مرعشیان: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
(+ رده:حکومت‌های اسلامی (هاتکت)) |
||
| (۶ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات دودمان قدیمی | {{جعبه اطلاعات دودمان قدیمی | ||
|conventional_long_name =مرعشیان | |conventional_long_name =مرعشیان | ||
| خط ۳۱: | خط ۳۰: | ||
}} | }} | ||
'''مرعشیان'''، '''مرعشیه''' | '''مرعشیان'''، '''مرعشیه''' سلسله '''ملوک قوامیه''' یا '''سربداران مازندران''' دودمانی [[شیعه]] بود که در قرن هشتم هجری در [[طبرستان]] حکومت می‌کرد. [[سادات مرعشی|سادات حسینی]] مرعشی که در سرزمین [[مازندران]] ساکن بودند، نسبشان به [[سجاد|علی بن حسین]] می‌رسید. مؤسس دولت مرعشیان [[میربزرگ|قوام‌الدین بن عبدالله]] نیز از حامیان و پیروان علما و رهبران [[سربداران]] بوده است. جنبش مرعشیان نیز بر این اساس در همهٔ زمینه‌ها از سربداران تأثیر پذیرفت. | ||
[[ | [[سید قوام‌الدین مرعشی|قوام‌الدین]]، ملقب به میربزرگ، که از [[سادات مرعشی]] بود در ۷۶۰ هجری قمری مقارن ۱۳۵۹ میلادی، با قیام علیه [[چلاویان]] حکومت مرعشی را تأسیس کرد. او پیش از آنکه به قدرت برسد، با [[کیا افراسیاب چلاوی]]،<ref group="یادداشت">پادشاه وقت طبرستان و بنیان‌گذار [[چلاویان]]</ref> متحد شد، ولی «تضاد گوناگون بین آن دو و خوی و اشرافیت کیا افراسیاب»، سبب قیام و در نهایت پیروزی میربزرگ شد و مرعشیان در اندک زمانی تمامی مازندران را در حیطهٔ نفوذ خود درآوردند. نهضت مرعشیان به لحاظ رشد مذهب [[شیعه دوازده امامی|شیعه دوازده‌امامی]] در مازندران و گسترش آن به نواحی مجاور و ارتباط آن با [[کیاییان]]، سلسله حاکم بر بیه پیش و رسمی شدن تشیع دوازده‌امامی در زمان [[صفویان]] اهمیت دارد. | ||
مرعشیان در واقع هرمی بود که قاعدهٔ آن بر مَلِک‌های کوچک استوار بود. تا وقتی این ملک‌ها تابع مرعشیان بودند، قدرت حکومت استحکام داشت ولی رقابت‌های دیرینه گاه موجب خدعه و دسیسه‌هایی می‌شدند که حکومت مرعشی را تضعیف می‌کرد. همچنین مرعشیان با تکیه بر [[تصوف|صوفیان]] و درویشان قدرت کسب نموده بودند و تا آنگاه که درویشان را در کنار خویش داشتند، قدرت داشته و می‌توانستند به وسیلهٔ آن مردم را به جنگ‌ها بکشانند یا از نیروی مردمی در سرکوب اعتراضات بهره ببرند. | |||
مرعشیان | اوج قدرت مرعشیان از زمان تأسیس تا سال ۷۹۵ هجری بود که [[تیمور]] [[تیموریان|گورکانی]] به طبرستان یورش برد. علت عمدهٔ فروپاشی مرعشیان در درجهٔ یکم ظهور تیمور بوده است، البته جنگ‌های پی‌درپی این خاندان با امرای محلی و همسایگان و همچنین دنیاگرایی رهبران بعدی از عوامل فروپاشی این نظام به‌شمار می‌روند. مرعشیان هیچگاه به قدرت اولیهٔ حکومت میربزرگ برنگشت و آن «یکپارچگی و وحدت» هرگز به این ناحیه بازنگشت. در زمان [[صفویه]] مرعشیان تابع آنان شدند. در زمان [[شاه عباس یکم]] شورش‌های پیاپی در طبرستان، وی را بدان واداشت که از پایتخت حاکم را تعیین کند. در دوره صفویان به صورت تدریجی و نهایتاً در عصر شاه عباس، در سال ۹۹۰ قمری، مازندران کلاً تحت سیطرهٔ مستقیم صفویان درآمد. و سادات مرعشی به شیراز، هند و کرمان تبعید شدند. | ||
== پیش‌زمینه تاریخی == | |||
[[پرونده:Umayyad750ADloc.png|357x357px|thumb| طبرستان، واپسین سرزمین‌های ایران بود که توسط مسلمانان [[فتح ایران|فتح]] شد|جایگزین=نقشه سیطره اسلام بر نواحی مختلف در دوره‌های مختلف اسلامی|راست]]{{اصلی|علویان طبرستان}} | |||
پس از [[فتح ایران|فتح ایران توسط عرب‌ها]]، تعدادی از اشراف ساسانی در طبرستان و گیلان استقلال خویش را اعلام کردند و تا مدت‌ها به آیین [[زرتشت]] باقی‌مانده بودند.<ref>{{پک|سنگسری|۱۳۵۴|ک=گاوبارگان پادوسبانی|ص=۵۶}}</ref> مبارزهٔ این سلسله‌ها با حکومت‌های عربی که بر ایران تسلط داشتند، سال‌ها دنباله داشت تا اینکه در قرن سوم هجری مردم این دیار با دین [[اسلام]] آشنا شدند و عده‌ای به این دین گرویدند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۵۶}}</ref> از دلایل ترویج اسلام و علی‌الخصوص [[تشیع]] در طبرستان مهاجرت داعیان علوی به این سرزمین، در زمان حکومت [[عباسیان]] و [[بنی‌امیه]] بود؛ زیرا در این دوران پادشاهان ساسانی‌تبار طبرستان، با امان دادن به ایشان باعث مهاجرت عدهٔ زیادی از شیعیان مخالف به طبرستان شدند.<ref>{{پک|سنگسری|۱۳۵۴|ک=گاوبارگان پادوسبانی|ص=۵۶}}</ref>[[پرونده:Alavian-persian.svg|360x360px|thumb|قلمرو [[علویان طبرستان]] و [[علویان گیلان|گیلان]] در اوج قدرتشان|جایگزین=نقشه نقاط تحت سیطره علویان طبرستان و علویان گیلان در دوره اوج قدرتشان]] | |||
در قرن سوم هجری هم‌زمان با گسترش روزافزون شیعیان طبرستانی و دیلمی، قیام‌ها علیه حکومت عباسیان افزایش یافت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۵۶}}</ref> پس از سرکوب قیام‌های مختلف، طاهریان طبرستان را ضمیمه قلمرو خود کردند. با زیاد شدن نارضایتی‌های مردم طبرستان، آنان [[داعی کبیر]] را به رهبری خویش خوانده و [[علویان طبرستان|سلسلهٔ علویان طبرستان]] در سال ۲۵۰ه.ق توسط وی علیه عباسیان اعلام استقلال کرد و علیرغم مخالفت‌های بعضی [[اسپهبدان]] و علمای [[سنی|سنّی]] آن دیار، سراسر طبرستان به‌دست این دودمان افتاد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۵۷}}</ref> در سال ۳۱۶ هجری حکومت علویان با مرگ [[داعی صغیر]] نابود شد و [[مردآویج زیاری]] حکومت مناطق جنوبی [[دریای خزر]] و نواحی بسیاری از ایران را بدست گرفت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۶۰}}</ref> پس از مرگ مردآویج<ref group="یادداشت">مردآویج پسر زیار مؤسس سلسله [[زیاریان]]</ref> چند نفر از سربازانش، سلسله‌ای جدید با نام [[آل‌بویه]] بنا نهادند و توانستند برای نخستین بار [[بغداد]] را ضمیمه قلمرو خود کنند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۶۲}}</ref> سلسلهٔ آل‌بویه توانست بیش از پیش تعالیم شیعی را رواج دهد، ولی در ۴۴۷ ه۔ق نابود شد و [[سلجوقیان]]<ref group="یادداشت">سلجوقیان، غزنویان و خوارزمشاهیان سه دودمان ترک حاکم بر ایران بودند که یکی پس از دیگری به حکومت رسیدند.</ref> قدرت یافتند. در این دوره همچنین فعالیات [[اسماعیلیان]] شدت گرفت و [[حسن صباح]] در [[الموت]] تشکیلاتی ایجاد کرد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۶۴–۶۳}}</ref> | |||
در سال ۶۱۶ ه.ق با [[حمله مغول به ایران|حملهٔ مغول به ایران]]، [[سلطان محمد خوارزمشاه|پادشاه ایران]] به [[آبسکون]] گریخت و یک سال پس از آن همان‌جا درگذشت۔<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۶۸}}</ref> در سال ۷۳۶ ه.ق پس از مرگ آخرین حاکم [[ایلخانان|مغولانِ ایران]]، که [[ابوسعید]] نام داشت، سرداران مغولی و حکام ولایات، ایران را تقسیم نمودند و به‌طور کامل بر دفتر و ایوان ایلخانی چیره شده و به آشوب و ناامنی دامن زدند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۷۲}}</ref> خلأ قدرت سیاسی در ایران پس از دوره ایلخانان به [[علویان|سیدها]] و [[درویش|درویش‌ها]] امکان داد تا تأثیرگذاری خود را اعمال کنند.<ref dir=ltr>{{پک/بن|بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is |ک=Encyclopædia Iranica}}</ref> | |||
=== شرایط ایران از سقوط ایلخانیان تا استقرار صفویان === | === شرایط ایران از سقوط ایلخانیان تا استقرار صفویان === | ||
[[پرونده:Iran-anarchy era.svg|350px | [[پرونده:Iran-anarchy era.svg|350px|thumb|[[ایران در دوران ملوک‌الطوایفی|دوران ملوک‌الطوایفی]] در [[ایران]] و جایگاه [[باوندیان]] در طبرستان|جایگزین=نقشه ایران در دوران حکومت باوندیان]] | ||
