی]] خواهد شد، به بیرونی مأموریت داد که پنهانی این هدایا را در بیابان غرب گرگانج بستاند و با هیچ‌کس سخنی در ربط با این موضوع نگوید. چنان به نظر می‌رسد که بیرونی علاقه‌ای به این نوع فعالیت‌های سیاسی نداشته است و مقصود او از کارهایی که «مایهٔ رشک نادانان و دل‌سوزی خردمندان» است، احتمالاً مواردی از این دست بوده است زیرا او را از «خدمت به علم» بازمی‌داشت.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref>
ابوریحان بیرونی ۳ ذیحجه ۳۶۲ هجری قمری، برابر ۴ سپتامبر ۹۷۳ میلادی در حومه کاث، پایتخت امارت آل‌آفریغ در خوارزم متولد شد.<ref dir="ltr">{{پک|Bosworth|2000|ک=Encyclopædia Iranica|ف=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life|زبان=en}}</ref> تاریخ تولد ذکر شده را [[غضنفر تبریزی]] که علاقه زیادی به بیرونی داشت، گزارش کرده است. بیرونی در سال ۴۲۷ ه‍.ق سن خود را ۶۵ سال قمری نوشته است که بدین ترتیب باید به سال ۳۶۲ ه‍.ق متولد شده باشد.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref>


بیرونی ۴۰۶ و ۴۰۷ ه‍.ق را به کار رصد مشغول بود و برخی از این ارصاد را در کاخ مأمون بن مأمون انجام داد. او با حمایت مالی امیر دستگاهی رصدی به نام حلقهٔ شاهیه ساخت و برای آخرین مرتبه در جمعه ۴ رجب ۴۰۷ در گرگانج آسمان را رصد کرد. در همان سال مأمون توسط سربازانش کشته شد و سلطان محمود غزنوی سال بعد گرگانج را تصرف کرد.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref> [[نظامی عروضی|نظامی عروضی سمرقندی]] در ''[[چهارمقاله]]'' حکایتی نقل می‌کند که جلال دربار مأمون حسادت [[سلطان محمود غزنوی]] را برانگیخت و او نیز به امیر هشدار داد که عالمان بزرگ دربارش را به سوی [[غزنی]] روانه کند. مطابق همین حکایت، دانشمندانی چون [[ابن سینا]] و [[ابوسهل مسیحی|ابوسهل عیسی بن یحیی المسیحی الجرجانی]] برای روبرو نشدن با سلطان به گرگان هجرت کردند، اما بیرونی راه غزنی در پیش گرفت.<ref dir=ltr>{{پک|Bosworth|2000|ک=Encyclopædia Iranica|ف=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life|زبان=en}}</ref> بر اساس ''[[دانشنامه اسلام]]''، بیرونی و چندی دیگر از علمای دربار ابوالعباس مانند بونصر منصور، بعد از فتح خوارزم توسط سلطان محمود غزنوی در واقع به عنوان اسیر به غزنی برده شدند.<ref dir=ltr>{{پک|Boilot|1979|ک=The Encyclopaedia of Islam|ف=Al-Biruni|ص=1236|زبان=en}}</ref> ابوریحان ۳ دهه آینده از عمرش را در دربار سلطان محمود، [[سلطان مسعود غزنوی|سلطان مسعود]]، [[مودود غزنوی|مودود]] و احتمالاً [[عبدالرشید غزنوی|عبدالرشید]] سپری کرد و همان‌جا درگذشت. اطلاعات موجود از اتفاقات زندگی بیرونی در غزنی خیلی کم است، به گونه‌ای که تاریخ درگذشت او نیز مشخص نیست.<ref dir=ltr>{{پک|Bosworth|2000|ک=Encyclopædia Iranica|ف=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life|زبان=en}}</ref>
او ۲۵ سال اول زندگی خود را در همان شهر سپری کرد و به یادگیری علوم مختلفی چون [[فقه]]، [[کلام]]، زبان عربی، ریاضیات، نجوم، طب و غیره مشغول بود.<ref dir="ltr">{{پک|Bosworth|2000|ک=Encyclopædia Iranica|ف=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life|زبان=en}}</ref> در این مدت از تعالیم دانشمندانی چون [[بونصر منصور|بونصر منصور بن علی بن عراقی جیلانی]] بهره‌مند شد و نیز برخی از آثار اولیه‌اش را تألیف کرد. او در این دوره از زندگی‌اش با [[ابن‌سینا|ابن‌سینای]] نوجوان که تنها ۷ سال از او کوچک‌تر بود مکاتبه و تبادل نظر داشت که برخی نامه‌هایشان در ربط با فلسفه طبیعی ارسطو و فلسفه مشاء باقی مانده است.<ref dir="ltr">{{پک|Boilot|1979|ک=The Encyclopaedia of Islam|ف=Al-Biruni|ص=1236|زبان=en}}</ref>


این زمان وضعیت مالی بیرونی به شدت بد بود، دوره‌ای که مصادف است با نگارش اثر ''[[تحدید نهایات الاماکن]]'' توسط ابوریحان. بعد از مدتی زندگی در قلمروی [[سلطان محمود غزنوی|محمود]]، رابطه‌اش با او و نیز وضعیت زندگی‌اش بهتر شد اما آن دو هرگز ارتباط نزدیکی برقرار نکردند. بیرونی در مقدمه ''تحدید نهایات الاماکن'' که در اوایل ۴۰۹ ه‍.ق/ ۱۰۱۸ م نوشته شده است، مفصلاً از نامرادی‌های زندگی گله کرده است. در [[جمادی‌الثانی]] ۴۰۹ ه‍. ق، زمانی که در [[کابل]] بود، وضعیتش به گونه‌ای پیش می‌رفت که آن را با [[نوح]] و [[لوط]] مقایسه کرده است و امید داشت بتواند با پشت سر گذاشتن این «آزمون الهی» رستگار شود. نیز در پایان مقدمه ''تحدید نهایات الاماکن''، به صورت تلویحی، به اسارت خود در دربار [[غزنویان|غزنوی]] اشاره کرده است و حضور اجباری خود در آنجا را به کنایه «تقدیر بشری» خوانده است. بیرونی [[خورشیدگرفتگی]] [[ذیقعده]] ۴۰۹ ه‍.ق را در لمغان (بین [[قندهار]] و [[کابل]]) رصد کرد. نیز از [[جمادی‌الاول]] ۴۱۰ تا ۴۱۲ ه‍.ق مشغول یک سلسله رصدهای مختلف در [[غزنی]] بود. آخرین این ارصاد، رصد [[انقلاب تابستانی]] ۴۱۲ ه‍.ق بود.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref> بعد از این بود که به همراه سلطان محمود غزنوی در لشکرکشی سلطان مذکور به [[هند]] راهی [[شبه‌قاره هند|شبه‌قاره]] شد. این سفر یکی از چند سفر متناوب او به هند به همراه محمود بود.<ref dir=ltr>{{پک|Boilot|1979|ک=The Encyclopaedia of Islam|ف=Al-Biruni|ص=1236|زبان=en}}</ref> در این عهد هنوز زندگی بیرونی به سختی می‌گذشت زیرا از رنج‌های بی‌شمار خود بعد از پنجاه سالگی (بعد از ۴۱۲ ه‍.ق) یاد کرده است.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref>
=== هجرت از خوارزم ===
با سقوط آل‌آفریغ در اثر حمله امیر [[مأمون بن محمد]] از گرگانج، واقعه‌ای که بیرونی آن را «نزاع بین دو بزرگ خوارزم» یاد کرده است، زادگاهش را با عجله بسیار و به گونه‌ای که حتی نتوانست پژوهش‌هایش را با خود ببرد،<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref> به مقصد بخارا، پایتخت امارت [[آل‌سامان]]، ترک کرد تا با امیر [[منصور دوم سامانی|منصور ثانی بن نوح ثانی سامانی]] (حکومت در ۳۸۷–۳۸۹ ه‍.ق/ ۹۹۷–۹۹۹ م) دیدار کند و به خدمت دربار او در آید.<ref dir="ltr">{{پک|Boilot|1979|ک=The Encyclopaedia of Islam|ف=Al-Biruni|ص=1236|زبان=en}}</ref> او این امیر را به عنوان یکی از اولین حامیان خود ستوده است. مقصد بعدی‌اش گرگان و دربار امیر [[قابوس بن وشمگیر]] از [[زیاریان|آل زیار]] بود. ظاهراً در ۳۸۸ ه‍.ق/ ۹۹۸ م بخارا را ترک کرد و مدت زیادی در گرگان ماند. اولین اثر مهم ابوریحان بیرونی به نام ''[[آثار الباقیه عن القرون الخالیه]]'' در زمان اقامت او در گرگان و به تاریخ ۳۹۰ ه‍.ق/ ۱۰۰۰ م تألیف و به قابوس تقدیم شد؛ البته بعداً اصلاحاتی بر کتاب اعمال کرد.<ref dir="ltr">{{پک|Bosworth|2000|ک=Encyclopædia Iranica|ف=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life|زبان=en}}</ref> سفر بیرونی به ری نیز در همین خلال اتفاق افتاده است.<ref dir="ltr">{{پک|Boilot|1979|ک=The Encyclopaedia of Islam|ف=Al-Biruni|ص=1236|زبان=en}}</ref> ابوریحان در زمان رسیدن به ری فقیر و پریشان شده بود اما امرای [[آل‌بویه]] حمایت قابل توجهی از او نکردند، البته اوضاعش قدری سامان گرفت. بیرونی در ''آثار الباقیه'' بعد از ذکر شعری اندر مصائب فقر، شرح می‌دهد که یکی از منجمان ری ابتدا نظر او در ربط با یک مسئله فنی در نجوم را به سخره گرفت اما پس از بهبود اوضاع او، با وی از در دوستی وارد شد. نیز در همین شهر با دو ریاضی‌دان و منجم ایرانی، به نام‌های [[کوشیار گیلانی|کوشیار بن لبان گیلانی]] و [[ابومحمود حامد بن خضر خجندی]]، دیدار کرد. بیرونی رساله ''[[حکایه آله المسماه بسدس فخری]]'' را در شرح [[سدس فخری]]، دستگاهی ساختهٔ خجندی جهت رصد دقیق ستارگان، نوشته است. سپس راهی دربار [[مرزبان بن رستم بن شروین طبری|اسپهبد ابوالعباس مرزبان بن رستم بن شروین]]<ref group="یادداشت">بیرونی این امیر را با دو لقب جیلجیلان (گیلِ گیلان) و فذشوارجرشاه (پَتِشْخُوارگَر شاه) یاد کرده است. ممکن است این مرزبان بن رستم همان مؤلف ''[[مرزبان‌نامه]]'' و جد مادری [[کیکاووس زیاری|عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر]]، مؤلف ''[[قابوس‌نامه]]''، باشد.</ref> از [[باوندیان|آل‌باوند]] شد و آنجا بود که اثر مهم ''[[مقالید علم الهیئه ما یحدث فی سطح بسیط الکره]]'' را تألیف کرد. مدتی بعد به گرگان نزد امیر [[قابوس بن وشمگیر]] بازگشت.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref>


مشهود است که این سفرها سبب علاقه‌اش به [[فرهنگ در هند|فرهنگ هند]] شده است زیرا او در ''[[آثار الباقیه عن القرون الخالیه|آثار الباقیه]]'' اشارات خیلی کمی به هندیان کرده است.<ref dir=ltr>{{پک|Yano|2007|ک=Biographical Encyclopedia of Astronomers|ف=Bīrūnī|ص=132|زبان=en}}</ref> بیرونی آنجا به عالمان [[مردم هند|هندی]] علوم یونانی آموخت و در عوض تعلیم [[زبان سانسکریت|سانسکریت]] و علوم هندی دید.<ref dir=ltr>{{پک|Boilot|1979|ک=The Encyclopaedia of Islam|ف=Al-Biruni|ص=1236|زبان=en}}</ref> یادگیری سانسکریت به او امکان می‌داد که شخصاً به صورت مستقیم آثار هندوان را مطالعه کند. در ۴۱۵ ه‍.ق بیرونی مجدداً در غزنی بود و با سفیران خان [[تاتارهای ولگا|ترکان ولگا]] (در شمال [[روسیه]] امروزی) دیدار کرد. اینان به سلطان محمود گفتند که در شمال (نواحی داخل دایرهٔ قطبی) [[خورشید]] برای روزهای پی‌درپی [[غروب]] نمی‌کند. سلطان محمود این حرف را [[کافر|کفرآمیز]] یافت و آشفته شد اما بیرونی به او توضیح داد که سفیر درست می‌گوید. سفر بعدی بیرونی به هند در رجب ۴۱۶ ه‍.ق به پایان رسید. او هفت روز قبل از تمام‌شدن این ماه، بعد از حداقل ۷ سال تحقیق کتاب ''تحدید نهایات الاماکن'' را تکمیل کرد. در این کتاب، بیرونی از اقامت خود در قلعهٔ نندنه هند یاد کرده است. همان‌جا بود که او شیوه ابتکاری خود برای اندازه‌گیری قطر زمین با استفاده از [[اسطرلاب]] را اولین بار به صورت عملی آزمود. احتمالاً مقالهٔ ''فی استخراج قدر الارض برصد انحطاط الافق عن قلل الجبال'' را نیز در همین زمان نوشته است. او کار نوشتن رسالهٔ ''استخراج الاوتار'' را نیز در ۴۱۸ ه‍.ق به پایان برد. همزمان با هیئت‌هایی از [[چین]] و [[اویغورها|ترکان اویغور]] در دربار محمود دیدار کرد. با خواهش ریحانه بنت حسین خوارزمی کتاب ''[[التفهیم|التفهیم لاوائل صناعة التنجیم]]'' را در ۴۲۰ ه‍.ق به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان عربی|عربی]] نوشت. مدت کوتاهی بعد سلطان محمود غزنوی درگذشت و پسرانش درگیر نزاع جانشینی شدند.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref>
در زمان اقامت در گرگان، بیرونی کوشید مانند [[اصحاب ممتحن]]<ref group="یادداشت">اینان گروهی از دانشمندان (اغلب ایرانی چون [[یحیی بن ابی‌منصور]] و [[خالد بن عبدالملک مرورودی]]) بودند که مأمون در سال‌های آخر خلافت خود به آنان امر کرد طول یک درجه از کمان نصف‌النهار را در نزدیکی بغداد اندازه بگیرند و از این طریق قطر زمین را به دست آوردند. اصحاب ممتحن دو گروه بودند و به صورت مستقل از هم چنین کردند، در نتیجه اختلاف اندکی در حاصل کارشان پدید آمد.</ref> قطر زمین را اندازه بگیرد و اختلاف نظر موجود در ربط با حاصل کار آنان — ۵۶ میل بنا به یک روایت، دو سوم میل بیش از مقدار قبلی مطابق گفته فرغانی — را از میان بردارد. ظاهراً این مسئله برای بیرونی از اهمیتی بسیار داشت، اما قابوس، حامی او، در میانه راه علاقه خود به این موضوع را دست داد و نتیجتاً بیرونی نتوانست کار را به سرانجام برساند. این یک ناامیدی بزرگ برای ابوریحان بود و او تلاش کرد از حمایت امیر دیگری برخوردار شود. نیز امیدش به بازگشت آل‌آفریغ به قدرت در خوارزم را از دست داده بود و دربار آل‌مأمون در گرگانج هم به پرورش علم و هنر مشهور شده بود. بازگشت به زادگاهش و هم‌نشینی با دانشمندان بزرگ عصر چون [[ابوسهل مسیحی]]، [[ابن خمار|ابوالخیر خمار]]، ابن‌سینا، [[ابوعلی حبوبی]] و غیره برایش جاذبه‌ای داشت که نمی‌توانست نادیده بگیرد.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref> در نتیجه، تصمیم گرفت که با امرای آل‌مأمون صلح کند.<ref dir="ltr">{{پک|Bosworth|2000|ک=Encyclopædia Iranica|ف=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life|زبان=en}}</ref>


در همان خلال که [[سلطان مسعود غزنوی|سلطان مسعود]] بر [[محمد غزنوی|برادر]] غلبه می‌کرد، بیرونی کتاب فوق‌العاده مهم ''[[تحقیق ماللهند|تحقیق ما للهند من مقوله مقبوله فی العقل او مرذوله]]'' که بر اساس مشاهداتش از مسافرت‌های هند نوشته شده است را در ۴۲۱ ه‍.ق/ ۱۰۳۰ م تکمیل کرد.<ref dir=ltr>{{پک|Boilot|1979|ک=The Encyclopaedia of Islam|ف=Al-Biruni|ص=1236|زبان=en}}</ref> در عهد سلطنت مسعود، شرایط بیرونی بسیار بهتر شد و سلطان جدید حمایت بیشتری از او نشان داد. نتیجتاً بیرونی دائرةالمعارف نجومی ''[[القانون المسعودی]]'' را به نام او تألیف کرد. او در ۴۲۷ ه‍.ق رساله‌ای دربارهٔ آثار [[زکریای رازی]] نوشت که در پایان آن، فهرست آثار خود را نیز ثبت کرده است. احتمالاً سفر کوتاهی به زادگاه خود، [[خوارزم]]، نیز در همین زمان داشته است زیرا اشاره کرده است که بعد از ۴۰ سال جستجو، موفق به یافتن جُنگی از آثار [[آیین مانوی|مانویان]] شده است. او در دوره سلطنت [[مودود غزنوی|مودود بن مسعود]] (حکومت در ۴۳۳–۴۴۱ ه‍.ق) نیز از حمایت دربار غزنوی برخوردار بود. بیرونی ''[[دستور (بیرونی)|دستور]]'' و ''[[الجماهر]]'' را به او تقدیم کرده است.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref>
=== بازگشت به خوارزم ===
[[پرونده:Persian Scholar pavilion in Vienna UN (Biruni) (cropped).jpg|بندانگشتی|نمایی از مجسمه ابوریحان بیرونی در محل سازمان ملل در وین (اهدایی از جانب ایران)]]
بیرونی دو خسوف ۱۴ [[ربیع‌الثانی]] و ۱۳ [[شوال]] ۳۹۳ را در گرگان و خسوف ۱۴ رمضان ۳۹۴ را در گرگانج رصد کرد؛ در نتیجه عزیمت او به دربار خوارزم در این بازه زمانی اتفاق افتاده است. با توجه به اشاره ابوریحان در ''[[تسطیح الصور و تبطیح الکور]]'' — کتابی که بیرونی آن را به «[[ابوالحسن علی|ملک العادل ولی النعم خوارزمشاه]]»<ref group="یادداشت">منظور [[ابوالحسن علی|ابوالحسن علی بن مأمون]] است اما بیرونی نام دقیق او را ذکر نکرده است.</ref> تقدیم کرده است — به برگزاری جشن سده، ریچر-برنبورگ تاریخ دقیق ورود او به خوارزم را ۲۰ ژانویهٔ ۱۰۰۴ یا ۱۹ ژانویهٔ ۱۰۰۵ م می‌داند. بعد از درگذشت [[علی بن مأمون]] و به قدرت رسیدن برادرش [[ابوالعباس مأمون|ابوالعباس مأمون بن مأمون]] (حکومت در ۳۹۹–۴۰۷ ه‍.ق/ ۱۰۰۹–۱۰۱۷ م) بر ارج و قرب بیرونی در دربار خوارزم افزوده شد.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref> ابوریحان، مطابق گفته [[ابوالفضل بیهقی]]، با «زبان زرین و سیمین خود» هفت سال به عنوان ندیم و مشاور به آن امیر خدمت کرد و حتی به ماموریت‌های سیاسی فرستاده می‌شد.<ref dir="ltr">{{پک|Boilot|1979|ک=The Encyclopaedia of Islam|ف=Al-Biruni|ص=1236|زبان=en}}</ref> مانند زمانی‌که خلیفه [[قادر (خلیفه)|القادر بالله]] به واسطهٔ سالار حاجیان خوارزم، برای مأمون بن مأمون هدایا و لقبی فرستاد و امیر که تصور می‌کرد ارتباط مستقیمش با خلیفه سبب خشمگین‌شدن [[سلطان محمود غزنوی]] خواهد شد، به بیرونی مأموریت داد که پنهانی این هدایا را در بیابان غرب گرگانج بستاند و با هیچ‌کس سخنی در ربط با این موضوع نگوید. چنان به نظر می‌رسد که بیرونی علاقه‌ای به این نوع فعالیت‌های سیاسی نداشته است و مقصود او از کارهایی که «مایهٔ رشک نادانان و دل‌سوزی خردمندان» است، احتمالاً مواردی از این دست بوده است زیرا او را از «خدمت به علم» بازمی‌داشت.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref>