با مرگ [[ابوسعید بهادرخان]] آخرین [[ایلخانیان|ایلخان مغول]] در سال ۷۳۶ | با مرگ [[ابوسعید بهادرخان]] آخرین [[ایلخانیان|ایلخان مغول]] در سال ۷۳۶ ه۔ق، ایران دچار وضع [[ملوک الطوایفی]] شد. طبق پژوهش فریدون اللهیاری و همکارانش قدرت‌های محلی تلاش کردند با اتکا به نیروی نظامی حکومت تشکیل دهند. اما علاوه بر آن برای استقرار قدرت خود و تأمین [[مشروعیت سیاسی]] از عوامل متعددی یاری جستند که در چهار دسته جا می‌گیرند و عبارتند از مغولی، ایرانی، سنی و شیعه. مفاهیم مغولی یعنی فرهنمندی و حق موروثی جانشینان [[چنگیز]] توسط حاکمان محلی مغول نظیر [[چوپانیان]]، مفاهیم سنی توسط حاکمان مغول و ایرانی سنی نظیر [[آل مظفر|آل‌مظفر]] و مفاهیم شیعه توسط [[سربداران]] و مرعشیان استفاده شد. دو گرایش مغولی و سنی تدریجاً به حاشیه رانده شد و با پایان حکومت [[تیموریان]] کارکرد خود را از دست داد. اما گرایش‌های ایرانی و شیعه تقویت شد و [[صفویان]] با تلفیق آن‌ها توانستند وحدت ملی و دولت مرکزی در ایران برقرار سازند.<ref>{{پک|اللهیاری|رسولی|نورائی|۲۰۱۰|ک=پژوهش‌های تاریخی|ف=حکومت‌های محلی ايران در قرن هشتم}}</ref> | ||
=== سربداران === | === سربداران === | ||
{{اصلی|سربداران}} | {{اصلی|سربداران}} | ||
[[سربداران]] نام قیامی مردمی در | [[سربداران]] نام قیامی مردمی در باشتین و [[سبزوار]] [[خراسان]] علیه ظلم و تعدی حاکمان [[مغول]] و عاملان آنان به وقوع پیوست. این نهضت که به قیام سربداران شهرت یافته است، از لحاظ وسعت، بزرگ‌ترین، از نظر تاریخی مهم‌ترین جنبش آزادی‌بخش خاورمیانه در قرن هشتم هجری بود. مهم‌ترین ویژگی‌های این حکومت عبارت بود از: تنفر و انزجار از عنصر مغولی و تثبیت ایدئولوژی [[امامیه|تشیع امامی]].<ref>{{پک|پطروشفسکی|۱۳۵۱|ک=نهضت سربداران خراسان|ص=}}</ref> | ||
این جنبش در ابتدا توسط شیخ خلیفه به وجود آمد اما عدهٔ ناشناسی وی را شبانه در | این جنبش در ابتدا توسط [[شیخ خلیفه]] به وجود آمد اما عدهٔ ناشناسی وی را شبانه در مسجد سبزوار به دار آویختند. پس از شیخ خلیفه، یکی از مریدانش به نام [[حسن جوری|شیخ حسن جوری]] جنبش را رهبری نمود. پس از مرگ ابوسعید، آخرین ایلخان مغول، دو برادر با نامهای [[عبدالرزاق باشتینی|پهلوان عبدالرزاق باشتینی]] و [[وجیه‌الدین مسعود]]، که از کارگزاران مغول بودند، به سبزوار بازگشتند و رهبری قیام را بدست گرفتند و سرانجام در سال ۷۳۷ ه۔ق، این دو برادر با کمک مردم توانستند شهر سبزوار را به تصرف خویش دربیاورند. سپس وجیه‌الدین مسعود، شیخ حسن جوری را که در زندان بود، آزاد نمود با اتحاد شیخ حسن با این دو برادر، دولت شیعه مذهب سربداران در خراسان پدید آمد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۷۵}}</ref> پس از آن امیرمسعود جنگ‌های بسیاری علیه سلسله‌های مجاورش ترتیب داد و توانست سراسر خراسان و گرگان را بدست آورد و در فکر حمله به قلمرو [[باوندیان]] بود. [[حسن باوندی|فخرالدوله حسن باوندی]]، که اسپهبد مازندران بود، با وی صلح نمود و ارتش سربداران وارد آمل گشت ولی اسپهبد باوندی با امیرمسعود جنگید، و وی در این جنگ کشته شد.<ref>{{پک|پطروشفسکی|۱۳۵۱|ک=نهضت سربداران خراسان|ص=۶۸}}</ref> | ||
=== جنگ‌های داخلی باوندیان، جلالیان و چلاویان === | |||
{{اصلی|چلاویان|باوندیان|جلالیان}} | |||
در زمان باوندیان دو قدرت رقیب از «خانواده‌های متنفذ» در منطقه وجود داشتند. این دو خاندان که «کیاییان جلالی» و «کیاهای چلاوی» بودند، عمدتاً به عنوان وزرا و هیئت حاکمهٔ باوندیان مشغول به کار بودند.<ref>{{پک|میرجعفری|۱۳۸۳|ف=حمله تیمور به مازندران|ک=فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی}}</ref> فخرالدوله حسن باوندی در حالی که کشمکش‌های بسیاری بین این دو خاندان بود، [[کیا افراسیاب چلاوی]]، را که برادرزنش محسوب می‌شد، به عنوان سپهسالار برگزید. جلالیان از این اقدام رنجیدند و به قلمرو [[پادوسبانیان]] گریختند تا با کمک اسپهبد پادوسبانی به باوندیان حمله کنند ولیکن فخرالدوله با آنان سازش نمود. افراسیاب چلاوی از این عمل ناراحت شد و علیه اسپهبد باوندی «توطئه‌چینی» نمود. و سرانجام در روز شنبه، ۲۷ محرم ۷۵۰ ه۔ق دو پسر افراسیاب چلاوی، با نامهای کیامحمد و کیاعلی، در حمام، اسپهبد باوندی را به قتل رساندند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۷۶–۷۷}}</ref> با قتل فخرالدوله حسن و انقراض باوندیان، [[چلاویان]] قدرت را به دست گرفتند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۷۳}}</ref> | |||
در زمان باوندیان دو قدرت رقیب از «خانواده‌های متنفذ» در منطقه وجود داشتند. این دو خاندان که «کیاییان جلالی» و «کیاهای چلاوی» بودند، عمدتاً به عنوان وزرا و هیئت حاکمهٔ باوندیان مشغول به کار بودند.<ref>{{پک|میرجعفری|۱۳۸۳|ف=حمله تیمور به مازندران|ک=فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی}}</ref> فخرالدوله حسن باوندی در حالی که کشمکش‌های بسیاری بین این دو خاندان بود، [[کیا افراسیاب چلاوی]]، را که برادرزنش محسوب می‌شد، به عنوان سپهسالار برگزید. جلالیان از این اقدام رنجیدند و به قلمرو [[پادوسبانیان]] گریختند تا با کمک اسپهبد پادوسبانی به باوندیان حمله کنند ولیکن فخرالدوله با آنان سازش نمود. افراسیاب چلاوی از این عمل ناراحت شد و علیه اسپهبد باوندی «توطئه‌چینی» نمود. و سرانجام در روز شنبه، ۲۷ محرم ۷۵۰ | |||
== | == مرعشیان پیش از به حکومت رسیدن == | ||
= | [[پرونده:Marashiyan-e-Shajare.jpg|thumb|عکسی از یک شجره‌نامه، متعلق به مرعشیان|جایگزین=نمایی از شجره‌نامه مرعشیان]] | ||
{{اصلی|سید قوام‌الدین مرعشی}} | {{اصلی|سید قوام‌الدین مرعشی}} | ||
[[ | [[سادات مرعشی|سادات حسینی]]<ref dir=ltr>{{پک|C. E. Bosworth|2011|ف=ĀL-E AFRĀSĪĀB |ک=Encyclopædia Iranica|ص=۷۴۲–۷۴۳}}</ref> مرعشی که در سرزمین [[مازندران]] ساکن بودند، نسبشان به [[سجاد|علی بن حسین]] می‌رسید.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۸۴–۸۳}}</ref> قوام‌الدین مرعشی ملقب به میربزرگ، یکی از بزرگان [[سادات مرعشی]] بود. سادات مرعشی از نوادگان شخصی به نام [[علی المرعش]] بودند که شجرهٔ وی نیز با چهار نسل به [[علی بن حسین (امام چهارم شیعه)|زین‌العابدین]] می‌رسد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۸۴–۸۳}}</ref> میربزرگ از مقیمان قریهٔ دابو آمل بود. وی تحصیلات ابتدایی [[علوم دینی]] را در همان‌جا گذراند و جهت [[زیارت]] [[حرم امام رضا]] و تکمیل تحصیلاتش به [[خراسان]] مهاجرت کرد و در [[مشهد]] مقیم شد. دوران اقامت سید قوام‌الدین در خراسان مقارن با قیام [[#سربداران|سربداران]] به رهبری [[شیخ حسن جوری]] بود.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۸۵}}</ref> میربزرگ با توجه به گزارش‌های [[تشیع دوازده‌امامی]] سربداران که هاله‌ای از [[تصوف]] را دربرداشته، تحت‌تأثیر قرار گرفته و مرید جانشین شیخ حسن جوری شد.<ref>{{پک|خالندی|۱۳۸۹|ف=مرعشیان|ک=ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا}}</ref> او در [[خانقاه]] [[عزالدین سوغندی]]، یکی از سه مرید جوری اقامت گزید. قوام‌الدین با گرفتن اجازه عزالدین ،خانقاه خود را در دابو تأسیس کرد و مریدان متعددی گرد خود جمع کرد.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref> | ||
قوام‌الدین مرعشی ملقب به میربزرگ، یکی از بزرگان سادات مرعشی بود. سادات مرعشی از نوادگان شخصی به نام | |||
سمرقندی در کتابش ادعا می‌کند که نخستین سفر قوام‌الدین به خراسان با قتل شیخ حسن جوری و طرح جانشینی عزالدین سوغندی مقارن بود و در میان رقابت‌های شمس‌الدین علی و عزالدین سوغندی، قوام‌الدین به نزد عزالدین سوغندی می‌رفت. قوام‌الدین به خراسان مسافرت می‌نمود و دوباره به آمل بازمی‌گشت. سرانجام عزالدین سوغندی تصمیم گرفت که خراسان را ترک کند و بنابراین به همراه قوام‌الدین راهی طبرستان شد و در همین سفر بود که جانش را از دست داد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۸۶–۸۷}}</ref> | |||
هنگام بازگشت قوام‌الدین به طبرستان، دو خاندان چلاوی و جلالی صلح کردند و این درحالی بود که پسران کیا افراسیاب به تازگی فخرالدوله حسن، واپسین اسپهبد [[باوندیان|باوندی]] را به قتل رسانده بودند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۸۸}}</ref> پس از بازگشت میربزرگ، نفوذ او به حدی زیاد شد که افراسیاب چلاوی از نفوذ و اعتبار وی استفاده کرد و از روی مصلحت مرید وی شد.<ref>{{پک|ساسان‌پور|۱۳۸۰|ف=گذری بر حکومت محلی|ک=ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا|}}</ref> و حتی قوام‌الدین یکی از پسران او را به «شیخی» ملقب کرد.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref> | |||
هنگام بازگشت قوام‌الدین به طبرستان، دو خاندان چلاوی و جلالی صلح | |||
{{نقل قول|…چون مردم مازندران آن‌چنان دیدند که رئیس ایشان دست ارادت به دامن سعادت حضرت سید هدایت قباب زده است و سید را مقتدای خود دانسته و مرید با ارادت او شده است… مردم به جوق و فوج‌فوج و گروه‌گروه نزد سید می‌رفتند و توبه می‌کردند و از فسق و فجور بازمی‌آمدند و سیادت پناهی را پیرو مقتدای خود می‌دانستند.<ref>{{پک|ظهیرالدین|۱۳۶۸|ک=تاریخ طبرستان و مازندران و رویان|ص=۱۷۵}}</ref>}} | {{نقل قول|…چون مردم مازندران آن‌چنان دیدند که رئیس ایشان دست ارادت به دامن سعادت حضرت سید هدایت قباب زده است و سید را مقتدای خود دانسته و مرید با ارادت او شده است… مردم به جوق و فوج‌فوج و گروه‌گروه نزد سید می‌رفتند و توبه می‌کردند و از فسق و فجور بازمی‌آمدند و سیادت پناهی را پیرو مقتدای خود می‌دانستند.<ref>{{پک|ظهیرالدین|۱۳۶۸|ک=تاریخ طبرستان و مازندران و رویان|ص=۱۷۵}}</ref>}} | ||
دلیل موافقت قوام‌الدین با درخواست کیاافراسیاب، این بود که هواداران او نیز با این کار بیشتر می‌گشتند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۸۹}}</ref> چنان‌که منوچهر ستوده در کتاب درویشان مازندران می‌نویسد: | دلیل موافقت قوام‌الدین با درخواست کیاافراسیاب، این بود که هواداران او نیز با این کار بیشتر می‌گشتند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۸۹}}</ref> چنان‌که منوچهر ستوده در کتاب ''[[درویشان مازندران]]'' می‌نویسد: | ||
{{نقل قول|خواص برای اینکه وضع و موقع خود را استوار و پایدار سازند و عوام بدان سبب که سهم بیشتری از دنیا بگیرند و با خواص بر سر یک سفره بنشینند.<ref>{{پک|ستوده|۱۳۵۶|ک=درویشان مازندران|ص=۱۱}}</ref>}} | {{نقل قول|خواص برای اینکه وضع و موقع خود را استوار و پایدار سازند و عوام بدان سبب که سهم بیشتری از دنیا بگیرند و با خواص بر سر یک سفره بنشینند.<ref>{{پک|ستوده|۱۳۵۶|ک=درویشان مازندران|ص=۱۱}}</ref>}} | ||
جهت‌دار بودن اندیشه‌های میربزرگ موجب نگرانی کیاافراسیاب شد و او با عده‌ای از علمای [[تسنن|سنی]] به مشورت نشست.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۹۰}}</ref> به نوشته خواندمیر، نتیجهٔ این مشاوره این بود که جهت جلوگیری از اختلال در امور ملک و مال، افراسیاب را به اجتناب از روش سید و تشکیل محکمه‌ای برای وادار کردن قوام‌الدین به دست کشیدن از بدعت درویشی ترغیب نمودند.<ref>{{پک|خواندمیر|۱۳۶۲|ک=حبیب‌السیر|ص=۳۳۹}}</ref> سپس قوام‌الدین را محبوس کردند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۹۱}}</ref> پس از حبس سید قوام‌الدین، کیاافراسیاب با چندتن از افراد خاندان [[آل‌جلال]] صلح نمود و درخواست مشاوره با آنان را صادر نمود. هم‌زمان با حبس قوام‌الدین، یکی از فرزندان وی به مرض | جهت‌دار بودن اندیشه‌های میربزرگ موجب نگرانی کیاافراسیاب شد و او با عده‌ای از علمای [[تسنن|سنی]] به مشورت نشست.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۹۰}}</ref> به نوشته خواندمیر، نتیجهٔ این مشاوره این بود که جهت جلوگیری از اختلال در امور ملک و مال، افراسیاب را به اجتناب از روش سید و تشکیل محکمه‌ای برای وادار کردن قوام‌الدین به دست کشیدن از [[بدعت]] درویشی ترغیب نمودند.<ref>{{پک|خواندمیر|۱۳۶۲|ک=حبیب‌السیر|ص=۳۳۹}}</ref> سپس قوام‌الدین را محبوس کردند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۹۱}}</ref> پس از حبس سید قوام‌الدین، کیاافراسیاب با چندتن از افراد خاندان [[آل‌جلال]] صلح نمود و درخواست مشاوره با آنان را صادر نمود. هم‌زمان با حبس قوام‌الدین، یکی از فرزندان وی به مرض قولنج، درگذشت و مریدان خشمگین او این واقعه را از کرامات سید دانستند و مصمم به آزادی وی گشتند و بدین ترتیب قوام‌الدین آزاد شد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۹۲}}</ref> | ||
=== جلالک مار پرچین === | === جلالک مار پرچین === | ||
قوام‌الدین مرعشی، پس از رها شدن از حبس، همراه با حامیان و اقوامش به دابو رفت و آمادگی دفاعی خود را افزایش داد. در جنگی که در سال ۷۶۰ ه۔ق با نام «جلالک مار پرچین» رخ داد، درویشان مازندران به رهبری قوام‌الدین توانستند در جنگ بر سپاهیان چلاوی غلبه کنند.<ref dir=ltr>{{پک|C. E. Bosworth|2011|ف=ĀL-E AFRĀSĪĀB |ک=Encyclopædia Iranica|ص=۷۴۲–۷۴۳}}</ref><ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۹۲}}</ref> به گزارش کتاب ''[[حبیب‌السیر]]''، در این پیکار کیا افراسیاب چلاوی و چهار تن از پسرانش به قتل رسیدند. عده‌ای از حامیان و فرزندان کیا افراسیاب نیز به همراهی تنها فرزند بازمانده و کودکش [[اسکندر شیخی]] از میدان جنگ گریختند و تا زمان استیلای [[امیر تیمور گورکانی]] در دارالسلطنه هرات قرار داشتند.<ref>{{پک|خواندمیر|۱۳۶۲|ک=حبیب‌السیر|ص=۳۳۹}}</ref> | |||
== آغاز حکومت مرعشیان == | == آغاز حکومت مرعشیان (دوره اول) == | ||
{{تاریخ طبرستان}} | {{تاریخ طبرستان}} | ||
در پی خروج چلاویان از آمل، قوام‌الدین و جمعیت طرفدارش با | در پی خروج چلاویان از آمل، قوام‌الدین و جمعیت طرفدارش با ذکر «[[الله‌اکبر]]» و «[[صلوات]]»، شهر را به تصرف درآوردند<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۹۴}}</ref> و پس از دو قرن، مرعشیان دودمانی از [[سادات حسینی]] تأسیس نمودند.<ref dir=ltr>{{پک|C. E. Bosworth|2011|ف=ĀL-E AFRĀSĪĀB |ک=Encyclopædia Iranica|ص=۷۴۲–۷۴۳}}</ref> قوام‌الدین پس از [[فتح آمل]]، در مصلای شهر سخنرانی نموده و پس از آنکه در باب عقاید دینی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی سخنانی را نقل نمود،<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۹۴}}</ref> از قدرت کناره گرفت و حکومت را به فرزندان خود واگذار کرد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۹۷}}</ref> مرعشیان، مرعشیه<ref>{{پک|دهخدا|رف=دهخدا|ف=قوام‌الدین مرعشی}}</ref> سلسله ملوک قوامیه<ref dir=ltr>Encyclopedia of Islam, Vol 6. Bril. page 510-517.</ref> یا سربداران مازندران از نام‌هایی است که برای اشاره به این دودمانی [[شیعه|شیعی]] به کار رفته است۔<ref>{{پک|یدالله‌پور|۱۳۸۹|ف=بررسی روند نگارش تاریخ محلی در مازندران|ک=انسان‌شناسی و فرهنگ}}</ref> جنبش مرعشیان با گرایش‌های اعتقادی قوام‌الدین از سربداران تأثیر پذیرفته بود.<ref>{{پک|میرجعفری|۱۳۸۳|ف=حمله تیمور به مازندران|ک=فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی}}</ref> | ||
== | نهضت مرعشیان به لحاظ رشد مذهب [[شیعه دوازده امامی|شیعه دوازده‌امامی]] در مازندران و گسترش آن به نواحی مجاور و ارتباط آن با [[کیاییان]]، سلسله حاکم بر بیه پیش و رسمی شدن تشیع دوازده‌امامی در زمان [[صفویان]] اهمیت دارد.<ref>{{پک|میرجعفری|۱۳۸۳|ف=حمله تیمور به مازندران|ک=فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی}}</ref> مرعشیان در واقع هرمی بود که قاعدهٔ آن بر مَلِک‌های کوچک استوار بود. تا وقتی این ملک‌ها تابع مرعشیان بودند، قدرت حکومت استحکام داشت ولی رقابت‌های دیرینه گاه موجب خدعه و دسیسه‌هایی می‌شدند که حکومت مرعشی را تضعیف می‌کرد.<ref>{{پک|ربیعی|ک=سرگذشت مرعشیان مازندران|ص=۱۰|۱۳۸۷}}</ref> همچنین مرعشیان با تکیه بر [[تصوف|صوفیان]] و درویشان قدرت کسب نموده بودند و تا آنگاه که درویشان را در کنار خویش داشتند، قدرت داشته و می‌توانستند به وسیلهٔ آن مردم را به جنگ‌ها بکشانند یا از نیروی مردمی در سرکوب اعتراضات بهره ببرند.<ref>{{پک|ربیعی|ک=سرگذشت مرعشیان مازندران|ص=۱۲|۱۳۸۷}}</ref> | ||
در | نخستین اقدام حکومتی قوام‌الدین، برگزیدن جانشین بود. وی ابتدا فرزند بزرگ خویش عبدالله را برای این امر برگزید ولی عبدالله با اظهار تمایل به [[زهد]] و گوشه‌گیری این پیشنهاد را رد نمود. سپس قوام‌الدین فرزند دیگرش، کمال‌الدین، را انتخاب کرد. کمال‌الدین این خواسته را پذیرفت تا پدر را به دلیل کهولت سن، در ادامهٔ راه یاری نماید.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۹۹}}</ref> تا زمان حیات میربزرگ، وی رهبری معنوی حکومت را داشت و کمال‌الدین حکومت و ریاست را در اختیار داشت. همچنین میربزرگ هر منطقه از مازندران را تحت کنترل یکی از فرزندانش قرار داده‌بود و همگی آن‌ها از فرزند ارشد تبعیت می‌نمودند.<ref>{{پک|ربیعی|ک=سرگذشت مرعشیان مازندران|ص=۸|۱۳۸۷}}</ref> | ||