دربارهٔ سال درگذشت بیرونی اختلافاتی وجود دارد. به گفته ''[[دانشنامه ایرانیکا]]'' او بعد از سال ۴۴۲ ه‍.ق/ ۱۰۵۰ م درگذشته است،<ref dir=ltr>{{پک|Bosworth|2000|ک=Encyclopædia Iranica|ف=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life|زبان=en}}</ref> اما غضنفر تبریزی به نقل از [[ابوالفضل سرخسی]] (یکی از مریدان بیرونی) زمان آن را ۳ رجب ۴۴۰ ه‍.ق/ ۱۲ دسامبر ۱۰۴۸ م روایت کرده است. همو با استناد به منبعی دیگر سن بیرونی در زمان مرگ را ۷۷ سال و ۷ ماه دانسته است اما بیرونی در مقدمه ''الصیدنه فی الطب'' نوشته است حال که عمرش از ۸۰ سال گذشته، دچار ضعف [[بینایی]] و [[شنوایی]] شده و دستیاری به نام نهشعی در تألیف کتاب او را یاری رسانده است. در نتیجه او باید تا عهد سلطنت [[عبدالرشید غزنوی|عبدالرشید]] زندگی کرده باشد و همان تاریخ بعد از سال ۴۴۲ ه‍.ق/ ۱۰۵۰ م صحیح می‌نماید. بعد از این زمان دیگر هیچ اطلاعی از بیرونی در تاریخ وجود ندارد و احتمالاً مدت زیادی نزیسته است.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref>
بیرونی ۴۰۶ و ۴۰۷ ه‍.ق را به کار رصد مشغول بود و برخی از این ارصاد را در کاخ مأمون بن مأمون انجام داد. او با حمایت مالی امیر دستگاهی رصدی به نام حلقهٔ شاهیه ساخت و برای آخرین مرتبه در جمعه ۴ رجب ۴۰۷ در گرگانج آسمان را رصد کرد. در همان سال مأمون توسط سربازانش کشته شد و سلطان محمود غزنوی سال بعد گرگانج را تصرف کرد.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref> [[نظامی عروضی|نظامی عروضی سمرقندی]] در ''[[چهارمقاله]]'' حکایتی نقل می‌کند که جلال دربار مأمون حسادت [[سلطان محمود غزنوی]] را برانگیخت و او نیز به امیر هشدار داد که عالمان بزرگ دربارش را به سوی غزنی روانه کند. مطابق همین حکایت، دانشمندانی چون ابن‌سینا و [[ابوسهل مسیحی|ابوسهل عیسی بن یحیی المسیحی الجرجانی]] برای روبرو نشدن با سلطان به گرگان هجرت کردند، اما بیرونی راه غزنی در پیش گرفت.<ref dir="ltr">{{پک|Bosworth|2000|ک=Encyclopædia Iranica|ف=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life|زبان=en}}</ref> بر اساس ''[[دانشنامه اسلام]]''، بیرونی و چندی دیگر از علمای دربار ابوالعباس مانند بونصر منصور، بعد از [[فتح خوارزم]] توسط سلطان محمود غزنوی در واقع به عنوان اسیر به غزنی برده شدند.<ref dir="ltr">{{پک|Boilot|1979|ک=The Encyclopaedia of Islam|ف=Al-Biruni|ص=1236|زبان=en}}</ref> ابوریحان ۳ دهه آینده از عمرش را در دربار سلطان محمود، [[سلطان مسعود غزنوی|سلطان مسعود]]، [[مودود غزنوی|مودود]] و احتمالاً [[عبدالرشید غزنوی|عبدالرشید]] سپری کرد و همان‌جا درگذشت. اطلاعات موجود از اتفاقات زندگی بیرونی در غزنی خیلی کم است، به گونه‌ای که تاریخ درگذشت او نیز مشخص نیست.<ref dir="ltr">{{پک|Bosworth|2000|ک=Encyclopædia Iranica|ف=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life|زبان=en}}</ref>


== فلسفه ==
این زمان وضعیت مالی بیرونی به شدت بد بود، دوره‌ای که مصادف است با نگارش اثر ''[[تحدید نهایات الاماکن]]'' توسط ابوریحان. بعد از مدتی زندگی در قلمروی [[سلطان محمود غزنوی|محمود]]، رابطه‌اش با او و نیز وضعیت زندگی‌اش بهتر شد اما آن دو هرگز ارتباط نزدیکی برقرار نکردند. بیرونی در مقدمه ''تحدید نهایات الاماکن'' که در اوایل ۴۰۹ ه‍.ق/ ۱۰۱۸ م نوشته شده است، مفصلاً از نامرادی‌های زندگی گله کرده است. در [[جمادی‌الثانی]] ۴۰۹ ه‍. ق، زمانی که در کابل بود، وضعیتش به گونه‌ای پیش می‌رفت که آن را با [[نوح]] و [[لوط]] مقایسه کرده است و امید داشت بتواند با پشت سر گذاشتن این «آزمون الهی» رستگار شود. نیز در پایان مقدمه ''تحدید نهایات الاماکن''، به صورت تلویحی، به اسارت خود در دربار [[غزنویان|غزنوی]] اشاره کرده است و حضور اجباری خود در آنجا را به کنایه «تقدیر بشری» خوانده است. بیرونی خورشیدگرفتگی [[ذیقعده]] ۴۰۹ ه‍.ق را در لمغان (بین قندهار و کابل) رصد کرد. نیز از [[جمادی‌الاول]] ۴۱۰ تا ۴۱۲ ه‍.ق مشغول یک سلسله رصدهای مختلف در غزنی بود. آخرین این ارصاد، رصد انقلاب تابستانی ۴۱۲ ه‍.ق بود.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref> بعد از این بود که به همراه سلطان محمود غزنوی در لشکرکشی سلطان مذکور به هند راهی شبه‌قاره شد. این سفر یکی از چند سفر متناوب او به هند به همراه محمود بود.<ref dir="ltr">{{پک|Boilot|1979|ک=The Encyclopaedia of Islam|ف=Al-Biruni|ص=1236|زبان=en}}</ref> در این عهد هنوز زندگی بیرونی به سختی می‌گذشت زیرا از رنج‌های بی‌شمار خود بعد از پنجاه سالگی (بعد از ۴۱۲ ه‍.ق) یاد کرده است.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref>
بیرونی دقّت و اصابتِ نظرِ خویش را مدیون مطالعات فلسفی بود، امّا او در [[فلسفه]] پیرو روش متعارف عهد خویش یعنی آن روش که به وسیلهٔ [[فارابی]] و نظایر آنان تحکیم و تدوین شده، نبود.{{مدرک}} وی همچنین از آثار فلسفی [[هندوستان|هندوان]] کتاب‌هایی همچون «شامل» را به عربی ترجمه نمود.<ref name=":0">{{یادکرد کتاب|عنوان=دانشنامه جهان اسلام به همت بنیاد دائرة المعارف اسلامی، جلد: 1 صفحه: 2455}}</ref>


== ستاره‌شناسی و ریاضیات ==
مشهود است که این سفرها سبب علاقه‌اش به فرهنگ هند شده است زیرا او در ''[[آثار الباقیه عن القرون الخالیه|آثار الباقیه]]'' اشارات خیلی کمی به هندیان کرده است.<ref dir="ltr">{{پک|Yano|2007|ک=Biographical Encyclopedia of Astronomers|ف=Bīrūnī|ص=132|زبان=en}}</ref> بیرونی آنجا به عالمان هندی علوم یونانی آموخت و در عوض تعلیم سانسکریت و علوم هندی دید.<ref dir="ltr">{{پک|Boilot|1979|ک=The Encyclopaedia of Islam|ف=Al-Biruni|ص=1236|زبان=en}}</ref> یادگیری سانسکریت به او امکان می‌داد که شخصاً به صورت مستقیم آثار هندوان را مطالعه کند. در ۴۱۵ ه‍.ق بیرونی مجدداً در غزنی بود و با سفیران خان ترکان ولگا (در شمال روسیه امروزی) دیدار کرد. اینان به سلطان محمود گفتند که در شمال (نواحی داخل دایرهٔ قطبی) خورشید برای روزهای پی‌درپی غروب نمی‌کند. سلطان محمود این حرف را کفرآمیز یافت و آشفته شد اما بیرونی به او توضیح داد که سفیر درست می‌گوید. سفر بعدی بیرونی به هند در رجب ۴۱۶ ه‍.ق به پایان رسید. او هفت روز قبل از تمام‌شدن این ماه، بعد از حداقل ۷ سال تحقیق کتاب ''تحدید نهایات الاماکن'' را تکمیل کرد. در این کتاب، بیرونی از اقامت خود در قلعهٔ نندنه هند یاد کرده است. همان‌جا بود که او شیوه ابتکاری خود برای اندازه‌گیری قطر زمین با استفاده از [[اسطرلاب]] را اولین بار به صورت عملی آزمود. احتمالاً مقالهٔ ''فی استخراج قدر الارض برصد انحطاط الافق عن قلل الجبال'' را نیز در همین زمان نوشته است. او کار نوشتن رسالهٔ ''استخراج الاوتار'' را نیز در ۴۱۸ ه‍.ق به پایان برد. همزمان با هیئت‌هایی از چین و ترکان اویغور در دربار محمود دیدار کرد. با خواهش [[ریحانه بنت حسین خوارزمی]] کتاب ''[[التفهیم|التفهیم لاوائل صناعة التنجیم]]'' را در ۴۲۰ ه‍.ق به فارسی و عربی نوشت. مدت کوتاهی بعد سلطان محمود غزنوی درگذشت و پسرانش درگیر نزاع جانشینی شدند.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref>
[[پرونده:Abu Reyhan Biruni-Earth Circumference.svg|200px|بندانگشتی|نموداری از روشِ پیشنهادی از سوی ابوریحان برای ''برآوردِ شعاع و محیط زمین'']]
نوشته‌هایی از بیرونی در دست است که به وضوح در آن‌ها از گردشِ زمین به دورِ خودش نام برده می‌شود. در کتابِ «استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب» ابوریحان می‌گوید: «از ابو سعید سجزی، اُسطرلابی از نوع واحد و بسط دیدم که از شمالی و جنوبی مرکّب نبود و آن را اسطرلاب زورقی می‌نامید و او را به جهت اختراع آن اسطرلاب تحسین کردم چه اختراع آن متکی بر اصلی است قائم به ذات خود و مبنی بر عقیدهٔ مردمی است که زمین را متحرّک دانسته و حرکت یومی را به زمین نسبت می‌دهند و نه به کرهٔ سماوی. بدون شک این شبهه‌ای است که تحلیلش در نهایتِ دشواری؛ و قولی است که رقع و ابطالش در کمال صعوبت است. مهندسان و علمای هیئت که اعتماد و استناد ایشان بر خطوط مساحیه(= مدارات و نصف النهارات و استوای فلکی و دائرةالبروج) است؛ در نقضِ این شبهه و رد آن عقیدت بسی ناچیز و تهی دست باشند و هرگز دفع آن شبهه را اقامت برهان و تقریر دلیلی نتوانند نمود؛ زیرا چه حرکت یومی را از زمین بدانند و چه آن را به کرهٔ سماوی نسبت دهند در هر دو حالت به صناعت آنان زیانی نمی‌رسد و اگر نقض این اعتقاد و تحلیل این شبهه امکان‌پذیر باشد موکول به رای فلاسفهٔ طبیعی دان است.»<ref>بررسی‌هایی دربارهٔ ابوریحان بیرونی به مناسبت هزارهٔ ولادت او، شورای عالی فرهنگ و هنر، مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی، ص ۳۶۹ و ۳۷۰</ref>


در ایران، زادروز ابوریحان بیرونی را بعنوان روز مهندس نقشه‌بردار گرامی می‌دارند.<ref>{{یادکرد وب |عنوان=به مناسبت روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی و مهندس نقشه‌بردار، مراسمی شهریور ماه سال جاری ازسوی جامعه صنفی مهندسان نقشه‌بردار ایران با حضور مقامات و مسئولین حوزه مهندسی و نقشه‌برداری، مسئولین سازمان نقشه‌برداری کشور، پیشکسوتان این رشته و اعضاء جامعه برگزار گردید |نشانی=https://www.ncc.gov.ir/fa/gallery/643/1/مناسبت-روز-بزرگداشت-ابوریحان-بیرونی-مهندس-نقشه-بردار-مراسمی-شهریور-ماه-سال-جاری-ازسوی-جامعه-صنفی-مهندسان-نقشه-بردار-ایران-حضور-مقامات-مسئولین-حوزه-مهندسی-نقشه-برداری-سازمان-برداری-کشور-پیشکسوتان-این-رشته-اعضاء-برگزار-گردید |تاریخ= ۱۰ مهر ۱۳۹۶ |تاریخ بازبینی=۹ بهمن ۱۴۰۰}}</ref>
در همان خلال که [[سلطان مسعود غزنوی|سلطان مسعود]] بر [[محمد غزنوی|برادر]] غلبه می‌کرد، بیرونی کتاب فوق‌العاده مهم ''[[تحقیق ماللهند|تحقیق ما للهند من مقوله مقبوله فی العقل او مرذوله]]'' که بر اساس مشاهداتش از مسافرت‌های هند نوشته شده است را در ۴۲۱ ه‍.ق/ ۱۰۳۰ م تکمیل کرد.<ref dir=ltr>{{پک|Boilot|1979|ک=The Encyclopaedia of Islam|ف=Al-Biruni|ص=1236|زبان=en}}</ref> در عهد سلطنت مسعود، شرایط بیرونی بسیار بهتر شد و سلطان جدید حمایت بیشتری از او نشان داد. نتیجتاً بیرونی دائرةالمعارف نجومی ''[[القانون المسعودی]]'' را به نام او تألیف کرد. او در ۴۲۷ ه‍.ق رساله‌ای دربارهٔ آثار [[زکریای رازی]] نوشت که در پایان آن، فهرست آثار خود را نیز ثبت کرده است. احتمالاً سفر کوتاهی به زادگاه خود، [[خوارزم]]، نیز در همین زمان داشته است زیرا اشاره کرده است که بعد از ۴۰ سال جستجو، موفق به یافتن جُنگی از آثار [[آیین مانوی|مانویان]] شده است. او در دوره سلطنت [[مودود غزنوی|مودود بن مسعود]] (حکومت در ۴۳۳–۴۴۱ ه‍.ق) نیز از حمایت دربار غزنوی برخوردار بود. بیرونی ''[[دستور (بیرونی)|دستور]]'' و ''[[الجماهر]]'' را به او تقدیم کرده است.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref>


=== محاسبهٔ شعاع زمین ===
== درگذشت ==
ابوریحان بیرونی در کتاب «الاسطرلاب» روشی برای محاسبهٔ [[شعاع زمین]] ارائه می‌کند (بوسیلهٔ افتِ افق وقتی از ارتفاعات به افق نگاه می‌کنیم). بعدها در کتابِ «قانون مسعودی» ابوریحان عملی کردن این روش توسط خود را گزارش می‌دهد.<ref>بررسی‌هایی دربارهٔ ابوریحان بیرونی به مناسبت هزارهٔ ولادت او، شورای عالی فرهنگ و هنر، مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی، ص ۳۷۲</ref> اندازه‌گیریِ او یک درجهٔ سطح زمین را ۵۸ میل بدست آورده است که با توجه به اینکه هر میل عربی ۱۹۷۳٫۳ متر است، شعاعِ زمین ۶۵۶۰ کیلومتر (بر حسبِ واحدهایِ امروزی) به دست می‌آید که تا حدِ خوبی به مقدارِ صحیحِ آن نزدیک است.<ref>تاریخ نجوم اسلامی، کرلو الفونسو نلینو، ترجمه احمد آرام، چاپخانه بهمن، ص ۳۶۱ و ص۳۶۵</ref>
دربارهٔ سال درگذشت بیرونی اختلافاتی وجود دارد. به گفته ''[[دانشنامه ایرانیکا]]'' او بعد از سال ۴۴۲ ه‍.ق/ ۱۰۵۰ م درگذشته است،<ref dir="ltr">{{پک|Bosworth|2000|ک=Encyclopædia Iranica|ف=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life|زبان=en}}</ref> اما غضنفر تبریزی به نقل از [[ابوالفضل سرخسی]] (یکی از مریدان بیرونی) زمان آن را ۳ رجب ۴۴۰ ه‍.ق/ ۱۲ دسامبر ۱۰۴۸ م روایت کرده است. همو با استناد به منبعی دیگر سن بیرونی در زمان مرگ را ۷۷ سال و ۷ ماه دانسته است اما بیرونی در مقدمه ''الصیدنه فی الطب'' نوشته است حال که عمرش از ۸۰ سال گذشته، دچار ضعف بینایی و شنوایی شده و دستیاری به نام نهشعی در تألیف کتاب او را یاری رسانده است. در نتیجه او باید تا عهد سلطنت [[عبدالرشید غزنوی|عبدالرشید]] زندگی کرده باشد و همان تاریخ بعد از سال ۴۴۲ ه‍.ق/ ۱۰۵۰ م صحیح می‌نماید. بعد از این زمان دیگر هیچ اطلاعی از بیرونی در تاریخ وجود ندارد و احتمالاً مدت زیادی نزیسته است.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref>