=== نبردها === | === نبردها === | ||
==== نبرد با جلالیان ==== | ==== نبرد با جلالیان ==== | ||
میربزرگ از ابتدا گفته بود که خود را فقط وقف امور مذهبی خواهد کرد.<ref | میربزرگ از ابتدا گفته بود که خود را فقط وقف امور مذهبی خواهد کرد.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref> پس از آن که کمال‌الدین رهبری حکومت را پذیرفت، برادر دیگر خود، رضی‌الدین را حاکم آمل اعلام کرد. در این هنگام، جلالیان در ساری لشکری فراهم نموده و با تمام قوا پیش به سوی آمل در حرکت بودند و در مامطیر نیز اردو برپا کرده‌بودند تا مانع شکل‌گیری حکومت سادات شوند. همان‌طور که هواداران میربزرگ در ساری نفوذ داشتند، گویا جلالیان نیز به طرفدارانشان در حوالی آمل دلبسته بودند که ساری را ترک نموده و به آنجا لشکر کشیدند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۹۹}}</ref> | ||
فرزندان میربزرگ با تذکر به پدر خویش دربارهٔ جلالیان، از وی خواستند که در این نبرد شرکت نماید. سید قوام‌الدین نیز درخواست فرزندان را پذیرفت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۹۸}}</ref> سپس میربزرگ هوادارانش را بر دفع «[[فتنه]]» فراخواند و خود نیز به میدان نبرد آمد. در نبرد پاول‌رود (باول‌رود)، که بین دو سپاه صورت گرفت کیا جلالیان شکست سختی متحمل شده و عقب‌نشینی نمودند و بدین ترتیب مامطیر فتح شد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۰۰}}</ref> سپس مرعشیان نام بارفروش‌ده را به آنجا اطلاق کردند.<ref>{{پک|زریاب|۱۳۸۸|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بابل}}</ref> پس از قتل عبدالله، فرزند ارشد میربزرگ، سید قوام‌الدین آنان را همدست چلاویان و مجری طرح آنان معرفی نمود و فرمان انتقام را صادر نمود که موجب شد کمال‌الدین به قلمرو جلالیان تهاجم نماید. در پس این حمله، کیافخرالدین جلال و سپس کیاوشتاسف به همراه فرزندانشان کشته‌شدند.<ref>{{پک|زریاب|۱۳۸۸|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بابل}}</ref><ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۰۱}}</ref> کمال‌الدین در ساری مستقر گردید و حکومت آن شهر را به دستور پدر به عهده گرفت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۰۲}}</ref> | فرزندان میربزرگ با تذکر به پدر خویش دربارهٔ جلالیان، از وی خواستند که در این نبرد شرکت نماید. سید قوام‌الدین نیز درخواست فرزندان را پذیرفت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۹۸}}</ref> سپس میربزرگ هوادارانش را بر دفع «[[فتنه]]» فراخواند و خود نیز به میدان نبرد آمد. در نبرد پاول‌رود (باول‌رود)، که بین دو سپاه صورت گرفت کیا جلالیان شکست سختی متحمل شده و عقب‌نشینی نمودند و بدین ترتیب مامطیر فتح شد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۰۰}}</ref> سپس مرعشیان نام بارفروش‌ده را به آنجا اطلاق کردند.<ref>{{پک|زریاب|۱۳۸۸|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بابل}}</ref> پس از قتل عبدالله، فرزند ارشد میربزرگ، سید قوام‌الدین آنان را همدست چلاویان و مجری طرح آنان معرفی نمود و فرمان انتقام را صادر نمود که موجب شد کمال‌الدین به قلمرو جلالیان تهاجم نماید. در پس این حمله، کیافخرالدین جلال و سپس کیاوشتاسف به همراه فرزندانشان کشته‌شدند.<ref>{{پک|زریاب|۱۳۸۸|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بابل}}</ref><ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۰۱}}</ref> کمال‌الدین در ساری مستقر گردید و حکومت آن شهر را به دستور پدر به عهده گرفت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۰۲}}</ref> | ||
==== نبرد در جنوب ==== | ==== نبرد در جنوب ==== | ||
مرعشیان نیم‌نگاهی نیز به آن سوی | مرعشیان نیم‌نگاهی نیز به آن سوی البرز داشته‌اند<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۸۷}}</ref> و کمال‌الدین بنابرین به سوی سوادکوه لشکرکشی نمود. مسیر این لشکرکشی از منطقهٔ لپور می‌گذشت که جایگاه خاندانی به نام کیائیان بیستون نیز بود. کمال‌الدین هدایایی به این خاندان اهدا نمود و با دختر کیاحسن کیابیستون وصلت نمود.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۰۳}}</ref> | ||
کیااسکندر سیاوش سوادکوه را تسلیم نمود ولی کیاجلال متمیر به مقاومت ادامه داد تا آنکه با رسیدن فصل پاییز، مرعشیان مجبور به ترک منطقه و بازگشت به ساری شدند. با رسیدن بهار، ارتشی با حمایت رضی‌الدین، حاکم آمل، به این ناحیه بازگشت ولی علیرغم فتح سریع | کیااسکندر سیاوش سوادکوه را تسلیم نمود ولی کیاجلال متمیر به مقاومت ادامه داد تا آنکه با رسیدن فصل پاییز، مرعشیان مجبور به ترک منطقه و بازگشت به ساری شدند. با رسیدن بهار، ارتشی با حمایت رضی‌الدین، حاکم آمل، به این ناحیه بازگشت ولی علیرغم فتح سریع فیروزکوه، کیاجلال متمیر هنوز در قلعه مقاومت می‌نمود. سید فخرالدین در پیامی، کیاجلال متمیر را دعوت به تسلیم نمود و کیاجلال نیز با فرستادن هدایایی، از وی مهلت خواست. این هملت به درازا کشید و فصل پاییز دوباره رسید. مرعشیان نیز مجبور به ترک آنجا شدند. بدین شکل، فرزندان میربزرگ در سال ۷۷۶هجری، نزد پدر رفتند و از وی کمک خواستند. در این هنگام [[سید علی کیا]]<ref group="یادداشت">وی فرزند [[امیر کیای ملاطی|امیرکیا]] و از [[کیاییان]] بود. میربزرگ به این خاندان ارادت داشت و آنان نیز متقابلاً از حامیان دولت مرعشی بودند.</ref> نیز به میربزرگ پناهنده شده‌بود. میربزرگ بر سر این مسئله با سیدعلی مشورت نمود و سرانجام وی گفت که شخصاً در این نبرد شرکت خواهد نمود. سپس مرعشیان از حاکمان رستمدار خواستند که به عهد خود عمل نموده و در این نبرد آنان را همراهی کنند ولی آنان پیمان‌شکنی نمودند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۰۴ تا ۱۰۶}}</ref> | ||
پس از شروع نبرد و رسیدن خبر حضور سادات گیلان به گوش جلال متمیر، وی اعلام نمود که به شرط میانجیگری علی کیا و دریافت امان‌نامه‌ای برای فرزندانش، تسلیم خواهد شد. پس از انجام درخواست‌های کیاجلال، او درهای قلعه‌اش را گشود و طبق پیامش تسلیم شد. پس از تسخیر دژ، سادات مرعشی اموال دیوانی و اموال باقی‌مانده از دوران حکومت باوندیان را جدا نموده و اموال کیاجلال متمیر را به وی بازگرداندند. او نیز بخشی از این اموال را به سادات گیلان و بخش دیگری را به سادات مرعشی اهدا نمود. پس از آن نیز کیاجلال را به ساری منتقل نمودند و قلعهٔ فیروزکوه را از آن پس به عنوان انبار ذخایر محفوظ داشتند.<ref | پس از شروع نبرد و رسیدن خبر حضور سادات گیلان به گوش جلال متمیر، وی اعلام نمود که به شرط میانجیگری علی کیا و دریافت امان‌نامه‌ای برای فرزندانش، تسلیم خواهد شد. پس از انجام درخواست‌های کیاجلال، او درهای قلعه‌اش را گشود و طبق پیامش تسلیم شد. پس از تسخیر دژ، سادات مرعشی اموال دیوانی و اموال باقی‌مانده از دوران حکومت باوندیان را جدا نموده و اموال کیاجلال متمیر را به وی بازگرداندند. او نیز بخشی از این اموال را به سادات گیلان و بخش دیگری را به سادات مرعشی اهدا نمود. پس از آن نیز کیاجلال را به ساری منتقل نمودند و قلعهٔ فیروزکوه را از آن پس به عنوان انبار ذخایر محفوظ داشتند.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref><ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۰۷}}</ref> | ||
==== نبرد با پادوسبانیان ==== | ==== نبرد با پادوسبانیان ==== | ||
{{فتوحات مرعشیان روی نقشه}} | {{فتوحات مرعشیان روی نقشه}} | ||
سید رضی‌الدین، حاکم آمل، با بهانه قرار دادن ظلم حکام | سید رضی‌الدین، حاکم آمل، با بهانه قرار دادن ظلم حکام رستمدار بر درویشان و حامیان مرعشیان، از پدر و برادر خویش، دربارهٔ برخورد با پادوسبانیان کسب تکلیف نمود.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۰۸}}</ref> سید قوام‌الدین نیز در پاسخ به این سؤال این‌گونه پاسخ داد: | ||
{{نقل قول|ملوک رستمدار از آنچه فقرا و صلحا کردند، درویشان ما نیز در مقام انتقام برآیند. اکنون به هرچه صلاح شما می‌دانید، بر آن موجب قیام نمایید که حق‌تعالی موافق است.<ref>{{پک|ظهیرالدین|۱۳۶۸|ک=تاریخ طبرستان و مازندران و رویان|ص=۲۰۶}}</ref>}} | {{نقل قول|ملوک رستمدار از آنچه فقرا و صلحا کردند، درویشان ما نیز در مقام انتقام برآیند. اکنون به هرچه صلاح شما می‌دانید، بر آن موجب قیام نمایید که حق‌تعالی موافق است.<ref>{{پک|ظهیرالدین|۱۳۶۸|ک=تاریخ طبرستان و مازندران و رویان|ص=۲۰۶}}</ref>}} | ||
| خط ۱۲۸: | خط ۱۰۸: | ||
===== میراندشت ===== | ===== میراندشت ===== | ||
نخستین نبرد با پادوسبانیان اندکی پس از مرگ میربزرگ در میراندشت<ref group="یادداشت">اعتمادالسلطنه در کتابش آنجا را ''میراناده'' نامیده</ref> رخ داد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۰۸}}</ref> در این نبرد نیروهای مرعشی، توانستند بر پادوسبانیان غلبه کنند، ملک قباد به | نخستین نبرد با پادوسبانیان اندکی پس از مرگ میربزرگ در میراندشت<ref group="یادداشت">اعتمادالسلطنه در کتابش آنجا را ''میراناده'' نامیده</ref> رخ داد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۰۸}}</ref> در این نبرد نیروهای مرعشی، توانستند بر پادوسبانیان غلبه کنند، ملک قباد به کجور عقب‌نشینی نمود و رستمدار به تصرف سادات درآمد. سید رضی‌الدین و فخرالدین تا حوالی کجور قباد دوم را تعقیب نمودند و در سرزمین ناتل، به روستای واتاشان رسیده و آنجا را مرکز عملیات جنگی اعلام نمودند و رستمدار را نیز از همان‌جا کنترل می‌کردند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۰۹}}</ref> | ||
===== لکتر ===== | ===== لکتر ===== | ||
در بهار سال | در بهار سال ۷۸۳ ه‍ق ملک قباد دوم در صحرایی به نام لکتر<ref group="یادداشت">خواندمیر در کتابش آنجا را ''لکبیران'' نامیده. ارجاع شود به: [[#CITEREF.D8.AE.D9.88.D8.A7.D9.86.D8.AF.D9.85.DB.8C.D8.B11362|خواندمیر ص۳۴۳]] همچنین [[چراغعلی اعظمی سنگسری|سنگسری]] آن را لکتور نوشته است. ارجاع شود به: [[#CITEREF.D8.B3.D9.86.DA.AF.D8.B3.D8.B1.DB.8C1354|سنگسری، ۱۰۲]]</ref> به نیروهای مرعشی شبیخون زد و به آن‌ها ضربات سنگینی وارد ساخت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۰۹}}</ref> اما صبح روز بعد، در نبردی که بین دو سپاه درگرفت، ملک قباد دوم کشته شد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۰۹}}</ref><ref>{{پک|سنگسری|۱۳۵۴|ک=گاوبارگان پادوسبانی|ص=۱۰۲}}</ref> پس از آن رستمداریان علیرغم ادامهٔ مقاومتشان، شکست خوردند و قلعه‌های کجور، کلار، هرسی و آبدان توسط سادات فتح شدند. پس از آن نیز سید فخرالدین، واتاشان را به عنوان پایتخت خویش برگزید.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref><ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۱۰}}</ref> | ||
اما صبح روز بعد، در نبردی که بین دو سپاه درگرفت، ملک قباد دوم کشته شد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۰۹}}</ref><ref>{{پک|سنگسری|۱۳۵۴|ک=گاوبارگان پادوسبانی|ص=۱۰۲}}</ref> پس از آن رستمداریان علیرغم ادامهٔ مقاومتشان، شکست خوردند و قلعه‌های کجور، کلار، هرسی و آبدان توسط سادات فتح شدند. پس از آن نیز سید فخرالدین، واتاشان را به عنوان پایتخت خویش برگزید.<ref | |||
=== مرگ میربزرگ === | === مرگ میربزرگ === | ||
[[پرونده:MIR bozorg marashi (ghavam u-din).JPG| [[مشهد میربزرگ]]|بندانگشتی| | [[پرونده:MIR bozorg marashi (ghavam u-din).JPG| نمایی از [[مشهد میربزرگ]]، محل دفن رهبر مرعشیان در آمل ایران|بندانگشتی|272x272px|جایگزین=نمایی از مقبره مشهد میربزرگ با گنبدی مثلثی شکل و بنایی آجری]] | ||
میربزرگ در محرم سنهٔ ۷۸۴ | میربزرگ در محرم سنهٔ ۷۸۴ درگذشت۔<ref>{{پک|سنگسری|۱۳۵۴|ک=گاوبارگان پادوسبانی|ص=۱۰۵}}</ref> میربزرگ با سابقهٔ ۲۰ سال حکومت و حدود ۷۰ سال سن، به بستر بیماری افتاده بود.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۱۴}}</ref> پس از مرگ میربزرگ، پیروان و هوادارانش، پیکر او را از بارفروش‌ده به آمل منتقل کرده و در همان‌جا دفنش نمودند. سپس بر [[مشهد میربزرگ|مقبره‌اش]] گنبدی ساختند که اتمام آن را در سال ۸۱۴ ه۔ق ذکر نموده‌اند.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref><ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۱۵}}</ref> | ||
== | == حکومت مرعشیان پس از مرگ میربزرگ (دوره دوم) == | ||
[[پرونده:Marashiyan's states.PNG|300px|thumb|نقشهٔ تقریبی محدوده فرمان‌روایی مرعشیان:{{راهنمای رنگی|yellow|میربزرگ در بارفروش ده}}{{راهنمای رنگی|Red|کمال‌الدین در ساری}}{{راهنمای رنگی|green|رضی‌الدین در آمل}}{{راهنمای رنگی|blue|فخرالدین در رویان}}{{راهنمای رنگی|purple|امیرعلی در استرآباد}}|جایگزین=نقشه نقاط تحت سیطره فرمان‌روایان مرعشی]] | |||
{{اصلی|سید کمال‌الدین مرعشی}} | {{اصلی|سید کمال‌الدین مرعشی}} | ||
میربزرگ برای یک دوره بیست ساله، با رهبری کاریزماتیک خود مازندران را به وسیله پسرانش که بینشان در آن زمان اتحادی قوی برقرار بود کنترل کرد (۴ تن از ۱۴ پسرش در کودکی مردند). کمال‌الدین عهده‌دار ساری بود و آمل را به رضی‌الدین، رستمدار را به فخرالدین و کراتوغان را به شرف‌الدین واگذار کرده بود. قدرت مرعشیان از غرب تا سرحد قزوین می‌رسید؛ کیاییان با حمایت آنان کنترل بخش عمده‌ای از گیلان را در دست داشتند، ولی در شرق سید عماد، مؤسس [[سادات مرتضوی هزارجریب|سادات مرتضوی]] و امیرولی که سعی بر کشتن کمال‌الدین کرده بود تهدید می‌شد. | میربزرگ برای یک دوره بیست ساله، با رهبری کاریزماتیک خود مازندران را به وسیله پسرانش که بینشان در آن زمان اتحادی قوی برقرار بود کنترل کرد (۴ تن از ۱۴ پسرش در کودکی مردند). کمال‌الدین عهده‌دار ساری بود و آمل را به رضی‌الدین، رستمدار را به فخرالدین و کراتوغان را به شرف‌الدین واگذار کرده بود. قدرت مرعشیان از غرب تا سرحد قزوین می‌رسید؛ کیاییان با حمایت آنان کنترل بخش عمده‌ای از گیلان را در دست داشتند، ولی در شرق سید عماد، مؤسس [[سادات مرتضوی هزارجریب|سادات مرتضوی]] و امیرولی که سعی بر کشتن کمال‌الدین کرده بود تهدید می‌شد. | ||
=== فتح قزوین === | === فتح قزوین === | ||
فخرالدین کنترل قزوین را در دست گرفت ولی با مرگ میربزرگ آن را از دست داد.<ref | فخرالدین کنترل قزوین را در دست گرفت ولی با مرگ میربزرگ آن را از دست داد.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref> پس از مرگ میربزرگ، با جمع‌آوری سپاهی به قزوین بازگشت تا با مخالفانی که در ایام بیماری میربزرگ، در آن دیار سربرآورده بودند، به جنگ بپردازد. وی پس از نبردش در قزوین، از طالقان به قلعهٔ الموت حمله‌ور شد<ref group="یادداشت">قلعهٔ الموت در آن دوران در دست کیائیان هزاراسبی و بقایای اسماعیلیه بود.</ref><ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۳۱}}</ref> و آنجا را تاراج کرد.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref> | ||
=== نبرد در خاور === | === نبرد در خاور === | ||
پس از سرکوب مخالفان در قزوین، شورش سید عماد در هزار جریب نیز سرکوب شد. در این زمان امیرولی استرآبادی<ref group="یادداشت">امیرولی نامی فرزند امیر شیخعلی هندو از امرای [[طغا تیموریان|طغاتیموری]] و واپسین ایلخان خراسان بود که استرآباد را از تسلط سربداران درآورده بود. ارجاع شود به: [[#CITEREF.D9.85.D8.AC.D8.AF1388|مجد، ۱۳۲]] و سمرقندی، ۳۰۶–۳۰۷</ref> گاهی برای آزمودن توان مرعشیان، به قلمروشان دست‌اندازی می‌نمود و یک بار نیز به اشارت وی، به جان [[سید کمال‌الدین مرعشی]] سوء قصد نمودند که ناکام ماند. در مقابل سادات مرعشی، با فرستادن نامه‌هایی مستند ضد آن اقدامات، امیرولی را تهدید می‌کردند. سرانجام سید کمال‌الدین تمامی لشکریان مازندران را به فرماندهی فخرالدین به مقابله با امیرولی فراخواند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۳۲–۱۳۳}}</ref> | |||
پس از سرکوب مخالفان در قزوین، شورش سید عماد در | |||
امیرولی نیز با شنیدن خبر لشکرکشی مرعشیان، در | امیرولی نیز با شنیدن خبر لشکرکشی مرعشیان، در تمیشه اردویی بر پا نمود و در نبردی که بین دو سپاه درگرفت، امیرولی در نخستین ساعات دفاع بسیاری از سپاهیانش را از دست داد و به کوهپایهها گریخت. مرعشیان نیز استرآباد را تصرف<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۳۲–۱۳۳}}</ref> و پادگانی در آنجا مستقر کردند.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref> | ||