[[خورشیدگرفتگی]] هشتم آوریل سال ۱۰۱۹ را در کوه‌های لغمان در [[افغانستان]] کنونی را رصد و بررسی کرد و [[ماه‌گرفتگی]] سپتامبر همین سال را در غزنی پژوهید.
== دین و مذهب ==
ابوریحان را [[مسلمان]] گزارش کرده‌اند اما دربارهٔ اینکه وی به کدام [[فرقه‌های اسلامی|فرقه اسلامی]] باور داشته است، منابع دچار اختلافند. با توجه به کتاب ''[[آثارالباقیه]]'' او که در دوران نخستین سال‌های فعالیت‌های علمی‌اش نوشته شده است، وی گرایشی عمیق به [[تشیع]] داشته است. وی در این اثر، به دعاهایی پس از ذکر نام [[اهل‌بیت]] پیامبر پرداخته و ذکر تفصیلی وقایعی چون [[رویداد غدیر خم]]، [[نبرد کربلا]] و [[رویداد مباهله]] را داشته است که گواهی برای شیعه بودن او محسوب می‌شود. او در جایی از کتابش، از [[زید بن علی]] به عنوان «امام» یاد می‌کند و برای حفاظت [[زیدیه|شیعیان زیدی]]، دعا می‌کند. در آثار بعدی او، کمتر از عقاید شیعی یاد شده است و این موضوع با توجه به حضورش در دربار غزنویان [[سنی]] مذهب، توجیه شده است.<ref>{{پک|1=دوبلوا|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: مذهب}}</ref>


== دانش فیزیک ==
در نقطه مقابل، وی در بیان حوادث پس از [[درگذشت محمد|درگذشت پیامبر اسلام]]، از سه دوره خلافت، امارت و امامت یاد می‌کند و خلفای اسلام را به ترتیب [[ابوبکر]]، [[عمر بن خطاب|عمر]]، [[عثمان بن عفان|عثمان]]، [[علی بن ابی‌طالب|علی]] و [[حسن مجتبی|حسن]] می‌داند. او امویان را ملوک و عباسیان را امام عنوان کرده است. این موضوع نیز به عنوان گواهی بر شیعه نبودن او در نظر گرفته شده است. اینطور به نظر می‌رسد که بیرونی چون چند تن دیگر از عالمان قرن چهارم، دلبستگی شدیدی به علی بن ابی‌طالب داشته است و این دلبستگی را با پذیرش خلیفه اول و نیز تا حدی با پذیرش خلافت عباسیان، در هم آمیخته است. او در بیان مطالب مورد اختلاف شیعه و سنی، نظر هر دو را گزارش می‌کند. او در جایی از آثارش از [[معتزله]] در برابر تحریف دروغ‌آمیز عقایدشان دفاع می‌کند.<ref>{{پک|1=دوبلوا|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: مذهب}}</ref>
وی اپیکتوگرام یعنی چگال سنج (ابزاری برای سنجش [[وزن مخصوص]] در [[فیزیک]]) را اختراع نمود که با آن وزن مخصوص چیزها تعیین می‌شود.<ref name=":0">{{یادکرد کتاب|عنوان=دانشنامه جهان اسلام به همت بنیاد دائرة المعارف اسلامی، جلد: 1 صفحه: 2455}}</ref>


== زیست‌شناسی و فرگشت ==
از عبارتی که وی در کتاب ''الجماهر'' خود در خصوص استفاده دو فرقه شیعه و [[سنی]] از سنگ‌های مختلف در بیان عقایدشان و تمایز از دیگر فرقه‌ها می‌آورد: «شیعیان گونة سفیدرنگ این سنگ (خُماهن) را برای تمایز از مخالفانشان (نواصِبُهُم) در نگین انگشتری خود به کار می‌برند و مخالفانشان از گونة سیاه رنگ این سنگ استفاده می‌کنند.» او سپس تصریح می‌کند که: «من یک انگشتری با دو نگین از هردو رنگ برای فریفتن هر دو گروه (و اجتناب از منسوب شدن به هریک از دو گروه) داشتم». این مطلب گواهی برای اینکه وی علاقه‌ای به درگیری فرقه‌ای نداشته در نظر گرفته شده است.<ref>{{پک|1=دوبلوا|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: مذهب}}</ref>
بیرونی در فصل ۴۷ کتاب [[تحقیق ماللهند]] تلاش می‌کند که از دید یک طبیعی‌دان به توضیح این که چرا نزاع‌های [[مهاباراتا]] «باید رخ می‌داد» بپردازد. او در آن کتاب به توضیح روندهای طبیعی و از جمله نظرات [[زیست‌شناسی|زیست‌شناختی]] مربوط به تکامل ([[فرگشت]]) می‌پردازد. برخی از اندیشمندان نظرات بیرونی را با [[داروینیسم]] و [[انتخاب طبیعی]] قابل قیاس می‌دانند.تکامل یکی از این نظرات مشابه با نظریه بنیادین [[مالتوس]] دربارهٔ عدم تناسب میان نسبت تولید مثل و نیازهای ابتدایی حیات است. بیرونی می‌گوید:
* «حیات جهان بستگی به دانه افشانی و زاد و ولد دارد. با گذشت زمان هر دوی این فرایندها افزایش می‌یابند. این افزایش نامحدود است حال آنکه جهان محدود است».{{مدرک}}
 
او سپس به این اصل موجودات زنده اشاره می‌کند.
* «هنگامی که گروهی از گیاهان یا جانوران دیگر تغییری در ساختمانشان رخ ندهد و گونه ویژه نامیرایی را به‌وجود آورند، اگر یکایک اعضای این‌گونه‌ها به جای آنکه تنها به دنیا بیایند و از بین بروند، به زاد و ولد بپردازند و چندین بار، چندین موجود همانند خود را به وجود آورند، به زودی تمام دنیا از همان یک گونه گیاهی یا جانوری پر خواهد گشت و آن‌ها هر قلمرویی که بیابند تسخیر خواهند کرد».{{مدرک}}
 
=== زادگیری گزینشی و انتخاب طبیعی ===
بیرونی سپس به تشریح [[انتخاب مصنوعی]] می‌پردازد:
{{نقل قول|«کشاورز زرع خود را برمی‌گزیند و تا جایی که می‌خواهد به کشت و زرع آن می‌پردازد و آنچه را که نمی‌خواهد ریشه‌کن می‌کند. جنگل دار شاخه‌هایی که به نظرش برگزیده هستند را نگه می‌دارد و سایر شاخه‌ها را می‌برد. زنبورها افرادی از گروه را که تنها می‌خورند ولی کاری برای کندویشان نمی‌کنند، می‌کُشند».{{مدرک}}}}
وی سپس نظر خود را دربارهٔ طبیعت اعلام می‌کند. با کمی توجه می‌توان دلمشغولی‌های داروین دربارهٔ [[انتخاب طبیعی]] را در این عبارات بازیافت:
{{نقل قول|«طبیعت به شیوه‌ای مشابه عمل می‌کند، ولی در تمامی شرایط رویکردش در مورد همه یکسان است. او اجازه نابودی برگ و میوه را می‌دهد و بدین طریق جلوی آن‌ها را برای تولید آنچه هدف نهاییشان است می‌گیرد. طبیعت آن‌ها را نابود می‌کند تا جایی برای دیگران باز نماید».{{مدرک}}}}
 
== دیدگاه دربارهٔ خط عربی، زبان فارسی، اسلام و ایرانیان ==
قریب به اتفاق تالیفات ابوریحان بیرونی تماماً به زبان عربی یعنی زبان علمی و همه کس فهم عالم اسلام و ایران بوده است. تنها اثر فارسی ابوریحان بیرونی کتاب [[التفهیم]] است.<ref>تحلیل نثر فارسی ابوریحان بیرونی و برخی از فواید لغوی التفهیم، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، زمستان 1380، صفحه 22</ref> برخی معتقدند مشخص نیست که متن عربی کتاب التفهیم ترجمه متن فارسی است یا بالعکس.<ref>بررسی فعالیت علمی-آموزشی ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم، ماهنامه آفاق علوم انسانی، شماره بیست و چهارم، صفحه 94</ref>
 
=== دربارهٔ خط عربی ===
در کتاب ''الصیدنه'' می‌نویسد:
 
یک یونانی به ولایت ما گذر کرد و من پیش او می‌رفتم و نام‌های میوه‌ها، تخم‌ها، گیاه‌ها و دانه‌ها را به زبان یونانی می‌پرسیدم و می‌نوشتم؛ ولی خط عربی آفت بزرگی دارد و آن همانندی واتها به همدیگر و ضرورت تمایز با نقطه و اعراب و علامات است که اگر آن‌ها را ننویسند، معنی مبهم می‌شود. اگر این آفت نبود، کتاب‌های ترجمه شده به عربی از قبیل دیسقوریدس و جالینوس و غیره کافی بود؛ ولی اکنون اعتمادی بر آن‌ها نیست.
 
=== دربارهٔ زبان فارسی ===
در کتاب «الصیدنه» می‌نویسد:
 
چنان‌که علمی به [[زبان خوارزمی]] که مطلوب من است جاودانه شود، بی‌گانه در آید. پس به زبان‌های عربی و فارسی پرداختم، در هریک از آن‌ها تازه واردم، به زحمت آن‌ها را آموختم، اما نزد من دشنام دادن به زبان عربی خوش تر از ستایش به زبان فارسی است، درستی سخنانم را کسی در می‌یابد که یک کتاب علمی نقل شده به فارسی را بررسی کند، همین که زرق وبرقش ناپدید شد معنایش در سایه قرار می‌گیرد، سیمایش تار می‌شود واستفاده از آن از میان می‌رود زیرا این زبان فقط برای داستان‌های خسروانی و قصه‌های شب مناسب است.
 
=== در ارتباط با دین اسلام ===
در کتاب خود الصیدنه فی الطب می‌نویسد:


خود او در کتاب خود ''الصیدنه'' دربارهٔ [[اسلام]] می‌نویسد:
{{نقل قول|دین ما و دولت به لحاظ گذشته خود عربی است. [آنها] توأمان اند که بر فراز یکی از آنها نیروی الهی در اهتزاز است و بر فراز دیگری دست آسمانی [گسترده است].
{{نقل قول|دین ما و دولت به لحاظ گذشته خود عربی است. [آنها] توأمان اند که بر فراز یکی از آنها نیروی الهی در اهتزاز است و بر فراز دیگری دست آسمانی [گسترده است].
بارها طوایف گوناگون از زیردستان به‌ویژه گیلانیان و دیلمیان گرد هم آمدند تا جامه توحش به دولت بپوشند اما آرزوی آنها برآورده نشد. روزانه پنج بار تا اذان در گوش‌هایشان به صدا در می‌آید، صف اندر صف پشت سر امامان به نماز [می‌ایستند] و قرآن عربی کریم را می‌خوانند. در مسجدها پارسایی را به این زبان [عربی] برایشان موعظه می‌کنند- «[گسترده] بمانند بر دست‌ها و دهن»، ریسمان اسلام پاره نشود و دژ آن ویران نگردد.<ref name="ReferenceA">الصیدنة فی الطب، ترجمه: باقر مظفر زاده، فصل چهارم صفحهٔ ۱۶۸</ref>||}}
بارها طوایف گوناگون از زیردستان به‌ویژه گیلانیان و دیلمیان گرد هم آمدند تا جامه توحش به دولت بپوشند اما آرزوی آنها برآورده نشد. روزانه پنج بار تا اذان در گوش‌هایشان به صدا در می‌آید، صف اندر صف پشت سر امامان به نماز [می‌ایستند] و قرآن عربی کریم را می‌خوانند. در مسجدها پارسایی را به این زبان [عربی] برایشان موعظه می‌کنند- «[گسترده] بمانند بر دست‌ها و دهن»، ریسمان اسلام پاره نشود و دژ آن ویران نگردد.<ref name="ReferenceA">الصیدنة فی الطب، ترجمه: باقر مظفر زاده، فصل چهارم صفحهٔ ۱۶۸</ref>||}}


== حکومت‌های هم‌دوره ==
== جایگاه و نظریات علمی ابوریحان ==
در زمان بیرونی، سامانیان بر شمال‌شرقی ایران شامل [[خراسان بزرگ]]تر و [[خوارزم]] به پایتختی [[بخارا]]، [[زیاریان]] بر [[گرگان]] و [[مازندران]] و مناطق اطراف، [[بوئیان]] بر سایر مناطق ایران تا [[بغداد]]، بازماندگان [[صفاریان]] بر [[سیستان]] و [[غزنویان]] بر جنوب ایران خاوری (مناطق مرکزی و جنوبی افغانستان امروز) حکومت می‌کردند و همه آنان مشوق دانش و ادبیات فارسی بودند و سامانیان بیش از دیگران در این راه اهتمام داشتند. بیرونی که در [[جرجانیه]] [[خوارزم]] نزد ابونصر منصور تحصیل علم کرده بود، مدتی نیز در [[گرگان]] زیر پشتیبانی مادی و معنوی زیاریان که [[مرداویج زیاری|مرداویج]] سر دودمان آن‌ها بود به پژوهش پرداخته بود و پس از آن تا پایان عمر در ایران خاوری آن زمان به پژوهش‌های علمی خود ادامه داد. با این که [[محمود غزنوی]] میانه بسیار خوبی با بیرونی نداشت و وسایل کافی برای پژوهش، در اختیار او نبود ولی این دانشمند لحظه‌ای از تلاش برای تکمیل تحقیقات علمی خود دست نکشید.
بیرونی که بر زبان‌های یونانی، هندی و عربی چیره بود.<ref>{{پک|1=آذرشب|2=۱۳۸۵|ک=کیهان|ف=ابوریحان در آثار}}</ref> منابع او را دانشمند و همه‌چیزدان، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس، تقویم‌شناس، انسان‌شناس، هندشناس، تاریخ‌نگار، گاه‌نگار و طبیعی‌دان مسلمان در سدهٔ چهارم و پنجم ه‍.ق گزارش کرده‌اند است.<ref group="یادداشت">D.J. Boilot, "Al-Biruni (Beruni), Abu'l Rayhan Muhammad b. Ahmad", in Encyclopaedia of Islam (Leiden), New Ed. , vol.1:1236-1238. Excerpt 1: "He was born of an Iranian family in 362/973 (according to al-Ghadanfar, on 3 Dhu'l-Hididja/ 4 September — see E. Sachau, Chronology, xivxvi), in the suburb (birun) of Kath, capital of Khwarizm". Excerpt 2:"was one of the greatest scholars of mediaeval Islam, and certainly the most original and profound. He was equally well versed in the mathematical, astronomic, physical and natural sciences and also distinguished himself as a geographer and historian, chronologist and linguist and as an impartial observer of customs and creeds. He is known as al-Ustdadh, "the Master".</ref><ref group="یادداشت">L. Massignon, "Al-Biruni et la valuer internationale de la science arabe" in Al-Biruni Commemoration Volume, (Calcutta, 1951). pp 217-219. “In a celebrated preface to the book of Drugs, Biruni says: And if it is true that in all nations one likes to adorn oneself by using the language to which one has remained loyal, having become accustomed to using it with friends and companions according to need, I must judge for myself that in my native Chorasmian, science has as much as chance of becoming perpetuated as a camel has of facing Kaaba. ”</ref><ref group="یادداشت">Al-Biruni (Persian scholar and scientist), Encyclopaedia Britannica:"A Persian by birth, a rationalist in disposition, this contemporary of Avicenna and Alhazen not only studied history, philosophy, and geography in depth, but wrote one of the most comprehensive of Muslim astronomical treatises, the Qanun Al-Masu'di."
 
"al-Bīrūnī." Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica, 2011. Web. 16 May. 2011. <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/66790/al-Biruni>.</ref><ref group="یادداشت">Gotthard Strohmaier, "Biruni" in Josef W. Meri, Jere L. Bacharach, Medieval Islamic Civilization: A-K, index: Vol. 1 of Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, Taylor & Francis, 2006. excerpt from page 112: "Although his native Khwarezmian was also an Iranian language, he rejected the emerging neo-Persian literature of his time (Firdawsi), preferring Arabic instead as the only adequate medium of science.";</ref><ref dir=ltr>{{پک|1=Berggren|2=Borwein|3=Borwein|4=2014|ک=Pi: A Source Book|ص=۶۸۰|زبان=en}}</ref> بیرونی را از بزرگ‌ترین دانشمندان مسلمان و یکی از بزرگ‌ترین دانشمندانِ ایرانی در همهٔ اعصار می‌دانند.<ref>{{پک|1=سارتن|2=۱۳۵۷|ک=تاریخ علم|ص=مقدمه}}</ref> همچنین، او را پدرِ انسان‌شناسی و هندشناسی می‌دانند.<ref dir=ltr>{{پک|1=Ahmed|2=1984|ف=Al-Beruni|ک=RAIN|زبان=en}}</ref>
== کتاب‌ها و کارها ==
[[پرونده:Lunar eclipse al-Biruni.jpg|بندانگشتی|300px|چپ|یک طراحی از کتاب التفهیم ابوریحان بیرونی. در این نمایه، شماری از [[گام‌های ماه]] به تصویر کشیده شده است.
 