== یورش‌های تیمور == | == یورش‌های تیمور == | ||
=== یورش به استرآباد === | === یورش به استرآباد === | ||
[[پرونده:Timur East Persia campaign.jpg|نقشهٔ لشکرکشی تیمور در نخستین دورهٔ یورشش به ایران و استرآباد|بندانگشتی| | [[پرونده:Timur East Persia campaign.jpg|نقشهٔ لشکرکشی تیمور در نخستین دورهٔ یورشش به ایران و استرآباد|بندانگشتی|238x238px|جایگزین=نقشه حرکت سپاهیان تیمور در نبرد نخست|راست]] | ||
[[پرونده:Timur West Persia campaign.jpg|نقشهٔ لشکرکشی تیمور به استرآباد و سپس غرب [[فلات ایران]]|بندانگشتی| | [[پرونده:Timur West Persia campaign.jpg|نقشهٔ لشکرکشی تیمور به استرآباد و سپس غرب [[فلات ایران]]|بندانگشتی|239x239px|جایگزین=نقشه حرکت سپاهیان تیمور در نبرد دوم|راست]] | ||
در سال ۷۹۴ | در سال ۷۹۴ ه۔ق در زمان حکومت مرعشیان، هنگام حمله تیمور، اهمیت منطقه که مانند سدی در مقابل هجوم دشمنان عمل می‌کرد، روشن شد و تیمور به سختی توانست بر این نواحی دست یابد.<ref>{{پک|ورهرام|۱۳۶۷|ف=دریای خزر و رویدادهای تاریخی آن|ک=تحقیقات جغرافیایی}}</ref> | ||
مرعشیان برای این که مبادا امیرولی به تیمور بپیوندد، حکومت را به او برگرداندند.<ref | مرعشیان برای این که مبادا امیرولی به تیمور بپیوندد، حکومت را به او برگرداندند.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref> تیمور پیش از آنکه با مرعشیان ارتباطی بیابد، دو بار به استرآباد لشکر کشاند. اولین بار سال ۷۸۰ ه‍ق بود که وقتی امیرولی از یورش تیمور آگاه شد، برخی از نزدیکانش من‌جمله امیر حاجی را با انواع پیشکش‌ها به نزد پادشاه تیموری فرستاد. تیمور نیز او را بخشید و استرآباد را به او بخشید. پس از رفتن تیمور، امیرولی اقدامات محافظتی برای حفظ استرآباد انجام داد و دستور داد دور شهر را [[خندق|خندقی]] بزرگ بکنند و دیواری بلند بسازند و در بالای دیوار، سیخ‌هایی را قرار دهند. تیمور وقتی از اقدامات امیرولی مطلع شد، با لشکر بزرگی، متشکل از سی قشون در سال ۸۷۶ ه‍ق به طرف استرآباد حرکت کرد. لشکر امیرولی شکست خورده، رو به فرار آوردند. امیرولی به سوی ری گریخت و تیمور لشکری به سرداری «خدای‌داد بهادر»، «شیخعلی بهادر»، «عمر بهادر» و «ایناغ خماری» را در پس او روانه کرد. امیرولی پس از فرار به ری، از راه گیلان به خلخال رفت و در آنجا به قتل رسید. بعد از فتح استرآباد، تیمور «پیرک‌پادشاه پسر لقمان‌پادشاه» از نوادگان [[طغاتیمور]] را والی آنجا نمود.<ref>{{پک|میرجعفری|۱۳۸۳|ف=حمله تیمور به مازندران|ک=فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی}}</ref> | ||
پس از تصرف استرآباد به دست تیمور، سادات مرعشی برای جلوگیری از برخورد با تیمور، درصدد فرستادن نماینده‌ای به خدمتش برآمدند. به همین‌دلیل کمال‌الدین فرزندش غیاث‌الدین را به همراه هدایایی به اردوی تیمور فرستاد. سید غیاث‌الدین توسط «سید برکه» که از صوفیان مورد احترام تیمور بود به حضورش رسید. تیمور انتظار داشت که خود سید کمال‌الدین شخصاً به خدمتش برسد و لذا به سید غیاث‌الدین توجهی نکرد، اما او را خلعت پوشانید و نصیحتی چند کرد و خود به سوی عراق رفت.<ref>{{پک|ظهیرالدین|۱۳۶۸|ک=تاریخ طبرستان و مازندران و رویان|ص=۲۲۴}}</ref><ref>{{پک|خواندمیر|۱۳۶۲|ک=حبیب‌السیر|ص=۳۴۴}}</ref> سید کمال‌الدین برای بار دوم همان فرزند خود را با تعدادی از سپاهیانش به خدمت امیر تیمور فرستاد و با اینکه وی تا عراق ملازم تیمور بود، ولی نتوانست در دل او رأفت و مهر ایجاد کند. تیمور پس از چندی در سال ۷۹۲ هجری لشکر خود را متوجه خراسان کرد و از آنجا برای تصرف مازندران عزمش را جزم نمود.<ref>{{پک|میرجعفری|۱۳۸۳|ف=حمله تیمور به مازندران|ک=فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی}}</ref> | پس از تصرف استرآباد به دست تیمور، سادات مرعشی برای جلوگیری از برخورد با تیمور، درصدد فرستادن نماینده‌ای به خدمتش برآمدند. به همین‌دلیل کمال‌الدین فرزندش غیاث‌الدین را به همراه هدایایی به اردوی تیمور فرستاد. سید غیاث‌الدین توسط «سید برکه» که از صوفیان مورد احترام تیمور بود به حضورش رسید. تیمور انتظار داشت که خود سید کمال‌الدین شخصاً به خدمتش برسد و لذا به سید غیاث‌الدین توجهی نکرد، اما او را خلعت پوشانید و نصیحتی چند کرد و خود به سوی عراق رفت.<ref>{{پک|ظهیرالدین|۱۳۶۸|ک=تاریخ طبرستان و مازندران و رویان|ص=۲۲۴}}</ref><ref>{{پک|خواندمیر|۱۳۶۲|ک=حبیب‌السیر|ص=۳۴۴}}</ref> سید کمال‌الدین برای بار دوم همان فرزند خود را با تعدادی از سپاهیانش به خدمت امیر تیمور فرستاد و با اینکه وی تا عراق ملازم تیمور بود، ولی نتوانست در دل او رأفت و مهر ایجاد کند. تیمور پس از چندی در سال ۷۹۲ هجری لشکر خود را متوجه خراسان کرد و از آنجا برای تصرف مازندران عزمش را جزم نمود.<ref>{{پک|میرجعفری|۱۳۸۳|ف=حمله تیمور به مازندران|ک=فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی}}</ref> | ||
سید کمال‌الدین برای بار سوم پسرش، غیاث‌الدین، را با هدایایی پیش تیمور فرستاد و عذرخواهی نمود و در پیامی گفت: | سید کمال‌الدین برای بار سوم پسرش، غیاث‌الدین، را با هدایایی پیش تیمور فرستاد و عذرخواهی نمود و در پیامی گفت: | ||
{{نقل‌قول|ما جمعی از ساداتیم که در این جنگل مازندران مقیم گشته، به دعای دولت مواظبت می‌نماییم… اکنون این حقیر مدتی است به طریق جدّ و آباء خود در این جنگل مازندران با مردم آنچه وظیفه عدل و انصاف است مدعی داشته، به دعای دولت شاهان ذوی الاقتدار مشغولیم. مأمول آنکه نظر عنایت مشمول حال این فقیران گردانیده از ما بجز دعاگویی چیز دیگری توقع ندارند.<ref | {{نقل‌قول|ما جمعی از ساداتیم که در این جنگل مازندران مقیم گشته، به دعای دولت مواظبت می‌نماییم… اکنون این حقیر مدتی است به طریق جدّ و آباء خود در این جنگل مازندران با مردم آنچه وظیفه عدل و انصاف است مدعی داشته، به دعای دولت شاهان ذوی الاقتدار مشغولیم. مأمول آنکه نظر عنایت مشمول حال این فقیران گردانیده از ما بجز دعاگویی چیز دیگری توقع ندارند.<ref dir=ltr><ref>{{پک|ظهیرالدین|۱۳۶۸|ک=تاریخ طبرستان و مازندران و رویان|ص=۲۲۵}}</ref>}} | ||
از تیمور در کتاب ''تزوکات تیموری'' چنین جمله‌ای نقل شده است: | از تیمور در کتاب ''تزوکات تیموری'' چنین جمله‌ای نقل شده است: | ||
{{نقل‌قول|اول کسی که به من پناه آورد امیرعلی حاکم مازندران بود که به من پیشکش فرستاد و در مکتوبی که نوشته بود، قید کرده بود که ما جمعی از آل‌علی‌ایم، قناعت به این سرزمین کرده‌ایم «{{عبارت عربی|ان تأخذ و اقدرتکم اقوی و ان تعفوا اقرب للتقوی}}» یعنی اگر بگیرید قدرت شما قوی‌تر است و اگر عفو کنید نزدیک به پرهیزکاری است.<ref>{{پک|میرجعفری|۱۳۸۳|ف=حمله تیمور به مازندران|ک=فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی}}</ref>}} | {{نقل‌قول|اول کسی که به من پناه آورد امیرعلی حاکم مازندران بود که به من پیشکش فرستاد و در مکتوبی که نوشته بود، قید کرده بود که ما جمعی از آل‌علی‌ایم، قناعت به این سرزمین کرده‌ایم «{{عبارت عربی|ان تأخذ و اقدرتکم اقوی و ان تعفوا اقرب للتقوی}}» یعنی اگر بگیرید قدرت شما قوی‌تر است و اگر عفو کنید نزدیک به پرهیزکاری است.<ref>{{پک|میرجعفری|۱۳۸۳|ف=حمله تیمور به مازندران|ک=فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی}}</ref>}} | ||
درخواست‌های سید غیاث‌الدین مورد قبول تیمور واقع نشد و به فرمان تیمور، وی را گروگان گرفتند و سپس برای نصیحت به کمال‌الدین، او را بازگرداندند.<ref | درخواست‌های سید غیاث‌الدین مورد قبول تیمور واقع نشد و به فرمان تیمور، وی را گروگان گرفتند و سپس برای نصیحت به کمال‌الدین، او را بازگرداندند.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref><ref>{{پک|خواندمیر|۱۳۶۲|ک=حبیب‌السیر|ص=۳۴۴}}</ref><ref>{{پک|ظهیرالدین|۱۳۶۸|ک=تاریخ طبرستان و مازندران و رویان|ص=۲۲۵}}</ref> | ||
=== یورش به مرعشیان === | === یورش به مرعشیان === | ||
[[پرونده:Timur Golden Horde campaign.jpg|نقشهٔ لشکرکشی تیمور که به فتح طبرستان انجامید|بندانگشتی| | [[پرونده:Timur Golden Horde campaign.jpg|نقشهٔ لشکرکشی تیمور که به فتح طبرستان انجامید|بندانگشتی|264x264px|جایگزین=نقشه حرکت سپاهیان تیمور که منجر به فتح طبرستان شد]] | ||
پس از آنکه تیمور غیاث‌الدین را بازگرداند، خود نیز در پی او روان شد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۴۱}}</ref> [[ظهیرالدین مرعشی|ظهیرالدین]] در مقایسهٔ تعداد لشکریان مرعشیان و تیمور نوشته است: «لشکر ایشان نسبت به لشکر تیمور همچو قطره و دریاست.»<ref>{{پک|ظهیرالدین|۱۳۶۸|ک=تاریخ طبرستان و مازندران و رویان|ص=۱۵۷}}</ref> | پس از آنکه تیمور غیاث‌الدین را بازگرداند، خود نیز در پی او روان شد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۴۱}}</ref> [[ظهیرالدین مرعشی|ظهیرالدین]] در مقایسهٔ تعداد لشکریان مرعشیان و تیمور نوشته است: «لشکر ایشان نسبت به لشکر تیمور همچو قطره و دریاست.»<ref>{{پک|ظهیرالدین|۱۳۶۸|ک=تاریخ طبرستان و مازندران و رویان|ص=۱۵۷}}</ref> | ||
| خط ۱۸۱: | خط ۱۵۷: | ||
{{نقل‌قول|هر یک از بزرگان و مهتران این ولایت فرزندان خود را با مال چند ساله پیش ما فرستند و چون فرزندان ایشان در کوچها با ما باشند، پدران ایشان را ما امان دهیم.<ref>{{پک|شامی|۱۳۶۳|ک=ظفرنامه|ص=۱۲۷}}</ref>}} | {{نقل‌قول|هر یک از بزرگان و مهتران این ولایت فرزندان خود را با مال چند ساله پیش ما فرستند و چون فرزندان ایشان در کوچها با ما باشند، پدران ایشان را ما امان دهیم.<ref>{{پک|شامی|۱۳۶۳|ک=ظفرنامه|ص=۱۲۷}}</ref>}} | ||
مرعشیان این شرط را نپذیرفتند و در قلعهٔ «ماهانه‌سر»<ref group="یادداشت">قلعهٔ ماهانه‌سر که در قرن هشتم هجری به وسیله سادات مرعشی بنا شد در شمال آمل حدود چهار فرسنگ به جانب [[دریای خزر|دریا]] و بر بلندی‌های مشرف به دهکدهٔ زرکه و کرسنگ قرار داشت که امروز به فرنگیس معروف است. ابن اسفندیار دربارهٔ ماهانه‌سر که بعدها محل مستحکمی برای استقرار خاندان مرعشی مازندران شد، می‌نویسد: «پادشاهی که ماهیه‌سر نام داشته در محلی واقع در چهار فرسخی آمل مسکن داشت. در مجاورت آن خندق عمیقی است پر از آب و علف‌هایی که هر چه در آن بیفتد به کلی ناپدید می‌شود». مرجع: فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)</ref> سنگر گرفتند. در منابع مختلف مقاومت مرعشیان در این قلعه، از «یک هفته» تا «دو ماه و شش روز» آورده شده است. مرعشیان این قلعه را ناگشودنی می‌دانستند؛ لیکن تیمور شیوهٔ جنگی جدیدی اتخاذ نمود.<ref | مرعشیان این شرط را نپذیرفتند و در قلعهٔ «ماهانه‌سر»<ref group="یادداشت">قلعهٔ ماهانه‌سر که در قرن هشتم هجری به وسیله سادات مرعشی بنا شد در شمال آمل حدود چهار فرسنگ به جانب [[دریای خزر|دریا]] و بر بلندی‌های مشرف به دهکدهٔ زرکه و کرسنگ قرار داشت که امروز به فرنگیس معروف است. ابن اسفندیار دربارهٔ ماهانه‌سر که بعدها محل مستحکمی برای استقرار خاندان مرعشی مازندران شد، می‌نویسد: «پادشاهی که ماهیه‌سر نام داشته در محلی واقع در چهار فرسخی آمل مسکن داشت. در مجاورت آن خندق عمیقی است پر از آب و علف‌هایی که هر چه در آن بیفتد به کلی ناپدید می‌شود». مرجع: فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)</ref> سنگر گرفتند. در منابع مختلف مقاومت مرعشیان در این قلعه، از «یک هفته» تا «دو ماه و شش روز» آورده شده است. مرعشیان این قلعه را ناگشودنی می‌دانستند؛ لیکن تیمور شیوهٔ جنگی جدیدی اتخاذ نمود.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref><ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۴۲}}</ref> | ||
لشکر تیمور قلعه را محاصره کردند و از کنارهٔ | لشکر تیمور قلعه را محاصره کردند و از کنارهٔ «دریای قلزم»، کشتی‌هایی مجهز به آتش‌انداز به سوی قلعه رفته و نفت و آتش به میان قلعه انداختند.<ref>{{پک|میرجعفری|۱۳۸۳|ف=حمله تیمور به مازندران|ک=فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی}}</ref> در این مرحله، مرگ یکی از سرداران تیمور، به نام خواجه علی بهادر، وی را خشمگین نمود. تیمور پس از آن شخصاً در عملیات جنگی دخالت نمود. چنان‌که حصاری پس از حصاری فرو می‌ریخت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۴۱}}</ref> سرانجام، پنجشنبه مورخ دوم شوال ۷۹۵ ه‍ق،<ref>{{پک|سنگسری|۱۳۵۴|ک=گاوبارگان پادوسبانی|ص=۱۰۹}}</ref> استمرار تهدیدات تیمور، موجب شد تا کمال‌الدین مجبور شود دروازهٔ واپسین حصارها را نیز بگشاید.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۴۳}}</ref> | ||
=== تبعید سادات مرعشی === | === تبعید سادات مرعشی === | ||
تیمور پس از آنکه سادات را به اسارت گرفت، در فکر توجیه اعمال خلاف ادعاهای خویش در احترام گذاردن به [[اهل‌بیت]] [[محمد|پیامبر اسلام]] بود، چنانچه نقشهٔ جدیدی طراحی کرد:<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۴۶}}</ref> | تیمور پس از آنکه سادات را به اسارت گرفت، در فکر توجیه اعمال خلاف ادعاهای خویش در احترام گذاردن به [[اهل‌بیت]] [[محمد|پیامبر اسلام]] بود، چنانچه نقشهٔ جدیدی طراحی کرد:<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۴۶}}</ref> | ||
پس از آنکه اهالی قلعه از سنگرشان بیرون آمده و صف کشیدند و نزد تیمور زانو زدند، [[اسکندر چلاوی]] نزد تیمور رفته و گفت: «این‌ها خونی من‌اند، پادشاه به من بسپارند تا [[قصاص]] بکنم.» تیمور نیز در پاسخ به وی گفت: «این‌ها تنها خونی تو نیستند، | پس از آنکه اهالی قلعه از سنگرشان بیرون آمده و صف کشیدند و نزد تیمور زانو زدند، [[اسکندر چلاوی]] نزد تیمور رفته و گفت: «این‌ها خونی من‌اند، پادشاه به من بسپارند تا [[قصاص]] بکنم.» تیمور نیز در پاسخ به وی گفت: «این‌ها تنها خونی تو نیستند، ملک رویان را نیز اینان کشته‌اند. ملک طوس را نیز حاضر گردانید تا خونی او با او سپرده شود، تا قصاص بکند.» | ||
پس از حاضر شدن [[سعیدالدوله توس|ملک طوس پادوسبانی]] در این مجلس، تیمور از او خواست تا آنکس را که خونی اوست، قصاص نماید.<ref>{{پک|سنگسری|۱۳۵۴|ک=گاوبارگان پادوسبانی|ص=۱۰۹}}</ref><ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۴۶}}</ref> ملک طوس، با این عمل مخالفت کرد<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۴۶}}</ref> و گفت: | پس از حاضر شدن [[سعیدالدوله توس|ملک طوس پادوسبانی]] در این مجلس، تیمور از او خواست تا آنکس را که خونی اوست، قصاص نماید.<ref>{{پک|سنگسری|۱۳۵۴|ک=گاوبارگان پادوسبانی|ص=۱۰۹}}</ref><ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۴۶}}</ref> ملک طوس، با این عمل مخالفت کرد<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۴۶}}</ref> و گفت: | ||
| خط ۱۹۶: | خط ۱۷۲: | ||
{{نقل قول|رحمت بر تو باد که مرا و خود را از آتش [[دوزخ]] نجات دادی لعنت بر اسکندر شیخی که می‌خواست، مرا همعنان خویش، به نار جحیم رساند.<ref>{{پک|خواندمیر|۱۳۶۲|ک=حبیب‌السیر|ص=۳۴۷}}</ref>}} | {{نقل قول|رحمت بر تو باد که مرا و خود را از آتش [[دوزخ]] نجات دادی لعنت بر اسکندر شیخی که می‌خواست، مرا همعنان خویش، به نار جحیم رساند.<ref>{{پک|خواندمیر|۱۳۶۲|ک=حبیب‌السیر|ص=۳۴۷}}</ref>}} | ||
سپس اسکندر چلاوی و چند تن دیگر، «رشانقه» را از «سادات» جدا کرد و به دستور تیمور هر کس که سید نبود را، «[[قتل‌عام]]» نمودند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۴۶}}</ref> تیمور پس از آن، برای اینکه مرعشیان دوباره به حکومت نرسند و منطقه را دچار شورش نکنند و همچنین برای آنکه آن‌ها را تحت نظر داشته باشد، فرمان داد سادات را به | سپس اسکندر چلاوی و چند تن دیگر، «رشانقه» را از «سادات» جدا کرد و به دستور تیمور هر کس که سید نبود را، «[[قتل‌عام]]» نمودند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۴۶}}</ref> تیمور پس از آن، برای اینکه مرعشیان دوباره به حکومت نرسند و منطقه را دچار شورش نکنند و همچنین برای آنکه آن‌ها را تحت نظر داشته باشد، فرمان داد سادات را به فرارود، مرکز حکومتش، انتقال دهند. به فرمان تیمور همهٔ مرعشیان را در کشتی نشانده و به فرارود بردند.<ref>{{پک|میرجعفری|۱۳۸۳|ف=حمله تیمور به مازندران|ک=فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی}}</ref> چنان‌که کمال‌الدین را به خوارزم، مرتضی و عبدالله را به چاچ، فخرالدین را به کاشغر و زین‌العابدین را به سیرام تبعید کردند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۴۸–۱۴۹}}</ref> تیمور نیز پس از [[تبعید]] سادات مرعشی، حکومت ساری را به جمشید قارن غوری و آمل را به اسکندر شیخی و رستمدار را به ملک طوس و نور را به [[کیومرث یکم|ملک کیومرث]] اهدا نمود.<ref>{{پک|میرجعفری|۱۳۸۳|ف=حمله تیمور به مازندران|ک=فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی}}</ref> | ||