هنوز مشخص نیست که متن عربی ترجمه متن فارسی است یا بالعکس<ref>بررسی فعالیت علمی-آموزشی ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم، ماهنامه آفاق علوم انسانی، شماره بیست و چهارم، صفحه 94</ref>]]
بیرونی که بر زبان‌های [[زبان یونانی|یونانی]]، [[زبان هندی|هندی]] و [[زبان عربی|عربی]] هم چیره بود، کتب و رسالات بسیار نوشت که شمار آن‌ها را بیش از ۱۴۶ عنوان، گزارش کرده‌اند که جمع سطور آن‌ها بالغ بر ۱۳ هزار است. او خود در سال ۴۲۷ ق، در ۶۵ سالگی، در رساله‌ای در بیان مولفات محمدبن زکریای رازی، تألیفات خود را نیز شرح می‌دهد و تعداد کتاب‌هایش را تا آن موقع ۱۱۳ عنوان می‌شمرد.<ref>آذر شب، فرشته، ابوریحان بیرونی و آثار او، مجله کیهان فرهنگی، فروردین و اردیبهشت 1385، شماره 234و235، در دسترس در [http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/80154 سایت حوزه]</ref>
 
مهم‌ترین آثار او [[التنجیم]] در ریاضیات و نجوم، [[آثار الباقیه]] در تاریخ و جغرافیا، [[قانون مسعودی]] که نوعی دانشنامه است و کتاب [[تحقیق ماللهند]] دربارهٔ اوضاع این سرزمین از تاریخ و جغرافیا تا عادات و رسوم و طبقات اجتماعی آن. بیرونی کتاب [[دانشنامه]] خود را به نام سلطان مسعود غزنوی حاکم وقت کرد، ولی هدیه او را که سه بار شتر سکه نقره بود نپذیرفت و به او نوشت که که کتاب را به خاطر خدمت به دانش و گسترش آن نوشته است، نه پول.
 
بیرونی، هم‌دورهٔ [[بوعلی سینا]] بود که در [[اصفهان]] می‌نشست و با هم مکاتبه و تبادل نظر فکری داشتند.


بیرونی در جریان لشکرکشی‌های [[محمود غزنوی]] به [[هند]] (پاکستان امروز بخشی از آن بود) امکان یافت که به این سرزمین برود، زبان هندی فراگیرد و دربارهٔ اوضاع هند پژوهش کند که فراوردهٔ این پژوهش، کتاب «[[هندشناسی]]» اوست.
به گزارش ''[[دانشنامه جهان اسلام]]''، وی در [[فلسفه]]، جایگاهی بس رفیع داشته است، اما به خاطر غلبه [[فلسفه مشایی]] کسانی چون [[فارابی]] و [[ابن‌سینا]]، مقام او مورد غفلت قرار گرفته است. از وی در این موضوع آثاری چند گزارش شده است که مطالب آن، گواه تسلط او بر این علم است. او در موضوعات فلسفی، آثار هندیان را خوانده و به آنها مسلط بوده و به مقایسه آنان پرداخته است. او را می‌توان استادی ماهر در زمینه [[فلسفه تطبیقی]] دانست. او به فلسفه یونانی و اسکندرانی مسلط بود. او همچنین به [[فلسفه تاریخ]] نیز توجه داشته است.<ref>{{پک|1=فنا|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: آراء و آثار فلسفی}}</ref>[[پرونده:AzerbazkanBiruni.JPG|بندانگشتی|250px|چهارسو و تقسیماتِ سیاسیِ ایران، از ابوریحان بیرونی]]


از دیگر آثار وی می‌توان به کتاب الصیدنه فی الطب اشاره کرد که کتابی است دربارهٔ گیاهان دارویی و با تصحیح دکتر [[عباس زریاب خویی]] منتشر شده است.
ابوریحان را به عنوان ادامه دهنده تصورات و آرای دانشمندان یونانی همچون مارینوس صوری، تئون اسکندرانی و بطلمیوس گزارش کرده‌اند. او غیر از یونانیان، از دانشمندان هندی، ایرانی و سیاحان و جغرافی‌نگاران دوره اسلامی نیز بهره برده است. معاصران دربارهٔ پیشگامی او در علم جغرافیا، وی را ستوده‌اند و ارزش بالایی برای او قائل هستند. تعیین دقیق قبله، تبیین شکل کروی زمین و تعیین طول و عرض جغرافیایی بسیاری از مکان‌ها، از اقدامات وی در علم جغرافیا در روزگاران خود بوده است. او در کتاب ''تحدید'' خود، مسائلی چون زمان پیدایش عالم، چگونگی سطح‌بندی لایه‌های زمین، پیدایش دریاها، تبدیل دریا به خشکی و تغییر مکان عوارض زمین را تبیین کرده است. وی با توجه به حادثِ زمانی بودنِ هستی، بر این باور است که هیچ راهی برای فهم زمان خلقت و عمر هستی در نظر گرفت و تنها می‌توان امیدوار بود که در [[وحی الهی]]، خدا از این راز پر برداشته باشد که به گزارش همو، در متون اسلامی چنین چیزی گزارش نشده است. او همچنین در ترسیم نقشه نیز ابتکاراتی به خرج داده است.<ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: جغرافیا}}</ref>


=== آثار ===
نوشته‌هایی از بیرونی در دست است که به وضوح در آن‌ها از گردشِ زمین به دورِ خودش نام برده می‌شود. در کتابِ «استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب» ابوریحان می‌گوید: «از ابوسعید سجزی، اُسطرلابی از نوع واحد و بسط دیدم که از شمالی و جنوبی مرکّب نبود و آن را اسطرلاب زورقی می‌نامید و او را به جهت اختراع آن اسطرلاب تحسین کردم چه اختراع آن متکی بر اصلی است قائم به ذات خود و مبنی بر عقیدهٔ مردمی است که زمین را متحرّک دانسته و حرکت یومی را به زمین نسبت می‌دهند و نه به کرهٔ سماوی. بدون شک این شبهه‌ای است که تحلیلش در نهایتِ دشواری؛ و قولی است که رقع و ابطالش در کمال صعوبت است.»<ref>{{پک|1=مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی|2=۱۳۵۲|ک=بررسی‌هایی دربارهٔ ابوریحان بیرونی|ص=۳۶۹ و ۳۷۰}}</ref> علاوه بر اصلاحات و بهبودهایی که او در ریاضیات محاسباتی و تجربی و همچنین روش‌های تجربی ارائه داد، مشارکت‌های چشمگیر بیرونی شامل محاسبات علمی خاص و فنی گسترده است. او با استفاده از روش‌های پذیرفته شده برای محاسبه ارتفاع یک کوه، راهی برای محاسبه شعاع زمین ارائه کرد. میزانی که او به دست آورد، تنها ۱۷٫۲ کیلومتر کمتر از تخمین فعلی ناسا از شعاع قطبی زمین است.<ref dir=ltr>{{پک|1=Ayduz|2=Dagli|3=2014|ک=The Oxford Encyclopedia of Philosophy|ص=۱۰۵|زبان=en}}</ref>
[[پرونده:AzerbazkanBiruni.JPG|بندانگشتی|250px|چهارسو و تقسیماتِ سیاسیِ ایران، از ابوریحان بیرونی]]


'''[[تحقیق ماللهند]]''': موضوع این کتاب مذهب و عادات و رسوم هندوان و نیز گزارشی از سفر به هند است.
از برای ابوریحان، کتابی با عنوان ''الصیدنه'' گزارش شده است که در موضوع طب و داروشناسی نوشته شده است.<ref>{{پک|1=اعلم|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: داروشناسی}}</ref> برخی از دانشمندان معاصر در زیست‌شناسی، ابوریحان را پیشگام چارلز داروین در موضوع بیان نظریه تکوین و تکامل — مشهور به [[فرگشت]] — می‌دانند. در این خصوص، به عبارتی از بیرونی در کتاب ''الجماهر'' وی استناد شده است که وی می‌گوید: «آدمی از (میان دیگر) انواع به سوی آدمیّت فراز رفت چنان‌که از (مرحله) سگی به خرسی و سپس بوزینگی ارتقاء یافت تا این که انسان شد.». به گزارش ''دانشنامه جهان اسلام''، این تصور مبنی بر باور ابوریحان به فرگشت، با توجه به این متن؛ صحیح نیست، چرا که ابوریحان این عبارت را در نقد رسیدن حیوانات به مرحله کمال گزارش می‌کند و خود به اشتباه بودن آن، باور داشته و کمی بعد اذعان می‌کند.<ref>{{پک|1=اعلم|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: کانی‌شناسی}}</ref>


'''[[قانون مسعودی]]''' کتابی است در نجوم و تقویم شامل یازده بخش. در این کتاب بخش‌هایی مربوط به مثلثات کروی و نیز زمین و ابعاد آن و خورشید و ماه و سیارات موجود است.
== آثار ==
[[پرونده:Lunar eclipse al-Biruni.jpg|بندانگشتی|300px|چپ|یک طراحی از کتاب ''التفهیم'' ابوریحان بیرونی. در این نمایه، شماری از گام‌های ماه به تصویر کشیده شده است. هنوز مشخص نیست که متن عربی ترجمه متن فارسی است یا بالعکس]]قریب به اتفاق تالیفات ابوریحان بیرونی تماماً به زبان عربی یعنی زبان علمی و همه کس فهم عالم اسلام و ایران بوده است. تنها اثر فارسی ابوریحان بیرونی کتاب ''[[التفهیم]]'' است.<ref>{{پک|1=حاکمی|2=۱۳۸۰|ک=دانشگاه تهران|ف=تحلیل نثر فارسی ابوریحان بیرونی}}</ref> برخی معتقدند مشخص نیست که متن عربی کتاب ''التفهیم'' ترجمه متن فارسی است یا بالعکس.<ref>{{پک|1=نوروزی|2=حاجی‌زاده|3=ولی‌پور|4=شبستانی|5=۱۳۹۸|ک=آفاق علوم اسلامی|ف=بررسی فعالیت علمی-آموزشی ابوریحان}}</ref> او، کتب و رسالات بسیار نوشته است که شمار آن‌ها را بیش از ۱۴۶ عنوان، گزارش کرده‌اند. جمع سطور این آثار، بالغ بر ۱۳ هزار عنوان شده است. او خود در سال ۴۲۷ ق، در ۶۵ سالگی، در رساله‌ای در بیان مولفات [[محمد بن زکریای رازی]]، تألیفات خود را نیز شرح می‌دهد و تعداد کتاب‌هایش را تا آن موقع ۱۱۳ عنوان می‌شمرد.<ref>{{پک|1=آذرشب|2=۱۳۸۵|ک=کیهان|ف=ابوریحان در آثار}}</ref>


'''[[التفهیم|التفهیم لاوایل صناعة التنجیم]]:''' این کتاب نیز در نجوم و به فارسی نوشته شده است و برای مدت چند قرن متن کتاب درسی برای تعلیم ریاضیات و نجوم بوده است.
از میان ۱۸۰ اثری که در زمینه‌های تألیف، ترجمه، پیش‌نویس و آثار ناقص منسوب به ابوریحان بیرونی گزارش شده است، بیشترین آثار و دست کم ۱۱۵ عنوان از آنها، در موضوع علم ریاضیات و نجوم نوشته شده‌اند. از مجموع این ۱۱۵ اثر، مجموعاً ۲۸ عنوان برای روزگاران معاصر باقی مانده است و الباقی در طول تاریخ، مفقود شده‌اند. از جمله آثار باقی‌مانده از وی در موضوع ریاضی می‌توان به ''التفهیم''، ''استخراج الاوتار فی الدائرة بخواص الخط المنحنی الواقع فیها''، ''جمع الطرق السائرة فی معرفة اوتار الدائرة''، ''مقالة فی النسب آلتی بین الفلزات و الجواهر فی الحجم''، ''مقالید علم الهیئة مایحدث فی سطح بسیط الکرة''، ''تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن'' و کتاب ''اِفرادُ المَقال فی امرِ الظِلال'' اشاره کرد. کتاب‌های ''استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب''، ''تمهید المستقر لتحقیق معنی الممرّ''، ''غرّة الزیجات''، ''فی تسطیح الصُوَر و تبطیخ الکُوَر''، ''مقالة فی استخراج قدرالارض برصد انحطاط الافق عن قلل الجبال''، ''حکایة الا´لة المسماة السدس الفخری''، ''مقالة فی التحلیل والتقطیع للتعدیل''، ''کتاب الدرر فی سطح الاُکَر''، ''رسالة فی معرفة سمت القبله''، ''رسالة فی تصویر الکواکب و البلدان فی ای دائرتین اردنا''، ''کتاب فی اخراج ما فی قوة الاسطرلاب الی الفعل''، ''مقالة فی صنعة الاسطرلاب''، ''رسالة فی الاسطرلاب''، ''مقالة فی التطریق باستعمال فنون الاسطرلابات''، ''مقالة فی تسهیل التسطیح الاسطرلابی و العمل بمرکباته من الشمالی و الجنوبی''، ''مقیاس المرجع فی العمل باسطرلاب المسطح'' و کتاب دیگری با عنوان ''جوامع معانی کتاب ابی‌حامد الصاغانی فی التسطیح التام'' از دیگر آثار ابوریحان در موضوع ریاضیات و نجوم است. غیر از این آثار، کتابی نیز توسط سزگین با عنوان ''البرهان علی مسئلة من کتاب ارشمیدس'' به وی نسبت داده شده است که برگی از کتاب ''استخراج الاوتار'' است.<ref>{{پک|1=صلیبا|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: ریاضیات و نجوم}}</ref>


'''[[الجماهر فی معرفة الجواهر]]''': بیرونی این کتاب را به نام ابوالفتح مودود بن مسعود تألیف کرد و موضوع کتاب معرفی مواد معدنی و مخصوصاً جواهرات مختلف است. ابوریحان در این کتاب فلزات را بررسی کرده و نوشته است. او نظریّات و گفته‌های دانشمندانی مانند ارسطو اسحاق الکندی را دربارهٔ حدود سیصد نوع ماده معدنی ذکر کرده است.
از میان آثار فلسفی او، [[حسین نصر]] به کتاب‌های ''الشامل فی الموجودات المحسوسة و المعقولة''، ''فی التوسط بین ارسطو طالیس و جالینوس فی المحرک الاوّل''، ''ریاضة الفکر و العقل''، ''مقالة البحث عن الا´ثار العلویّة''، ''مقالة فی صفات اسباب السخونات الموجودة فی العالم و اختلاف فصول السنة''، ''داستان قسیم السرور و عین الحیاة'' و ''داستان اورمزد و مهریار'' اشاره کرده است. با توجه به فهرستی که خود ابوریحان بیرونی از آثارش منتشر کرده است، دو داستان اخیر، که داستان‌های فلسفی به‌شمار رفته‌اند، به عنوان ترجمه‌های ابوریحان گزارش شده‌اند و نام نویسنده آنها مشخص نیست.<ref>{{پک|1=فنا|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: آراء و آثار فلسفی}}</ref>


وی در این کتاب به شرح فلزها و جواهرهای قاره‌های [[آسیا]]، [[اروپا]] و [[آفریقا]] می‌پردازد و ویژگی‌های فیزیکی ماند بو، رنگ، نرمی و زبری حدود ۳۰۰ نوع [[کانی]] و مواد دیگر را شرح می‌دهد و نظریه‌ها و گفتارهای دانشمندان یونانی و اسلامی را دربارهٔ آن‌ها بیان می‌کند.
''[[الصیدنة فی الطب]]''، با نام دیگر ''الصیدلیه'' دیگر اثر نوشته شده به دست اوست. این کتاب دربارهٔ داروهای گیاهی و خواص و طرز تهیه آن‌ها نوشته شده است. از این اثر تنها یک نسخه خطی با اغلاط فراوان گزارش شده است که در سال ۶۷۸ کتابت شده و در [[کتابخانه غورشونلی‌زاده]] در [[ترکیه]] نگهداری می‌شود.<ref>{{پک|1=اعلم|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: داروشناسی}}</ref>


'''[[الصیدنة فی الطب]]''': این کتاب دربارهٔ داروهای گیاهی و خواص و طرز تهیه آن‌ها نوشته شده است.
کتاب ''[[الجماهر فی معرفة الجواهر]]''، از آثار مشهور ابوریحان است. بیرونی این کتاب را به نام ابوالفتح مودود بن مسعود تألیف کرد و موضوع کتاب معرفی مواد معدنی و مخصوصاً جواهرات مختلف است. ابوریحان در این کتاب فلزات را بررسی کرده و نوشته است. او نظریّات و گفته‌های دانشمندانی مانند ارسطو اسحاق الکندی را دربارهٔ حدود سیصد نوع ماده معدنی ذکر کرده است. در این اثر، که در روزگار سلطان محمود غزنوی نوشته شده است، با نام الجماهیر و الجواهر نیز شناخته می‌شود. غیر از این کتاب، ''مقالة فی النِسَب الّتی بَینَ الفلزّات والجواهر فی الحَجْم'' نیز در موضوع کانی‌شناسی نگاشته شده است.<ref>{{پک|1=اعلم|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: کانی‌شناسی}}</ref>


'''[[آثار الباقیه عن القرون الخالیه]] (اثرهای مانده از قرن‌های گذشته)''': ابوریحان در این کتاب مبدأ تاریخ‌ها و گاه‌شماری اقوام مختلف را مورد بحث و بررسی قرار داده است. از جمله این اقوام - ایرانی‌ها - یونانی‌ها - یهودی‌ها - مسیحی‌ها عرب‌های زمان جاهلیت و عرب‌های مسلمان نام برده و دربارهٔ اعیاد هر یک به تفصیل سخن گفته است. این کتاب را می‌توان نوعی تاریخ ادیان دانست.
''قرةالزیجات'' دیگر اثر منسوب به بیرونی است که به صورت ترجمه نوشته شده است. این کتاب که از متون علم نجوم شمرده می‌شود و نام آن در سانسکریت «کرنه تلکه» است بیرونی آن را در اوایل قرن پنجم هجری از سانسکریت به عربی ترجمه کرده است.<ref>{{پک|1=کالچر|2=۱۳۴۲|ک=آریانا|ف=نسخه واحد یک اثر نامعلوم}}</ref>


'''[[استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاصطرلاب]]''': در باب ارائهٔ روش‌های مختلف ساخت انواع اسطرلاب است.
== اکتشافات و اختراعات ==
 
[[پرونده:Abu Reyhan Biruni-Earth Circumference.svg|287x287px|بندانگشتی|نموداری از روشِ پیشنهادی از سوی ابوریحان برای ''برآوردِ شعاع و محیط زمین'']]
=== ترجمه‌ها ===
ابوریحان بیرونی در کتاب «الاسطرلاب» روشی برای محاسبهٔ شعاع زمین ارائه می‌کند (بوسیلهٔ افتِ افق وقتی از ارتفاعات به افق نگاه می‌کنیم). بعدها در کتابِ «قانون مسعودی» ابوریحان عملی کردن این روش توسط خود را گزارش می‌دهد.<ref>{{پک|1=مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی|2=۱۳۵۲|ک=بررسی‌هایی دربارهٔ ابوریحان بیرونی|ص=۳۷۲}}</ref> اندازه‌گیریِ او یک درجهٔ سطح زمین را ۵۸ میل بدست آورده است که با توجه به اینکه هر میل عربی ۱۹۷۳٫۳ متر است، شعاعِ زمین ۶۵۶۰ کیلومتر (بر حسبِ واحدهایِ امروزی) به دست می‌آید که تا حدِ خوبی به مقدارِ صحیحِ آن نزدیک است.<ref>{{پک|1=نلینو|2=۱۳۴۹|ک=تاریخ نجوم اسلامی|ص=۳۶۱ و ۳۶۵}}</ref> ساختن کره جغرافیایی به عنوان یکی از دستاوردهای علمی بیرونی گزارش شده است.<ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: جغرافیا}}</ref> ابوریحان بیرونی ترازویی برای اندازه‌گیری وزن مخصوص جامدات و نیز تعیین مقدار طلا و نقره در اجسام مرکب اختراع کرد. این ترازوی دقیق برای این اندازه‌گیری‌ها به کار گرفته می‌شد. چگالی‌سنج از دیگر اختراع‌های او می‌باشد. محاسبه وزن مخصوص هجده سنگ و فلز با استفاده از قانون ارشمیدس برای اولین بار در دوره اسلامی از اقدامات او در همین راستا بود.<ref>{{پک|1=اعلم|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: کانی‌شناسی}}</ref>
بیرونی بر اثر سفرهای بسیار به [[هند]] به زبان‌های هندی و همچنین [[سانسکریت]] چیره بود و کتاب‌های مختلفی را از هندی به عربی ترجمه کرد که عبارتند از: ''سیدهانتا، الموالید الصغیر، کلب‌یاره''.
 
==== قرةالزیجات ====
این کتاب که از متون علم نجوم شمرده می‌شود و نام آن در سانسکریت «کرنه تلکه» است بیرونی آن را در اوایل قرن پنجم هجری از سانسکریت به عربی ترجمه کرده است.<ref>{{یادکرد ژورنال|نویسنده=اسلامیک کالچر|عنوان=نسخه واحد یک اثر نامعلوم|ژورنال=آریانا|شماره=247|تاریخ=مهر 1342|پیوند=http://ensani.ir/fa/article/download/290280}}</ref>
 
او همچنین داستان‌هایی را از پارسی به عربی ترجمه کرده است. از جمله این داستان‌ها می‌توان ''شادبهر (حدیث قسیم السرور)، عین الحیات، داستان اورمزدیار و مهریار'' و همچنین ''داستان سرخ‌بت و خنگ‌بت (حدیث صنمی البامیان)'' را نام برد.


== میراث ==
== میراث ==
[[پرونده:Al Biruni crater AS14-71-9889.jpg|بندانگشتی|''[[بیرونی (دهانه)|دهانهٔ برخوردیِ بیرونی]]'' بر [[سمت پنهان ماه]] با دیدِ [[آپولو ۱۴]]]]
[[پرونده:Al Biruni crater AS14-71-9889.jpg|بندانگشتی|''دهانهٔ برخوردیِ بیرونی'' بر سمت پنهان ماه با دیدِ آپولو ۱۴|راست]]


فیلمی از زندگی ابوریحان به نام ''ابوریحان بیرونی'' در سال ۱۹۷۴ در [[اتحاد جماهیر شوروی]] ساخته شده است.<ref>{{Citation|last=Abbasov|first=Shukhrat|title=Abu Raykhan Beruni|date=14 April 1975|url=https://www.imdb.com/title/tt0299445/|others=Pulat Saidkasymov, Bakhtiyer Shukurov, Razak Khamrayev|access-date=4 July 2018}}</ref> [[دانشگاه البیرونی]] واقع در شهر [[کوهستان، کاپیسا|کوهستان]] در [[ولایت کاپیسا]]ی [[افغانستان]]، دهانه‌ای در ماه به نام ''[[بیرونی (دهانه)|بیرونی]]'' و سیارکی به نام [[۹۹۳۶ البیرونی|۹۹۳۶ بیرونی]] به افتخار او نامیده شده‌اند. یکی از جزیره‌های [[جزایر شتلند جنوبی]] در [[جنوبگان]] نیز [[جزیره بیرونی|بیرونی]] نام دارد. یکی از [[پردیس ابوریحان دانشگاه تهران|پردیس‌های]] وابسته به [[دانشگاه تهران]] واقع در [[پاکدشت]] و [[رصدخانه ابوریحان بیرونی|رصدخانه‌ای]] در [[شیراز]] وابسته به [[دانشگاه شیراز]] نیز ابوریحان بیرونی نام دارند. یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان داروهای انسانی و دامی در ایران نیز [[داروسازی ابوریحان]] نام دارد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://aburaihan.com/تاریخچه/ |عنوان=دربارهٔ ما | ناشر =داروسازی ابوریحان |تاریخ = |تاریخ بازبینی=}}</ref>
فیلمی از زندگی ابوریحان به نام ''[[ابوریحان بیرونی (فیلم)|ابوریحان بیرونی]]'' در سال ۱۹۷۴ در اتحاد جماهیر شوروی ساخته شده است.<ref dir=ltr>{{پک|1=Abbasov|2=Saidkasymov|3=Shukurov|4=Khamrayev|5=1975|ف=Abu Raykhan Beruni|ک=IMDb|زبان=en}}</ref> [[دانشگاه البیرونی]] واقع در شهر کوهستان در ولایت کاپیسای افغانستان، دهانه‌ای در ماه به نام ''بیرونی'' و سیارکی به نام ۹۹۳۶ بیرونی به افتخار او نامیده شده‌اند. یکی از جزیره‌های جزایر شتلند جنوبی در جنوبگان نیز بیرونی نام دارد. یکی از پردیس‌های وابسته به [[دانشگاه تهران]] واقع در پاکدشت و رصدخانه‌ای در شیراز وابسته به [[دانشگاه شیراز]] نیز ابوریحان بیرونی نام دارند. یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان داروهای انسانی و دامی در ایران نیز داروسازی ابوریحان نام دارد.<ref>{{پک/بن|شرکت|ک=شرکت ابوریحان|ف=درباره ابوریحان}}</ref> در ایران، زادروز ابوریحان بیرونی را بعنوان روز مهندس نقشه‌بردار گرامی می‌دارند.<ref>{{پک/بن|مهندس|ک=ncc.gov.ir|ف=روز مهندس در ایران}}</ref>


[[دولت جمهوری اسلامی ایران]] در ژوئن ۲۰۰۹ به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز ساختمان-مجسمه‌ای به شکل چهارتاقی که ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات [[معماری هخامنشی|هخامنشی]] و [[معماری اسلامی|اسلامی]] در آن دیده می‌شود را به [[دفتر سازمان ملل متحد در وین]] هدیه داد که در محوطهٔ آن در سمتِ راستِ ورودی اصلی قرار داده شده است. در این چهارتاقی مجسمه‌هایی از چهار دانشمندِ ایرانی [[خیام]]، ابوریحان بیرونی، [[زکریا رازی]] و [[ابوعلی سینا]] قرار دارد.<ref>http://www.unis.unvienna.org/unis/pressrels/2009/unisvic167.html</ref>
[[دولت جمهوری اسلامی ایران]] در ژوئن ۲۰۰۹ به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز ساختمان-مجسمه‌ای به شکل چهارتاقی که ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات هخامنشی و [[معماری اسلامی|اسلامی]] در آن دیده می‌شود را به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد که در محوطهٔ آن در سمتِ راستِ ورودی اصلی قرار داده شده است. در این چهارتاقی مجسمه‌هایی از چهار دانشمندِ ایرانی [[خیام]]، ابوریحان بیرونی، [[زکریا رازی]] و [[ابوعلی سینا]] قرار دارد.<ref>{{پک/بن|تندیس|ک=تابناک|ف=تندیس ۴ تن از مفاخر ایران در سازمان ملل}}</ref>


== اکتشافات، اختراعات و پژوهش‌ها ==
== در منظر دیگران ==
ابوریحان بیرونی ترازویی برای اندازه‌گیری وزن مخصوص جامدات و نیز تعیین مقدار طلا و نقره در اجسام مرکب اختراع کرد. این ترازوی دقیق برای این اندازه‌گیری‌ها به کار گرفته می‌شد.<ref>[https://books.google.ca/books?id=7m5yDgAAQBAJ&pg=PT317&lpg=PT317&dq=%22اختراع+ابوریحان+بیرونی+%22&source=bl&ots=Sw7o-54te0&sig=GDAtRxcrSwa3OFT1XJ3yiMdvKu0&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi_o5C7mrjXAhUB44MKHbxxCKcQ6AEINjAG#v=onepage&q=%22اختراع%20ابوریحان%20بیرونی%20%22&f=false هزارهٔ ققنوس: ساسانیان تا سامانیان، نویسنده: محمود کویر، صفحه ۳۱۴، انتشارات اچ‌انداس مدیا، لندن، چاپ ۱۳۹۶]</ref> چگالی‌سنج از دیگر اختراع‌های او می‌باشد.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/news/27325 مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳]</ref>
سزگین، ابوریحان بیرونی را نخستین فرد در تاریخ علم جغرافیای اسلامی می‌داند که اختلاف طول جغرافیایی غزنه و بغداد را بر اساس مثلثات کروی و محاسبات نجومی مشخص کرده است.<ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: جغرافیا}}</ref>


سایر اختراع‌های او:{{مدرک}}
{{پاک‌کن}}
* بدست‌آوردنِ [[سینوس (ریاضیات)|سینوس]] یک‍درجه
* قاعدهٔ تسطیح کُره و ترسیم نقشه‌های جغرافیایی
* چاه آرتزین؛ این کشف را به [[موسیوزله]] منسوب کرده‌اند اما در واقع از اکتشافت ابوریحان بوده و سال‌ها پیش در کتاب [[آثارالباقیه]] آمده بود.
* حرکت خاصه وسطی خورشید
* خاصیت فیزیک [[الماس]] و [[زمرد]]
* [[جزر و مد]] رودها و نهرها
* چشمه‌های متناوب
* اشکال هندسی گُل‌ها و شکوفه‌ها
* امکان [[خلأ]]
* کیفیت و چگونگی ساختن [[عسل]] توسط [[زنبور عسل]]
* رصد [[خسوف]] و [[کسوف]]
* مقدار حرکت دوری ثوابت
* تحقیق در تأسیس دولتِ [[ساسانیان]]
* اطلاعات دقیق و کشف سلسلهٔ [[هخامنشیان]]
* تصاعیف خانه‌های [[شطرنج]]
* ساختن [[کره جغرافیایی]]
* ساختن آلات و افزارهای رصدی همانند [[سه میله]]، [[شاغول]] ...
* طرح نظریاتی دربارهٔ وجودِ [[قاره آمریکا]]


== پانویس ==
== پانویس ==
خط ۱۹۰: خط ۱۲۵:


=== منابع ===
=== منابع ===
* [[آثار الباقیه عن القرون الخالیه]]: ابوریحان بیرونی، مصحح: عزیزالله علیزاده، [[تهران]]: [[فردوس]]، ۱۳۹۰، ۵۶۰ صفحه. شابک: ۸–۴۶۴–۳۲۰–۹۶۴–۹۷۸
{{آغاز پانویس|35em}}
* تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، جلد اول، صفحهٔ ۲۸۲
'''منابع فارسی و عربی'''
* تحلیل نثر فارسی ابوریحان بیرونی و برخی از فواید لغوی التّفهیم، اسماعیل حاکمی
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=اختری|نام=عباسعلی|پیوند نویسنده=|ویراستار=|مقاله=ابن‌فرات|دانشنامه=[[دایره‌المعارف جامع اسلامی]]|عنوان جلد=دایره‌المعارف جامع اسلامی|سال=۱۳۹۰|ناشر=آرایه|مکان=تهران}}
* {{یادکرد وب| نشانی = http://www.hupaa.com/Data/P00002.php| عنوان = زندگی‌نامهٔ ابوریحان بیرونی| تاریخ بازدید = ۱۱ آبان ۱۳۸۷| ناشر = هوپا
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=سارتن|نام=جرج|عنوان=تاریخ علم|سال=۱۳۵۷|مکان=تهران|ناشر=امیر کبیر|مترجم=احمد آرام}}
| زبان = فارسی}}
* دائرةالمعارف بزرگ زرین، بابک حقایق، بابک ریاحی پور، چاپ دوم، ۱۳۸۰، مؤسسه فرهنگی امید
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی =کرامتی| نام =یونس|مقاله =بیرونی| دانشنامه =دائرةالمعارف بزرگ اسلامی| جلد=۱۳| سال =۱۳۸۳| ناشر = [[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]] | مکان =تهران}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی =کرامتی| نام =یونس|مقاله =بیرونی| دانشنامه =دائرةالمعارف بزرگ اسلامی| جلد=۱۳| سال =۱۳۸۳| ناشر = [[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]] | مکان =تهران}}
* کویر، محمود، هزارهٔ ققنوس: ساسانیان تا سامانیان، صفحه ۳۱۴، انتشارات اچ‌انداس مدیا، لندن، چاپ ۱۳۹۶
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی|عنوان=بررسی‌هایی دربارهٔ ابوریحان بیرونی به مناسبت هزارهٔ ولادت او|سال=۱۳۵۲|مکان=تهران|ناشر=شورای عالی فرهنگ و هنر|پیوند=https://ketabnak.com/reader/98560}}
* [https://www.cgie.org.ir/fa/news/27325 مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳]
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=نلینو|نام=کرلو الفونسو|عنوان=تاریخ نجوم اسلامی|سال=۱۳۴۹|مکان=تهران|ناشر=بهمن|پیوند=|ترجمه=احمد آرام}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱=حاکمی|نام۱=اسماعیل|تاریخ=۱۳۸۰|عنوان=تحلیل نثر فارسی ابوریحان بیرونی و برخی از فواید لغوی التفهیم|پیوند=http://ensani.ir/fa/article/28214/تحلیل-نثر-فارسی-ابوریحان-بیرونی-و-برخی-از-فواید-لغوی-التفهیم|ژورنال=دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران|دوره=|شماره=۱۶۰|صفحات=۲۱۵–۲۳۳}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱=آذرشب|نام۱=فرشته|تاریخ=۱۳۸۵|عنوان=ابوریحان و آثار او|پیوند=https://hawzah.net/fa/Article/View/98752/ابوریحان-بیرونی-و-آثار-او|ژورنال=کیهان|دوره=|شماره=۲۳۴|صفحات=}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱=نوروزی|نام۱=خدیجه|تاریخ=۱۳۹۸|عنوان=بررسی فعالیت علمی- آموزشی ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم|پیوند=http://ensani.ir/fa/article/408724/بررسی-فعالیت-علمی-آموزشی-ابوریحان-بیرونی-در-کتاب-التفهیم|ژورنال=آفاق علوم اسلامی|دوره=|شماره=۲۴|صفحات=|نام۲=زینب|نام خانوادگی۲=حاجی‌زاده|نام خانوادگی۳=ولی‌پور|نام خانوادگی۴=شبستانی|نام۳=زهرا|نام۴=طاهره}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=اعلم|نام=هوشنگ|مدخل=بیرونی: کانی‌شناسی|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=[[بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|مکان=تهران|کوشش=حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد|پیوند مدخل=http://lib.eshia.ir/23019/1/2455}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=صلیبا|نام=جورج|مدخل=بیرونی: ریاضیات و نجوم|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|مکان=تهران|کوشش=|پیوند مدخل=http://lib.eshia.ir/23019/1/2455}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=دوبلوا|نام=|مدخل=بیرونی: مذهب|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|مکان=تهران|کوشش=|پیوند مدخل=http://lib.eshia.ir/23019/1/2455}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=فنا|نام=فاطمه|مدخل=بیرونی: آرا و آثار فلسفی|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|مکان=تهران|کوشش=|پیوند مدخل=http://lib.eshia.ir/23019/1/2455}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=قاسملو|نام=فرید|مدخل=بیرونی: جغرافیا|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|مکان=تهران|کوشش=|پیوند مدخل=http://lib.eshia.ir/23019/1/2455}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=قاسملو|نام=فرید|مدخل=بیرونی: جغرافیا|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|مکان=تهران|کوشش=|پیوند مدخل=http://lib.eshia.ir/23019/1/2455}}
* {{یادکرد ژورنال|نام=اسلامیک|نام خانوادگی=کالچر|عنوان=نسخه واحد یک اثر نامعلوم|ژورنال=آریانا|شماره=247|تاریخ=۱۳۴۲|پیوند=http://ensani.ir/fa/article/download/290280}}
'''منابع انگلیسی'''
{{چپ‌چین}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Boilot|نام=D.J|پیوند نویسنده=|عنوان=Al-Biruni|دانشنامه=[[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]]|ویرایش=New|جلد=1|سال=1979|ناشر=E. J. Brill|مکان=Leiden|شابک=۹۰-۰۴-۰۸۱۱۴-۳|صفحه=1236-1238|نشانی=|تاریخ بازبینی=|کد زبان=en}}
* {{cite encyclopedia | last=Bosworth | first=C. Edmund |author-link=| title=Bīrūnī, Abū Rayḥān | url=https://iranicaonline.org/articles/biruni-abu-rayhan-index | encyclopedia=Encyclopædia Iranica | year=2000}}
* {{cite book | last=Yano |first= Michio | editor1-last=Hockey |editor1-first=Thomas |title=Biographical Encyclopedia of Astronomers |date=2007 |publisher=[[Springer Publishers]] |isbn=978-1-4419-9918-4 |url-access=subscription |edition=|url=https://link.springer.com/referencework/10.1007/978-0-387-30400-7 |chapter=Bīrūnī: Abū al‐Rayḥān Muḥammad ibn Aḥmad al‐Bīrūnī |display-editors=etal |doi=10.1007/978-0-387-30400-7_1433 |pages=131{{ndash}}133 |article-url=http://islamsci.mcgill.ca/RASI/BEA/Biruni_BEA.htm}}
* {{cite journal |last1=Ahmed |first1=Akbar S. |title=Al-Beruni: The First Anthropologist |journal=RAIN |date=1984 |issue=60 |publisher=[[Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland]] |pages=9{{ndash}}10 |doi=10.2307/3033407|jstor=3033407 }}
* {{cite web |last1=Abbasov |first1=Shukhrat |last2=Saidkasymov |first2=Pulat |last3=Shukurov |first3=Bakhtiyer |last4=Khamrayev |first4=Razak |title=Abu Raykhan Beruni |url=https://www.imdb.com/title/tt0299445/ |publisher=IMDb |access-date=4 July 2018 |date=1975}}
* {{cite book|last1=Berggren|first1=J. L.|last2=Borwein|first2=Jonathan|last3=Borwein|first3=Peter|title=Pi: A Source Book|date=2014|publisher=Springer|isbn=978-1-4757-4217-6|page=680|url=https://books.google.com/books?id=QhbrBwAAQBAJ&pg=PA680&dq=Persian+polymath&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj5x5Kvuc3UAhUOLVAKHU0JAAM4FBDoAQg5MAQ#v=onepage&q=Persian%20polymath&f=false|language=en|quote=The Persian polymath, al-Birüni, a younger contemporary of Abu'l-Wafa', calculated the perimeters of inscribed and ...}}
* {{یادکرد کتاب|عنوان=The Oxford Encyclopedia of Philosophy, Science, and Technology in Islam|نام۱=Salim|نام خانوادگی۱= Ayduz|نام۲=Caner |نام خانوادگی۲=Dagli|ISBN=0-19-981257-8|ناشر=Oxford University Press|سال=2014}}
'''منابع آنلاین'''
* {{یادکرد وب |نویسنده = شرکت داروسازی ابوریحان |نشانی=https://www.aburaihan.com/%d8%af%d8%b1%d8%a8%d8%a7%d8%b1%d9%87-%d8%a7%d8%a8%d9%88%d8%b1%db%8c%d8%ad%d8%a7%d9%86/ |عنوان=دربارهٔ ابوریحان | ناشر = وبسایت شرکت داروسازی ابوریحان |تاریخ = |تاریخ بازبینی= ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۲|شناسه={{شناسه یادکرد|شرکت}}}}
{{یادکرد وب |عنوان=به مناسبت روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی|نشانی=https://www.ncc.gov.ir/fa/gallery/643/1/مناسبت-روز-بزرگداشت-ابوریحان-بیرونی-مهندس-نقشه-بردار-مراسمی-شهریور-ماه-سال-جاری-ازسوی-جامعه-صنفی-مهندسان-نقشه-بردار-ایران-حضور-مقامات-مسئولین-حوزه-مهندسی-نقشه-برداری-سازمان-برداری-کشور-پیشکسوتان-این-رشته-اعضاء-برگزار-گردید |تاریخ= ۱۰ مهر ۱۳۹۶ |شناسه={{شناسه یادکرد|مهندس}}|تاریخ بازبینی=۹ بهمن ۱۴۰۰}}
{{یادکرد وب |عنوان=تندیس ۴ تن از مفاخر ایران در سازمان ملل|نشانی=https://web.archive.org/web/20161130035918/http://www.tabnak.ir/fa/pages/?cid=51185|تاریخ= ۱۸ خرداد ۱۳۸۸ |شناسه={{شناسه یادکرد|تندیس}}|تاریخ بازبینی=۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۲}}
{{پایان پانویس}}
{{پایان}}


{{ابوریحان بیرونی}}
{{ابوریحان بیرونی}}
خط ۲۰۶: خط ۱۶۴:
{{تاریخ‌نگاران دوره اسلامی}}
{{تاریخ‌نگاران دوره اسلامی}}
{{کیمیاگری و شیمی اسلامی}}
{{کیمیاگری و شیمی اسلامی}}
{{درجه‌بندی|نیازمند پیوند=خیر|نیازمند رده=خیر|نیازمند جعبه اطلاعات=خیر|نیازمند تصویر=خیر|نیازمند استانداردسازی=خیر|نیازمند ویراستاری=خیر|مقابله نشده با دانشنامه‌ها=خیر|تاریخ خوبیدگی=|تاریخ برگزیدگی=|توضیحات=}}


{{ترتیب‌پیش‌فرض:بیرونی، ابوریحان}}
{{ترتیب‌پیش‌فرض:بیرونی، ابوریحان}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۳ فوریهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۲:۴۷

ابوریحان بیرونی
تصویر ابوریحان بیرونی از تمبر شرکت پُست اتحاد جماهیر شوروی به مناسبت هزاره ابوریحان بیرونی
متولد۳ ذیحجه ۳۶۲
کاث، خوارزم
وفاتبعد از سال ۴۴۲ ه‍.ق
غزنی
آرامگاهغزنی
محل زندگیخوارزم، ری، غزنی
دیگر نام‌هاابوریحان محمد بن احمد بیرونی
آثارالتفهیم، قانون مسعودی، تحقیق مالِلْهِند
دیناسلام

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی (۳ ذیحجه ۳۶۲ – بعد از سال ۴۴۲ ه‍.ق)، دانشمند و همه‌چیزدان، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس، تقویم‌شناس، انسان‌شناس، هندشناس، تاریخ‌نگار، گاه‌نگار و طبیعی‌دان مسلمان در سدهٔ چهارم و پنجم هجری است.

بیرونی را از بزرگ‌ترین دانشمندان مسلمان و یکی از بزرگ‌ترین دانشمندانِ ایرانی در همهٔ اعصار می‌دانند. همچنین، او را پدرِ انسان‌شناسی و هندشناسی می‌دانند. او به زبان‌های خوارزمی، فارسی، عربی، و سانسکریت مسلط بود و با زبان‌های یونانی باستان، عبری توراتی و سُریانی آشنایی داشت. بیرونی یک «نویسندهٔ بی‌طرف» در نگارشِ باورهای مردمِ کشورهای گونه‌گون بود و به‌پاسِ پژوهش‌های قابلِ توجهش، با عنوانِ اُستاد شناخته شده است.[یادداشت ۱]

در خصوص مذهب و دین ابوریحان اختلاف وجود دارد، برخی با توجه به آثار ابتدایی او، وی را به تشیع نسبت داده‌اند و گروهی با توجه به برخی مدعاهایش در آثاری پسین‌اش وی را سنی دانسته‌اند. خود او به صراحت از فرقه‌ای اسلامی دفاع نکرده است و تنها به اشاره از شیعیان زیدی حمایت‌هایی داشته است. به هر روی، آنطور که منابع از آثارش برداشت کرده‌اند؛ او در گیر و دار مذاهب اسلامی نبوده است.

نام و تبار

منابع نام او را ابوریحان محمد بن احمد ملقب به ابوریحان بیرونی گزارش کرده‌اند.[یادداشت ۲][۱][۲] علت شهرتش به بیرونی، تولد او در حومه شهر کاث از مرکز امارت خوارزم بوده که بیرون از شهر محسوب می‌شد. برخی عربی‌نویسان نظیر یاقوت حموی از او با نام «خوارزمی» هم یاد کرده‌اند اما جهت جلوگیری از اشتباه گرفته‌شدن او با دیگر دانشمند ایرانی اهل خوارزم، محمد بن موسی خوارزمی، از این نام کمتر استفاده می‌شود.[۳]

محتمل است که بیرونی از سلسله امرای خوارزم، آل‌آفریغ که در سال ۳۸۵ ه‍.ق/ ۹۹۵ م توسط سلسله رقیب در گرگانج (آل‌مأمون) از قدرت خلع شدند، طرفداری می‌کرده و شاید با آنان نسبت خانوادگی داشته است.[۴] هر چند خود در شعری به اغراق می‌گوید که حتی نمی‌داند پدرش کیست، چه برسد به اجدادش. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی از این بیت برداشت می‌کند که او از خانواده‌ای اشرافی نبوده است.[۵]

سرگذشت

سال‌های اولیه زندگانی

ابوریحان بیرونی ۳ ذیحجه ۳۶۲ هجری قمری، برابر ۴ سپتامبر ۹۷۳ میلادی در حومه کاث، پایتخت امارت آل‌آفریغ در خوارزم متولد شد.[۶] تاریخ تولد ذکر شده را غضنفر تبریزی که علاقه زیادی به بیرونی داشت، گزارش کرده است. بیرونی در سال ۴۲۷ ه‍.ق سن خود را ۶۵ سال قمری نوشته است که بدین ترتیب باید به سال ۳۶۲ ه‍.ق متولد شده باشد.[۷]

او ۲۵ سال اول زندگی خود را در همان شهر سپری کرد و به یادگیری علوم مختلفی چون فقه، کلام، زبان عربی، ریاضیات، نجوم، طب و غیره مشغول بود.[۸] در این مدت از تعالیم دانشمندانی چون بونصر منصور بن علی بن عراقی جیلانی بهره‌مند شد و نیز برخی از آثار اولیه‌اش را تألیف کرد. او در این دوره از زندگی‌اش با ابن‌سینای نوجوان که تنها ۷ سال از او کوچک‌تر بود مکاتبه و تبادل نظر داشت که برخی نامه‌هایشان در ربط با فلسفه طبیعی ارسطو و فلسفه مشاء باقی مانده است.[۹]

هجرت از خوارزم

با سقوط آل‌آفریغ در اثر حمله امیر مأمون بن محمد از گرگانج، واقعه‌ای که بیرونی آن را «نزاع بین دو بزرگ خوارزم» یاد کرده است، زادگاهش را با عجله بسیار و به گونه‌ای که حتی نتوانست پژوهش‌هایش را با خود ببرد،[۱۰] به مقصد بخارا، پایتخت امارت آل‌سامان، ترک کرد تا با امیر منصور ثانی بن نوح ثانی سامانی (حکومت در ۳۸۷–۳۸۹ ه‍.ق/ ۹۹۷–۹۹۹ م) دیدار کند و به خدمت دربار او در آید.[۱۱] او این امیر را به عنوان یکی از اولین حامیان خود ستوده است. مقصد بعدی‌اش گرگان و دربار امیر قابوس بن وشمگیر از آل زیار بود. ظاهراً در ۳۸۸ ه‍.ق/ ۹۹۸ م بخارا را ترک کرد و مدت زیادی در گرگان ماند. اولین اثر مهم ابوریحان بیرونی به نام آثار الباقیه عن القرون الخالیه در زمان اقامت او در گرگان و به تاریخ ۳۹۰ ه‍.ق/ ۱۰۰۰ م تألیف و به قابوس تقدیم شد؛ البته بعداً اصلاحاتی بر کتاب اعمال کرد.[۱۲] سفر بیرونی به ری نیز در همین خلال اتفاق افتاده است.[۱۳] ابوریحان در زمان رسیدن به ری فقیر و پریشان شده بود اما امرای آل‌بویه حمایت قابل توجهی از او نکردند، البته اوضاعش قدری سامان گرفت. بیرونی در آثار الباقیه بعد از ذکر شعری اندر مصائب فقر، شرح می‌دهد که یکی از منجمان ری ابتدا نظر او در ربط با یک مسئله فنی در نجوم را به سخره گرفت اما پس از بهبود اوضاع او، با وی از در دوستی وارد شد. نیز در همین شهر با دو ریاضی‌دان و منجم ایرانی، به نام‌های کوشیار بن لبان گیلانی و ابومحمود حامد بن خضر خجندی، دیدار کرد. بیرونی رساله حکایه آله المسماه بسدس فخری را در شرح سدس فخری، دستگاهی ساختهٔ خجندی جهت رصد دقیق ستارگان، نوشته است. سپس راهی دربار اسپهبد ابوالعباس مرزبان بن رستم بن شروین[یادداشت ۳] از آل‌باوند شد و آنجا بود که اثر مهم مقالید علم الهیئه ما یحدث فی سطح بسیط الکره را تألیف کرد. مدتی بعد به گرگان نزد امیر قابوس بن وشمگیر بازگشت.[۱۴]

در زمان اقامت در گرگان، بیرونی کوشید مانند اصحاب ممتحن[یادداشت ۴] قطر زمین را اندازه بگیرد و اختلاف نظر موجود در ربط با حاصل کار آنان — ۵۶ میل بنا به یک روایت، دو سوم میل بیش از مقدار قبلی مطابق گفته فرغانی — را از میان بردارد. ظاهراً این مسئله برای بیرونی از اهمیتی بسیار داشت، اما قابوس، حامی او، در میانه راه علاقه خود به این موضوع را دست داد و نتیجتاً بیرونی نتوانست کار را به سرانجام برساند. این یک ناامیدی بزرگ برای ابوریحان بود و او تلاش کرد از حمایت امیر دیگری برخوردار شود. نیز امیدش به بازگشت آل‌آفریغ به قدرت در خوارزم را از دست داده بود و دربار آل‌مأمون در گرگانج هم به پرورش علم و هنر مشهور شده بود. بازگشت به زادگاهش و هم‌نشینی با دانشمندان بزرگ عصر چون ابوسهل مسیحی، ابوالخیر خمار، ابن‌سینا، ابوعلی حبوبی و غیره برایش جاذبه‌ای داشت که نمی‌توانست نادیده بگیرد.[۱۵] در نتیجه، تصمیم گرفت که با امرای آل‌مأمون صلح کند.[۱۶]

بازگشت به خوارزم

نمایی از مجسمه ابوریحان بیرونی در محل سازمان ملل در وین (اهدایی از جانب ایران)

بیرونی دو خسوف ۱۴ ربیع‌الثانی و ۱۳ شوال ۳۹۳ را در گرگان و خسوف ۱۴ رمضان ۳۹۴ را در گرگانج رصد کرد؛ در نتیجه عزیمت او به دربار خوارزم در این بازه زمانی اتفاق افتاده است. با توجه به اشاره ابوریحان در تسطیح الصور و تبطیح الکور — کتابی که بیرونی آن را به «ملک العادل ولی النعم خوارزمشاه»[یادداشت ۵] تقدیم کرده است — به برگزاری جشن سده، ریچر-برنبورگ تاریخ دقیق ورود او به خوارزم را ۲۰ ژانویهٔ ۱۰۰۴ یا ۱۹ ژانویهٔ ۱۰۰۵ م می‌داند. بعد از درگذشت علی بن مأمون و به قدرت رسیدن برادرش ابوالعباس مأمون بن مأمون (حکومت در ۳۹۹–۴۰۷ ه‍.ق/ ۱۰۰۹–۱۰۱۷ م) بر ارج و قرب بیرونی در دربار خوارزم افزوده شد.[۱۷] ابوریحان، مطابق گفته ابوالفضل بیهقی، با «زبان زرین و سیمین خود» هفت سال به عنوان ندیم و مشاور به آن امیر خدمت کرد و حتی به ماموریت‌های سیاسی فرستاده می‌شد.[۱۸] مانند زمانی‌که خلیفه القادر بالله به واسطهٔ سالار حاجیان خوارزم، برای مأمون بن مأمون هدایا و لقبی فرستاد و امیر که تصور می‌کرد ارتباط مستقیمش با خلیفه سبب خشمگین‌شدن سلطان محمود غزنوی خواهد شد، به بیرونی مأموریت داد که پنهانی این هدایا را در بیابان غرب گرگانج بستاند و با هیچ‌کس سخنی در ربط با این موضوع نگوید. چنان به نظر می‌رسد که بیرونی علاقه‌ای به این نوع فعالیت‌های سیاسی نداشته است و مقصود او از کارهایی که «مایهٔ رشک نادانان و دل‌سوزی خردمندان» است، احتمالاً مواردی از این دست بوده است زیرا او را از «خدمت به علم» بازمی‌داشت.[۱۹]

بیرونی ۴۰۶ و ۴۰۷ ه‍.ق را به کار رصد مشغول بود و برخی از این ارصاد را در کاخ مأمون بن مأمون انجام داد. او با حمایت مالی امیر دستگاهی رصدی به نام حلقهٔ شاهیه ساخت و برای آخرین مرتبه در جمعه ۴ رجب ۴۰۷ در گرگانج آسمان را رصد کرد. در همان سال مأمون توسط سربازانش کشته شد و سلطان محمود غزنوی سال بعد گرگانج را تصرف کرد.[۲۰] نظامی عروضی سمرقندی در چهارمقاله حکایتی نقل می‌کند که جلال دربار مأمون حسادت سلطان محمود غزنوی را برانگیخت و او نیز به امیر هشدار داد که عالمان بزرگ دربارش را به سوی غزنی روانه کند. مطابق همین حکایت، دانشمندانی چون ابن‌سینا و ابوسهل عیسی بن یحیی المسیحی الجرجانی برای روبرو نشدن با سلطان به گرگان هجرت کردند، اما بیرونی راه غزنی در پیش گرفت.[۲۱] بر اساس دانشنامه اسلام، بیرونی و چندی دیگر از علمای دربار ابوالعباس مانند بونصر منصور، بعد از فتح خوارزم توسط سلطان محمود غزنوی در واقع به عنوان اسیر به غزنی برده شدند.[۲۲] ابوریحان ۳ دهه آینده از عمرش را در دربار سلطان محمود، سلطان مسعود، مودود و احتمالاً عبدالرشید سپری کرد و همان‌جا درگذشت. اطلاعات موجود از اتفاقات زندگی بیرونی در غزنی خیلی کم است، به گونه‌ای که تاریخ درگذشت او نیز مشخص نیست.[۲۳]

این زمان وضعیت مالی بیرونی به شدت بد بود، دوره‌ای که مصادف است با نگارش اثر تحدید نهایات الاماکن توسط ابوریحان. بعد از مدتی زندگی در قلمروی محمود، رابطه‌اش با او و نیز وضعیت زندگی‌اش بهتر شد اما آن دو هرگز ارتباط نزدیکی برقرار نکردند. بیرونی در مقدمه تحدید نهایات الاماکن که در اوایل ۴۰۹ ه‍.ق/ ۱۰۱۸ م نوشته شده است، مفصلاً از نامرادی‌های زندگی گله کرده است. در جمادی‌الثانی ۴۰۹ ه‍. ق، زمانی که در کابل بود، وضعیتش به گونه‌ای پیش می‌رفت که آن را با نوح و لوط مقایسه کرده است و امید داشت بتواند با پشت سر گذاشتن این «آزمون الهی» رستگار شود. نیز در پایان مقدمه تحدید نهایات الاماکن، به صورت تلویحی، به اسارت خود در دربار غزنوی اشاره کرده است و حضور اجباری خود در آنجا را به کنایه «تقدیر بشری» خوانده است. بیرونی خورشیدگرفتگی ذیقعده ۴۰۹ ه‍.ق را در لمغان (بین قندهار و کابل) رصد کرد. نیز از جمادی‌الاول ۴۱۰ تا ۴۱۲ ه‍.ق مشغول یک سلسله رصدهای مختلف در غزنی بود. آخرین این ارصاد، رصد انقلاب تابستانی ۴۱۲ ه‍.ق بود.[۲۴] بعد از این بود که به همراه سلطان محمود غزنوی در لشکرکشی سلطان مذکور به هند راهی شبه‌قاره شد. این سفر یکی از چند سفر متناوب او به هند به همراه محمود بود.[۲۵] در این عهد هنوز زندگی بیرونی به سختی می‌گذشت زیرا از رنج‌های بی‌شمار خود بعد از پنجاه سالگی (بعد از ۴۱۲ ه‍.ق) یاد کرده است.[۲۶]

مشهود است که این سفرها سبب علاقه‌اش به فرهنگ هند شده است زیرا او در آثار الباقیه اشارات خیلی کمی به هندیان کرده است.[۲۷] بیرونی آنجا به عالمان هندی علوم یونانی آموخت و در عوض تعلیم سانسکریت و علوم هندی دید.[۲۸] یادگیری سانسکریت به او امکان می‌داد که شخصاً به صورت مستقیم آثار هندوان را مطالعه کند. در ۴۱۵ ه‍.ق بیرونی مجدداً در غزنی بود و با سفیران خان ترکان ولگا (در شمال روسیه امروزی) دیدار کرد. اینان به سلطان محمود گفتند که در شمال (نواحی داخل دایرهٔ قطبی) خورشید برای روزهای پی‌درپی غروب نمی‌کند. سلطان محمود این حرف را کفرآمیز یافت و آشفته شد اما بیرونی به او توضیح داد که سفیر درست می‌گوید. سفر بعدی بیرونی به هند در رجب ۴۱۶ ه‍.ق به پایان رسید. او هفت روز قبل از تمام‌شدن این ماه، بعد از حداقل ۷ سال تحقیق کتاب تحدید نهایات الاماکن را تکمیل کرد. در این کتاب، بیرونی از اقامت خود در قلعهٔ نندنه هند یاد کرده است. همان‌جا بود که او شیوه ابتکاری خود برای اندازه‌گیری قطر زمین با استفاده از اسطرلاب را اولین بار به صورت عملی آزمود. احتمالاً مقالهٔ فی استخراج قدر الارض برصد انحطاط الافق عن قلل الجبال را نیز در همین زمان نوشته است. او کار نوشتن رسالهٔ استخراج الاوتار را نیز در ۴۱۸ ه‍.ق به پایان برد. همزمان با هیئت‌هایی از چین و ترکان اویغور در دربار محمود دیدار کرد. با خواهش ریحانه بنت حسین خوارزمی کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم را در ۴۲۰ ه‍.ق به فارسی و عربی نوشت. مدت کوتاهی بعد سلطان محمود غزنوی درگذشت و پسرانش درگیر نزاع جانشینی شدند.[۲۹]

در همان خلال که سلطان مسعود بر برادر غلبه می‌کرد، بیرونی کتاب فوق‌العاده مهم تحقیق ما للهند من مقوله مقبوله فی العقل او مرذوله که بر اساس مشاهداتش از مسافرت‌های هند نوشته شده است را در ۴۲۱ ه‍.ق/ ۱۰۳۰ م تکمیل کرد.[۳۰] در عهد سلطنت مسعود، شرایط بیرونی بسیار بهتر شد و سلطان جدید حمایت بیشتری از او نشان داد. نتیجتاً بیرونی دائرةالمعارف نجومی القانون المسعودی را به نام او تألیف کرد. او در ۴۲۷ ه‍.ق رساله‌ای دربارهٔ آثار زکریای رازی نوشت که در پایان آن، فهرست آثار خود را نیز ثبت کرده است. احتمالاً سفر کوتاهی به زادگاه خود، خوارزم، نیز در همین زمان داشته است زیرا اشاره کرده است که بعد از ۴۰ سال جستجو، موفق به یافتن جُنگی از آثار مانویان شده است. او در دوره سلطنت مودود بن مسعود (حکومت در ۴۳۳–۴۴۱ ه‍.ق) نیز از حمایت دربار غزنوی برخوردار بود. بیرونی دستور و الجماهر را به او تقدیم کرده است.[۳۱]

درگذشت

دربارهٔ سال درگذشت بیرونی اختلافاتی وجود دارد. به گفته دانشنامه ایرانیکا او بعد از سال ۴۴۲ ه‍.ق/ ۱۰۵۰ م درگذشته است،[۳۲] اما غضنفر تبریزی به نقل از ابوالفضل سرخسی (یکی از مریدان بیرونی) زمان آن را ۳ رجب ۴۴۰ ه‍.ق/ ۱۲ دسامبر ۱۰۴۸ م روایت کرده است. همو با استناد به منبعی دیگر سن بیرونی در زمان مرگ را ۷۷ سال و ۷ ماه دانسته است اما بیرونی در مقدمه الصیدنه فی الطب نوشته است حال که عمرش از ۸۰ سال گذشته، دچار ضعف بینایی و شنوایی شده و دستیاری به نام نهشعی در تألیف کتاب او را یاری رسانده است. در نتیجه او باید تا عهد سلطنت عبدالرشید زندگی کرده باشد و همان تاریخ بعد از سال ۴۴۲ ه‍.ق/ ۱۰۵۰ م صحیح می‌نماید. بعد از این زمان دیگر هیچ اطلاعی از بیرونی در تاریخ وجود ندارد و احتمالاً مدت زیادی نزیسته است.[۳۳]

دین و مذهب

ابوریحان را مسلمان گزارش کرده‌اند اما دربارهٔ اینکه وی به کدام فرقه اسلامی باور داشته است، منابع دچار اختلافند. با توجه به کتاب آثارالباقیه او که در دوران نخستین سال‌های فعالیت‌های علمی‌اش نوشته شده است، وی گرایشی عمیق به تشیع داشته است. وی در این اثر، به دعاهایی پس از ذکر نام اهل‌بیت پیامبر پرداخته و ذکر تفصیلی وقایعی چون رویداد غدیر خم، نبرد کربلا و رویداد مباهله را داشته است که گواهی برای شیعه بودن او محسوب می‌شود. او در جایی از کتابش، از زید بن علی به عنوان «امام» یاد می‌کند و برای حفاظت شیعیان زیدی، دعا می‌کند. در آثار بعدی او، کمتر از عقاید شیعی یاد شده است و این موضوع با توجه به حضورش در دربار غزنویان سنی مذهب، توجیه شده است.[۳۴]

در نقطه مقابل، وی در بیان حوادث پس از درگذشت پیامبر اسلام، از سه دوره خلافت، امارت و امامت یاد می‌کند و خلفای اسلام را به ترتیب ابوبکر، عمر، عثمان، علی و حسن می‌داند. او امویان را ملوک و عباسیان را امام عنوان کرده است. این موضوع نیز به عنوان گواهی بر شیعه نبودن او در نظر گرفته شده است. اینطور به نظر می‌رسد که بیرونی چون چند تن دیگر از عالمان قرن چهارم، دلبستگی شدیدی به علی بن ابی‌طالب داشته است و این دلبستگی را با پذیرش خلیفه اول و نیز تا حدی با پذیرش خلافت عباسیان، در هم آمیخته است. او در بیان مطالب مورد اختلاف شیعه و سنی، نظر هر دو را گزارش می‌کند. او در جایی از آثارش از معتزله در برابر تحریف دروغ‌آمیز عقایدشان دفاع می‌کند.[۳۵]

از عبارتی که وی در کتاب الجماهر خود در خصوص استفاده دو فرقه شیعه و سنی از سنگ‌های مختلف در بیان عقایدشان و تمایز از دیگر فرقه‌ها می‌آورد: «شیعیان گونة سفیدرنگ این سنگ (خُماهن) را برای تمایز از مخالفانشان (نواصِبُهُم) در نگین انگشتری خود به کار می‌برند و مخالفانشان از گونة سیاه رنگ این سنگ استفاده می‌کنند.» او سپس تصریح می‌کند که: «من یک انگشتری با دو نگین از هردو رنگ برای فریفتن هر دو گروه (و اجتناب از منسوب شدن به هریک از دو گروه) داشتم». این مطلب گواهی برای اینکه وی علاقه‌ای به درگیری فرقه‌ای نداشته در نظر گرفته شده است.[۳۶]

خود او در کتاب خود الصیدنه دربارهٔ اسلام می‌نویسد:

دین ما و دولت به لحاظ گذشته خود عربی است. [آنها] توأمان اند که بر فراز یکی از آنها نیروی الهی در اهتزاز است و بر فراز دیگری دست آسمانی [گسترده است]. بارها طوایف گوناگون از زیردستان به‌ویژه گیلانیان و دیلمیان گرد هم آمدند تا جامه توحش به دولت بپوشند اما آرزوی آنها برآورده نشد. روزانه پنج بار تا اذان در گوش‌هایشان به صدا در می‌آید، صف اندر صف پشت سر امامان به نماز [می‌ایستند] و قرآن عربی کریم را می‌خوانند. در مسجدها پارسایی را به این زبان [عربی] برایشان موعظه می‌کنند- «[گسترده] بمانند بر دست‌ها و دهن»، ریسمان اسلام پاره نشود و دژ آن ویران نگردد.[۳۷]

جایگاه و نظریات علمی ابوریحان

بیرونی که بر زبان‌های یونانی، هندی و عربی چیره بود.[۳۸] منابع او را دانشمند و همه‌چیزدان، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس، تقویم‌شناس، انسان‌شناس، هندشناس، تاریخ‌نگار، گاه‌نگار و طبیعی‌دان مسلمان در سدهٔ چهارم و پنجم ه‍.ق گزارش کرده‌اند است.[یادداشت ۶][یادداشت ۷][یادداشت ۸][یادداشت ۹][۳۹] بیرونی را از بزرگ‌ترین دانشمندان مسلمان و یکی از بزرگ‌ترین دانشمندانِ ایرانی در همهٔ اعصار می‌دانند.[۴۰] همچنین، او را پدرِ انسان‌شناسی و هندشناسی می‌دانند.[۴۱]

به گزارش دانشنامه جهان اسلام، وی در فلسفه، جایگاهی بس رفیع داشته است، اما به خاطر غلبه فلسفه مشایی کسانی چون فارابی و ابن‌سینا، مقام او مورد غفلت قرار گرفته است. از وی در این موضوع آثاری چند گزارش شده است که مطالب آن، گواه تسلط او بر این علم است. او در موضوعات فلسفی، آثار هندیان را خوانده و به آنها مسلط بوده و به مقایسه آنان پرداخته است. او را می‌توان استادی ماهر در زمینه فلسفه تطبیقی دانست. او به فلسفه یونانی و اسکندرانی مسلط بود. او همچنین به فلسفه تاریخ نیز توجه داشته است.[۴۲]

چهارسو و تقسیماتِ سیاسیِ ایران، از ابوریحان بیرونی

ابوریحان را به عنوان ادامه دهنده تصورات و آرای دانشمندان یونانی همچون مارینوس صوری، تئون اسکندرانی و بطلمیوس گزارش کرده‌اند. او غیر از یونانیان، از دانشمندان هندی، ایرانی و سیاحان و جغرافی‌نگاران دوره اسلامی نیز بهره برده است. معاصران دربارهٔ پیشگامی او در علم جغرافیا، وی را ستوده‌اند و ارزش بالایی برای او قائل هستند. تعیین دقیق قبله، تبیین شکل کروی زمین و تعیین طول و عرض جغرافیایی بسیاری از مکان‌ها، از اقدامات وی در علم جغرافیا در روزگاران خود بوده است. او در کتاب تحدید خود، مسائلی چون زمان پیدایش عالم، چگونگی سطح‌بندی لایه‌های زمین، پیدایش دریاها، تبدیل دریا به خشکی و تغییر مکان عوارض زمین را تبیین کرده است. وی با توجه به حادثِ زمانی بودنِ هستی، بر این باور است که هیچ راهی برای فهم زمان خلقت و عمر هستی در نظر گرفت و تنها می‌توان امیدوار بود که در وحی الهی، خدا از این راز پر برداشته باشد که به گزارش همو، در متون اسلامی چنین چیزی گزارش نشده است. او همچنین در ترسیم نقشه نیز ابتکاراتی به خرج داده است.[۴۳]

نوشته‌هایی از بیرونی در دست است که به وضوح در آن‌ها از گردشِ زمین به دورِ خودش نام برده می‌شود. در کتابِ «استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب» ابوریحان می‌گوید: «از ابوسعید سجزی، اُسطرلابی از نوع واحد و بسط دیدم که از شمالی و جنوبی مرکّب نبود و آن را اسطرلاب زورقی می‌نامید و او را به جهت اختراع آن اسطرلاب تحسین کردم چه اختراع آن متکی بر اصلی است قائم به ذات خود و مبنی بر عقیدهٔ مردمی است که زمین را متحرّک دانسته و حرکت یومی را به زمین نسبت می‌دهند و نه به کرهٔ سماوی. بدون شک این شبهه‌ای است که تحلیلش در نهایتِ دشواری؛ و قولی است که رقع و ابطالش در کمال صعوبت است.»[۴۴] علاوه بر اصلاحات و بهبودهایی که او در ریاضیات محاسباتی و تجربی و همچنین روش‌های تجربی ارائه داد، مشارکت‌های چشمگیر بیرونی شامل محاسبات علمی خاص و فنی گسترده است. او با استفاده از روش‌های پذیرفته شده برای محاسبه ارتفاع یک کوه، راهی برای محاسبه شعاع زمین ارائه کرد. میزانی که او به دست آورد، تنها ۱۷٫۲ کیلومتر کمتر از تخمین فعلی ناسا از شعاع قطبی زمین است.[۴۵]

از برای ابوریحان، کتابی با عنوان الصیدنه گزارش شده است که در موضوع طب و داروشناسی نوشته شده است.[۴۶] برخی از دانشمندان معاصر در زیست‌شناسی، ابوریحان را پیشگام چارلز داروین در موضوع بیان نظریه تکوین و تکامل — مشهور به فرگشت — می‌دانند. در این خصوص، به عبارتی از بیرونی در کتاب الجماهر وی استناد شده است که وی می‌گوید: «آدمی از (میان دیگر) انواع به سوی آدمیّت فراز رفت چنان‌که از (مرحله) سگی به خرسی و سپس بوزینگی ارتقاء یافت تا این که انسان شد.». به گزارش دانشنامه جهان اسلام، این تصور مبنی بر باور ابوریحان به فرگشت، با توجه به این متن؛ صحیح نیست، چرا که ابوریحان این عبارت را در نقد رسیدن حیوانات به مرحله کمال گزارش می‌کند و خود به اشتباه بودن آن، باور داشته و کمی بعد اذعان می‌کند.[۴۷]

آثار

یک طراحی از کتاب التفهیم ابوریحان بیرونی. در این نمایه، شماری از گام‌های ماه به تصویر کشیده شده است. هنوز مشخص نیست که متن عربی ترجمه متن فارسی است یا بالعکس

قریب به اتفاق تالیفات ابوریحان بیرونی تماماً به زبان عربی یعنی زبان علمی و همه کس فهم عالم اسلام و ایران بوده است. تنها اثر فارسی ابوریحان بیرونی کتاب التفهیم است.[۴۸] برخی معتقدند مشخص نیست که متن عربی کتاب التفهیم ترجمه متن فارسی است یا بالعکس.[۴۹] او، کتب و رسالات بسیار نوشته است که شمار آن‌ها را بیش از ۱۴۶ عنوان، گزارش کرده‌اند. جمع سطور این آثار، بالغ بر ۱۳ هزار عنوان شده است. او خود در سال ۴۲۷ ق، در ۶۵ سالگی، در رساله‌ای در بیان مولفات محمد بن زکریای رازی، تألیفات خود را نیز شرح می‌دهد و تعداد کتاب‌هایش را تا آن موقع ۱۱۳ عنوان می‌شمرد.[۵۰]

از میان ۱۸۰ اثری که در زمینه‌های تألیف، ترجمه، پیش‌نویس و آثار ناقص منسوب به ابوریحان بیرونی گزارش شده است، بیشترین آثار و دست کم ۱۱۵ عنوان از آنها، در موضوع علم ریاضیات و نجوم نوشته شده‌اند. از مجموع این ۱۱۵ اثر، مجموعاً ۲۸ عنوان برای روزگاران معاصر باقی مانده است و الباقی در طول تاریخ، مفقود شده‌اند. از جمله آثار باقی‌مانده از وی در موضوع ریاضی می‌توان به التفهیم، استخراج الاوتار فی الدائرة بخواص الخط المنحنی الواقع فیها، جمع الطرق السائرة فی معرفة اوتار الدائرة، مقالة فی النسب آلتی بین الفلزات و الجواهر فی الحجم، مقالید علم الهیئة مایحدث فی سطح بسیط الکرة، تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن و کتاب اِفرادُ المَقال فی امرِ الظِلال اشاره کرد. کتاب‌های استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب، تمهید المستقر لتحقیق معنی الممرّ، غرّة الزیجات، فی تسطیح الصُوَر و تبطیخ الکُوَر، مقالة فی استخراج قدرالارض برصد انحطاط الافق عن قلل الجبال، حکایة الا´لة المسماة السدس الفخری، مقالة فی التحلیل والتقطیع للتعدیل، کتاب الدرر فی سطح الاُکَر، رسالة فی معرفة سمت القبله، رسالة فی تصویر الکواکب و البلدان فی ای دائرتین اردنا، کتاب فی اخراج ما فی قوة الاسطرلاب الی الفعل، مقالة فی صنعة الاسطرلاب، رسالة فی الاسطرلاب، مقالة فی التطریق باستعمال فنون الاسطرلابات، مقالة فی تسهیل التسطیح الاسطرلابی و العمل بمرکباته من الشمالی و الجنوبی، مقیاس المرجع فی العمل باسطرلاب المسطح و کتاب دیگری با عنوان جوامع معانی کتاب ابی‌حامد الصاغانی فی التسطیح التام از دیگر آثار ابوریحان در موضوع ریاضیات و نجوم است. غیر از این آثار، کتابی نیز توسط سزگین با عنوان البرهان علی مسئلة من کتاب ارشمیدس به وی نسبت داده شده است که برگی از کتاب استخراج الاوتار است.[۵۱]

از میان آثار فلسفی او، حسین نصر به کتاب‌های الشامل فی الموجودات المحسوسة و المعقولة، فی التوسط بین ارسطو طالیس و جالینوس فی المحرک الاوّل، ریاضة الفکر و العقل، مقالة البحث عن الا´ثار العلویّة، مقالة فی صفات اسباب السخونات الموجودة فی العالم و اختلاف فصول السنة، داستان قسیم السرور و عین الحیاة و داستان اورمزد و مهریار اشاره کرده است. با توجه به فهرستی که خود ابوریحان بیرونی از آثارش منتشر کرده است، دو داستان اخیر، که داستان‌های فلسفی به‌شمار رفته‌اند، به عنوان ترجمه‌های ابوریحان گزارش شده‌اند و نام نویسنده آنها مشخص نیست.[۵۲]

الصیدنة فی الطب، با نام دیگر الصیدلیه دیگر اثر نوشته شده به دست اوست. این کتاب دربارهٔ داروهای گیاهی و خواص و طرز تهیه آن‌ها نوشته شده است. از این اثر تنها یک نسخه خطی با اغلاط فراوان گزارش شده است که در سال ۶۷۸ کتابت شده و در کتابخانه غورشونلی‌زاده در ترکیه نگهداری می‌شود.[۵۳]

کتاب الجماهر فی معرفة الجواهر، از آثار مشهور ابوریحان است. بیرونی این کتاب را به نام ابوالفتح مودود بن مسعود تألیف کرد و موضوع کتاب معرفی مواد معدنی و مخصوصاً جواهرات مختلف است. ابوریحان در این کتاب فلزات را بررسی کرده و نوشته است. او نظریّات و گفته‌های دانشمندانی مانند ارسطو اسحاق الکندی را دربارهٔ حدود سیصد نوع ماده معدنی ذکر کرده است. در این اثر، که در روزگار سلطان محمود غزنوی نوشته شده است، با نام الجماهیر و الجواهر نیز شناخته می‌شود. غیر از این کتاب، مقالة فی النِسَب الّتی بَینَ الفلزّات والجواهر فی الحَجْم نیز در موضوع کانی‌شناسی نگاشته شده است.[۵۴]

قرةالزیجات دیگر اثر منسوب به بیرونی است که به صورت ترجمه نوشته شده است. این کتاب که از متون علم نجوم شمرده می‌شود و نام آن در سانسکریت «کرنه تلکه» است بیرونی آن را در اوایل قرن پنجم هجری از سانسکریت به عربی ترجمه کرده است.[۵۵]

اکتشافات و اختراعات

نموداری از روشِ پیشنهادی از سوی ابوریحان برای برآوردِ شعاع و محیط زمین

ابوریحان بیرونی در کتاب «الاسطرلاب» روشی برای محاسبهٔ شعاع زمین ارائه می‌کند (بوسیلهٔ افتِ افق وقتی از ارتفاعات به افق نگاه می‌کنیم). بعدها در کتابِ «قانون مسعودی» ابوریحان عملی کردن این روش توسط خود را گزارش می‌دهد.[۵۶] اندازه‌گیریِ او یک درجهٔ سطح زمین را ۵۸ میل بدست آورده است که با توجه به اینکه هر میل عربی ۱۹۷۳٫۳ متر است، شعاعِ زمین ۶۵۶۰ کیلومتر (بر حسبِ واحدهایِ امروزی) به دست می‌آید که تا حدِ خوبی به مقدارِ صحیحِ آن نزدیک است.[۵۷] ساختن کره جغرافیایی به عنوان یکی از دستاوردهای علمی بیرونی گزارش شده است.[۵۸] ابوریحان بیرونی ترازویی برای اندازه‌گیری وزن مخصوص جامدات و نیز تعیین مقدار طلا و نقره در اجسام مرکب اختراع کرد. این ترازوی دقیق برای این اندازه‌گیری‌ها به کار گرفته می‌شد. چگالی‌سنج از دیگر اختراع‌های او می‌باشد. محاسبه وزن مخصوص هجده سنگ و فلز با استفاده از قانون ارشمیدس برای اولین بار در دوره اسلامی از اقدامات او در همین راستا بود.[۵۹]

میراث

دهانهٔ برخوردیِ بیرونی بر سمت پنهان ماه با دیدِ آپولو ۱۴

فیلمی از زندگی ابوریحان به نام ابوریحان بیرونی در سال ۱۹۷۴ در اتحاد جماهیر شوروی ساخته شده است.[۶۰] دانشگاه البیرونی واقع در شهر کوهستان در ولایت کاپیسای افغانستان، دهانه‌ای در ماه به نام بیرونی و سیارکی به نام ۹۹۳۶ بیرونی به افتخار او نامیده شده‌اند. یکی از جزیره‌های جزایر شتلند جنوبی در جنوبگان نیز بیرونی نام دارد. یکی از پردیس‌های وابسته به دانشگاه تهران واقع در پاکدشت و رصدخانه‌ای در شیراز وابسته به دانشگاه شیراز نیز ابوریحان بیرونی نام دارند. یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان داروهای انسانی و دامی در ایران نیز داروسازی ابوریحان نام دارد.[۶۱] در ایران، زادروز ابوریحان بیرونی را بعنوان روز مهندس نقشه‌بردار گرامی می‌دارند.[۶۲]

دولت جمهوری اسلامی ایران در ژوئن ۲۰۰۹ به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز ساختمان-مجسمه‌ای به شکل چهارتاقی که ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی در آن دیده می‌شود را به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد که در محوطهٔ آن در سمتِ راستِ ورودی اصلی قرار داده شده است. در این چهارتاقی مجسمه‌هایی از چهار دانشمندِ ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد.[۶۳]

در منظر دیگران

سزگین، ابوریحان بیرونی را نخستین فرد در تاریخ علم جغرافیای اسلامی می‌داند که اختلاف طول جغرافیایی غزنه و بغداد را بر اساس مثلثات کروی و محاسبات نجومی مشخص کرده است.[۶۴]

پانویس

یادداشت‌ها

  1. ↑ D.J. Boilot, "Al-Biruni (Beruni), Abu'l Rayhan Muhammad b. Ahmad", in Encyclopaedia of Islam (Leiden), New Ed. , vol.1:1236–1238. Excerpt 1: "He was born of an Iranian family in 362/973 (according to al-Ghadanfar, on 3 Dhu'l-Hididja/ 4 September — see E. Sachau, Chronology, xivxvi), in the suburb (birun) of Kath, capital of Khwarizm". Excerpt 2:"was one of the greatest scholars of mediaeval Islam, and certainly the most original and profound. He was equally well versed in the mathematical, astronomic, physical and natural sciences and also distinguished himself as a geographer and historian, chronologist and linguist and as an impartial observer of customs and creeds. He is known as al-Ustdadh, "the Master".
  2. ↑ Sachau, E. (1879). The chronology of ancient nations; an english version of the Arabic text of the Athâr-ul-Bâkiya of Albîrûnî, or "Vestiges of the past", (p. Vii). London: Pub. for the Oriental translation fund of Great Britain & Ireland by W.H. Allen.
  3. ↑ بیرونی این امیر را با دو لقب جیلجیلان (گیلِ گیلان) و فذشوارجرشاه (پَتِشْخُوارگَر شاه) یاد کرده است. ممکن است این مرزبان بن رستم همان مؤلف مرزبان‌نامه و جد مادری عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر، مؤلف قابوس‌نامه، باشد.
  4. ↑ اینان گروهی از دانشمندان (اغلب ایرانی چون یحیی بن ابی‌منصور و خالد بن عبدالملک مرورودی) بودند که مأمون در سال‌های آخر خلافت خود به آنان امر کرد طول یک درجه از کمان نصف‌النهار را در نزدیکی بغداد اندازه بگیرند و از این طریق قطر زمین را به دست آوردند. اصحاب ممتحن دو گروه بودند و به صورت مستقل از هم چنین کردند، در نتیجه اختلاف اندکی در حاصل کارشان پدید آمد.
  5. ↑ منظور ابوالحسن علی بن مأمون است اما بیرونی نام دقیق او را ذکر نکرده است.
  6. ↑ D.J. Boilot, "Al-Biruni (Beruni), Abu'l Rayhan Muhammad b. Ahmad", in Encyclopaedia of Islam (Leiden), New Ed. , vol.1:1236-1238. Excerpt 1: "He was born of an Iranian family in 362/973 (according to al-Ghadanfar, on 3 Dhu'l-Hididja/ 4 September — see E. Sachau, Chronology, xivxvi), in the suburb (birun) of Kath, capital of Khwarizm". Excerpt 2:"was one of the greatest scholars of mediaeval Islam, and certainly the most original and profound. He was equally well versed in the mathematical, astronomic, physical and natural sciences and also distinguished himself as a geographer and historian, chronologist and linguist and as an impartial observer of customs and creeds. He is known as al-Ustdadh, "the Master".
  7. ↑ L. Massignon, "Al-Biruni et la valuer internationale de la science arabe" in Al-Biruni Commemoration Volume, (Calcutta, 1951). pp 217-219. “In a celebrated preface to the book of Drugs, Biruni says: And if it is true that in all nations one likes to adorn oneself by using the language to which one has remained loyal, having become accustomed to using it with friends and companions according to need, I must judge for myself that in my native Chorasmian, science has as much as chance of becoming perpetuated as a camel has of facing Kaaba. ”
  8. ↑ Al-Biruni (Persian scholar and scientist), Encyclopaedia Britannica:"A Persian by birth, a rationalist in disposition, this contemporary of Avicenna and Alhazen not only studied history, philosophy, and geography in depth, but wrote one of the most comprehensive of Muslim astronomical treatises, the Qanun Al-Masu'di." "al-Bīrūnī." Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica, 2011. Web. 16 May. 2011. <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/66790/al-Biruni>.
  9. ↑ Gotthard Strohmaier, "Biruni" in Josef W. Meri, Jere L. Bacharach, Medieval Islamic Civilization: A-K, index: Vol. 1 of Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, Taylor & Francis, 2006. excerpt from page 112: "Although his native Khwarezmian was also an Iranian language, he rejected the emerging neo-Persian literature of his time (Firdawsi), preferring Arabic instead as the only adequate medium of science.";

ارجاعات

  1. ↑ Boilot, “Al-Biruni”, The Encyclopaedia of Islam, 1236.
  2. ↑ اختری، «ابوریحان بیرونی»، دایره‌المعارف جامع اسلامی.
  3. ↑ Boilot, “Al-Biruni”, The Encyclopaedia of Islam, 1236.
  4. ↑ Bosworth, “BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life”, Encyclopædia Iranica.
  5. ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  6. ↑ Bosworth, “BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life”, Encyclopædia Iranica.
  7. ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  8. ↑ Bosworth, “BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life”, Encyclopædia Iranica.
  9. ↑ Boilot, “Al-Biruni”, The Encyclopaedia of Islam, 1236.
  10. ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  11. ↑ Boilot, “Al-Biruni”, The Encyclopaedia of Islam, 1236.
  12. ↑ Bosworth, “BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life”, Encyclopædia Iranica.
  13. ↑ Boilot, “Al-Biruni”, The Encyclopaedia of Islam, 1236.
  14. ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  15. ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  16. ↑ Bosworth, “BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life”, Encyclopædia Iranica.
  17. ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  18. ↑ Boilot, “Al-Biruni”, The Encyclopaedia of Islam, 1236.
  19. ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  20. ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  21. ↑ Bosworth, “BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life”, Encyclopædia Iranica.
  22. ↑ Boilot, “Al-Biruni”, The Encyclopaedia of Islam, 1236.
  23. ↑ Bosworth, “BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life”, Encyclopædia Iranica.
  24. ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  25. ↑ Boilot, “Al-Biruni”, The Encyclopaedia of Islam, 1236.
  26. ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  27. ↑ Yano, “Bīrūnī”, Biographical Encyclopedia of Astronomers, 132.
  28. ↑ Boilot, “Al-Biruni”, The Encyclopaedia of Islam, 1236.
  29. ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  30. ↑ Boilot, “Al-Biruni”, The Encyclopaedia of Islam, 1236.
  31. ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  32. ↑ Bosworth, “BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life”, Encyclopædia Iranica.
  33. ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  34. ↑ دوبلوا، «بیرونی: مذهب»، دانشنامه جهان اسلام.
  35. ↑ دوبلوا، «بیرونی: مذهب»، دانشنامه جهان اسلام.
  36. ↑ دوبلوا، «بیرونی: مذهب»، دانشنامه جهان اسلام.
  37. ↑ الصیدنة فی الطب، ترجمه: باقر مظفر زاده، فصل چهارم صفحهٔ ۱۶۸
  38. ↑ آذرشب، «ابوریحان در آثار»، کیهان.
  39. ↑ Berggren, Borwein and Borwein, Pi: A Source Book, 680.
  40. ↑ سارتن، تاریخ علم، مقدمه.
  41. ↑ Ahmed, “Al-Beruni”, RAIN.
  42. ↑ فنا، «بیرونی: آراء و آثار فلسفی»، دانشنامه جهان اسلام.
  43. ↑ قاسملو، «بیرونی: جغرافیا»، دانشنامه جهان اسلام.
  44. ↑ مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی، بررسی‌هایی دربارهٔ ابوریحان بیرونی، ۳۶۹ و ۳۷۰.
  45. ↑ Ayduz and Dagli, The Oxford Encyclopedia of Philosophy, 105.
  46. ↑ اعلم، «بیرونی: داروشناسی»، دانشنامه جهان اسلام.
  47. ↑ اعلم، «بیرونی: کانی‌شناسی»، دانشنامه جهان اسلام.
  48. ↑ حاکمی، «تحلیل نثر فارسی ابوریحان بیرونی»، دانشگاه تهران.
  49. ↑ نوروزی و دیگران، «بررسی فعالیت علمی-آموزشی ابوریحان»، آفاق علوم اسلامی.
  50. ↑ آذرشب، «ابوریحان در آثار»، کیهان.
  51. ↑ صلیبا، «بیرونی: ریاضیات و نجوم»، دانشنامه جهان اسلام.
  52. ↑ فنا، «بیرونی: آراء و آثار فلسفی»، دانشنامه جهان اسلام.
  53. ↑ اعلم، «بیرونی: داروشناسی»، دانشنامه جهان اسلام.
  54. ↑ اعلم، «بیرونی: کانی‌شناسی»، دانشنامه جهان اسلام.
  55. ↑ کالچر، «نسخه واحد یک اثر نامعلوم»، آریانا.
  56. ↑ مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی، بررسی‌هایی دربارهٔ ابوریحان بیرونی، ۳۷۲.
  57. ↑ نلینو، تاریخ نجوم اسلامی، ۳۶۱ و ۳۶۵.
  58. ↑ قاسملو، «بیرونی: جغرافیا»، دانشنامه جهان اسلام.
  59. ↑ اعلم، «بیرونی: کانی‌شناسی»، دانشنامه جهان اسلام.
  60. ↑ Abbasov et al, “Abu Raykhan Beruni”, IMDb.
  61. ↑ «درباره ابوریحان»، شرکت ابوریحان.
  62. ↑ «روز مهندس در ایران»، ncc.gov.ir.
  63. ↑ «تندیس ۴ تن از مفاخر ایران در سازمان ملل»، تابناک.
  64. ↑ قاسملو، «بیرونی: جغرافیا»، دانشنامه جهان اسلام.

منابع

منابع فارسی و عربی

  • اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «ابن‌فرات». دایره‌المعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.
  • سارتن، جرج (۱۳۵۷). تاریخ علم. ترجمهٔ احمد آرام. تهران: امیر کبیر.
  • کرامتی، یونس (۱۳۸۳). «بیرونی». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۱۳. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  • مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی (۱۳۵۲). بررسی‌هایی دربارهٔ ابوریحان بیرونی به مناسبت هزارهٔ ولادت او. تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر.
  • نلینو، کرلو الفونسو (۱۳۴۹). تاریخ نجوم اسلامی. ترجمهٔ احمد آرام. تهران: بهمن.
  • حاکمی، اسماعیل (۱۳۸۰). «تحلیل نثر فارسی ابوریحان بیرونی و برخی از فواید لغوی التفهیم». دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران (۱۶۰): ۲۱۵–۲۳۳.
  • آذرشب، فرشته (۱۳۸۵). «ابوریحان و آثار او». کیهان (۲۳۴).
  • نوروزی، خدیجه؛ حاجی‌زاده، زینب؛ ولی‌پور، زهرا؛ شبستانی، طاهره (۱۳۹۸). «بررسی فعالیت علمی- آموزشی ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم». آفاق علوم اسلامی (۲۴).
  • اعلم، هوشنگ (۱۳۷۵). «بیرونی: کانی‌شناسی». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  • صلیبا، جورج (۱۳۷۵). «بیرونی: ریاضیات و نجوم». دانشنامه جهان اسلام. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  • دوبلوا (۱۳۷۵). «بیرونی: مذهب». دانشنامه جهان اسلام. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  • فنا، فاطمه (۱۳۷۵). «بیرونی: آرا و آثار فلسفی». دانشنامه جهان اسلام. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  • قاسملو، فرید (۱۳۷۵). «بیرونی: جغرافیا». دانشنامه جهان اسلام. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  • قاسملو، فرید (۱۳۷۵). «بیرونی: جغرافیا». دانشنامه جهان اسلام. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  • کالچر، اسلامیک (۱۳۴۲). «نسخه واحد یک اثر نامعلوم». آریانا (۲۴۷).

منابع انگلیسی

  • Boilot, D.J (1979). "Al-Biruni". Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. 1 (New ed.). Leiden: E. J. Brill. p. 1236-1238.
  • Bosworth, C. Edmund (2000). "Bīrūnī, Abū Rayḥān". Encyclopædia Iranica.
  • Yano, Michio (2007). "Bīrūnī: Abū al‐Rayḥān Muḥammad ibn Aḥmad al‐Bīrūnī". In Hockey, Thomas; et al. (eds.). Biographical Encyclopedia of Astronomers. Springer Publishers. pp. 131–133. doi:10.1007/978-0-387-30400-7_1433. ISBN 978-1-4419-9918-4.
  • Ahmed, Akbar S. (1984). "Al-Beruni: The First Anthropologist". RAIN. Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland (60): 9–10. doi:10.2307/3033407. JSTOR 3033407.
  • Abbasov, Shukhrat; Saidkasymov, Pulat; Shukurov, Bakhtiyer; Khamrayev, Razak (1975). "Abu Raykhan Beruni". IMDb. Retrieved 4 July 2018.
  • Berggren, J. L.; Borwein, Jonathan; Borwein, Peter (2014). Pi: A Source Book (به انگلیسی). Springer. p. 680. ISBN 978-1-4757-4217-6. The Persian polymath, al-Birüni, a younger contemporary of Abu'l-Wafa', calculated the perimeters of inscribed and ...
  • Ayduz، Salim؛ Dagli، Caner (۲۰۱۴). The Oxford Encyclopedia of Philosophy, Science, and Technology in Islam. Oxford University Press. شابک ۰-۱۹-۹۸۱۲۵۷-۸.

منابع آنلاین

  • شرکت داروسازی ابوریحان. «دربارهٔ ابوریحان». وبسایت شرکت داروسازی ابوریحان. دریافت‌شده در ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۲.

«به مناسبت روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی». ۱۰ مهر ۱۳۹۶. دریافت‌شده در ۹ بهمن ۱۴۰۰. «تندیس ۴ تن از مفاخر ایران در سازمان ملل». ۱۸ خرداد ۱۳۸۸. دریافت‌شده در ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۲.

برگرفته از «https://www.islamical.org/w/index.php?title=ابوریحان_بیرونی&oldid=75093»