=== وقایع پس از تبعید مرعشیان === | === وقایع پس از تبعید مرعشیان === | ||
[[پرونده:Karte Map Chorasan-Transoxanien-Choresmien-fa.png|انگشتدان | [[پرونده:Karte Map Chorasan-Transoxanien-Choresmien-fa.png|انگشتدان|نقشهٔ تقریبی خوارزم و فرارود که در شمال شرق طبرستان قرار دارند.|جایگزین=نقشه تقریبی سه منطقه خوارزم، خراسان و فرارود]] | ||
تیمور ساری و آمل را «غارت» و مردم آنجا را «قتل‌عام» کرد.<ref>{{پک|میرجعفری|۱۳۸۳|ف=حمله تیمور به مازندران|ک=فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی}}</ref> | تیمور ساری و آمل را «غارت» و مردم آنجا را «قتل‌عام» کرد.<ref>{{پک|میرجعفری|۱۳۸۳|ف=حمله تیمور به مازندران|ک=فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی}}</ref> بسیاری از مردم آمل از شهر گریختند و راهی ساری شدند<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref> تا آنکه آمل به «قحطی» دچار شد. اسکندر شیخی در این زمان برای آوردن غلات از گیلان کمک خواست<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۵۰}}</ref> ولی با وجود تلاش‌های او، برای ازدیاد جمعیت و بازسازی اقتصاد، این شهرها رونق سابقشان را بازنیافتند.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref> مقارن همین ایام اسکندر [[مشهد میربزرگ]] را تخریب نمود.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref><ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۵۰}}</ref> سید عزالدین رکابی، داماد کمال‌الدین مرعشی، هم در بازگشت از گیلان در جنگل‌ها کمین نمود و مدتی علیه اسکندر قیام نمود که در آخر اسکندر چلاوی با کمک قارن غوری، حاکم ساری، و خراسانیان در خدمت او، عزالدین رکابی را شکست داد و او و پنج پسرش را کشت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۵۰}}</ref> | ||
بسیاری از مردم آمل از شهر گریختند و راهی ساری شدند<ref | |||
پس از مدتی اسکندر چلاوی به دلایل نامعلومی علیه تیمور شورش نمود و مدتی بعد در جنگل‌ها متواری شد و در شیرود دوهزار به قتل رسید و سر بریده‌اش به دو پسر زندانی‌اش در قلعه فیروزکوه نشان داده شد. تیمور بعداً از آنان عذرخواهی کرد.<ref | پس از مدتی اسکندر چلاوی به دلایل نامعلومی علیه تیمور شورش نمود و مدتی بعد در جنگل‌ها متواری شد و در شیرود دوهزار به قتل رسید و سر بریده‌اش به دو پسر زندانی‌اش در قلعه فیروزکوه نشان داده شد. تیمور بعداً از آنان عذرخواهی کرد.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref><ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۵۱–۱۵۲}}</ref> پس از قتل اسکندر، تیمور سیاستش را نسبت به مرعشیان تغییر داد<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۵۴}}</ref> چنانچه در سفرش به گیلان، به قصد یافتن اسکندر، غیاث‌الدین مرعشی ملازم وی بود.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۵۱–۱۵۲}}</ref> همچنین پس از مرگ اسکندر، حکومت آمل را به سید علی بن سید کمال‌الدین سپرد<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۵۴}}</ref> و به سید علی قول داد، وقتی به فرارود رسید، دیگر سادات مرعشی را نیز رها نماید؛ ولی پیش از رسیدن به آنجا وفات یافت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۴۶}}</ref> در این مدت چند تن از فرزندان میربزرگ نیز درگذشتند. کمال‌الدین، حاکم سابق مرعشیان، از جمله این افراد بود که در کاشغر وفات یافت و بعدها مریدانش، استخوان‌هایش را به ساری آوردند و دفن کردند.<ref>{{پک|کسروی|۱۳۵۲|ک=مجموعهٔ ۷۸ رساله و گفتار|ص=۳۰}}</ref> | ||
== | == بازگشت به طبرستان (دورهٔ سوم) == | ||
پس از مرگ تیمور، رفتار جانشینش، [[شاهرخ]]، با بازماندگان سادات مرعشی که در | پس از مرگ تیمور، رفتار جانشینش، [[شاهرخ]]، با بازماندگان سادات مرعشی که در فرارود می‌زیستند مسالمت‌آمیز بود؛ چنانچه به آنان اجازهٔ بازگشتن به مازندران داد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۵۹}}</ref> در ابتدای ورود مرعشیان به طبرستان، پیرک پادشاه، حاکم استرآباد، اجازه‌شان را معتبر ندانست<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref> آنان را محبوس نمود و اموالشان را ضبطکرد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۵۹}}</ref> با شورش مردمان ساری و سپس حرکت مردم آمل به سوی استرآباد، پیرک پادشاه سادات مرعشی را در سال ۸۰۹هجری قمری با هدایایی رها کرد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۶۰}}</ref> | ||
در این دوره از حکومت مرعشیان، حکومت دو قسمت شده و بخشی از عموزادگاه در ساری و بخشی دیگر در آمل حکومت می‌کردند. تدریجاً درگیری میان حاکمان آمل و ساری برای کسب قدرت بیشتر، رشد کرده و درگیری‌های خانوادگی به نزاع و جنگ دو شهر مبدل شد.<ref>{{پک|ربیعی|ک=سرگذشت مرعشیان مازندران|۱۳۸۷|ص=۹}}</ref> | در این دوره از حکومت مرعشیان، حکومت دو قسمت شده و بخشی از عموزادگاه در ساری و بخشی دیگر در آمل حکومت می‌کردند. تدریجاً درگیری میان حاکمان آمل و ساری برای کسب قدرت بیشتر، رشد کرده و درگیری‌های خانوادگی به نزاع و جنگ دو شهر مبدل شد.<ref>{{پک|ربیعی|ک=سرگذشت مرعشیان مازندران|۱۳۸۷|ص=۹}}</ref> | ||
| خط ۲۱۲: | خط ۱۸۷: | ||
=== سید علی ساروی و آملی === | === سید علی ساروی و آملی === | ||
{{اصلی|سید علی ساری|شاهرخ}} | {{اصلی|سید علی ساری|شاهرخ}} | ||
پس از رهایی سادات، آن‌ها به ساری رفته و در قلعه‌ای اقامت گزیدند. پس از چند روز فرزندان رضی‌الدین به آمل رفتند و حکومت شهر را از سید علی، فرزند کمال‌الدین، گرفت. سید علی نیز به ساری رفته و با رایزنی و استناد به وصیتنامه‌های میربزرگ و کمال‌الدین، بارفروش‌ده را به برادرش، غیاث‌الدین، سپرد. سپس حکومت آمل را با موافقت سادات مرعشی، به سید قوام‌الدین دوم، فرزند رضی‌الدین، واگذار کرد. لیکن حکومت قوام‌الدین دوم، به درازا نکشید؛ چنانچه «سید علی آمل» علیه برادر زاده‌اش، سید علی ساری، با جمعی از درویشان در جنگل‌های اطراف آمل شورید. علی ساری نیز با، به حکومت رسیدن سید علی آمل، موافقت نمود. پس از به حکومت رسیدن علی آمل، در سال ۸۱۲ هجری، وی با خانوادهٔ سید رضی، کیای گیلان، وصلت کرده و روابط سادات مرعشی و کیاییان گیلان را زنده نمود.<ref | پس از رهایی سادات، آن‌ها به ساری رفته و در قلعه‌ای اقامت گزیدند. پس از چند روز فرزندان رضی‌الدین به آمل رفتند و حکومت شهر را از سید علی، فرزند کمال‌الدین، گرفت. سید علی نیز به ساری رفته و با رایزنی و استناد به وصیتنامه‌های میربزرگ و کمال‌الدین، بارفروش‌ده را به برادرش، غیاث‌الدین، سپرد. سپس حکومت آمل را با موافقت سادات مرعشی، به سید قوام‌الدین دوم، فرزند رضی‌الدین، واگذار کرد. لیکن حکومت قوام‌الدین دوم، به درازا نکشید؛ چنانچه «سید علی آمل» علیه برادر زاده‌اش، سید علی ساری، با جمعی از درویشان در جنگل‌های اطراف آمل شورید. علی ساری نیز با، به حکومت رسیدن سید علی آمل، موافقت نمود. پس از به حکومت رسیدن علی آمل، در سال ۸۱۲ هجری، وی با خانوادهٔ سید رضی، کیای گیلان، وصلت کرده و روابط سادات مرعشی و کیاییان گیلان را زنده نمود.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref><ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۶۰}}</ref> | ||
=== حکومت مرتضی === | === حکومت مرتضی === | ||
{{اصلی|مرتضی مرعشی}} | {{اصلی|مرتضی مرعشی}} | ||
پس از آن که علی ساری به جای خودش، در [[نماز]] [[عید قربان]]، فرزندش مرتضی را فرستاد، غیاث‌الدین نامهای تهدیدآمیز به سید علی نگاشت. سپس علی ساری با نصیرالدین، به مشورت نشست و از او برای پسرش [[بیعت]] گرفت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۶۸}}</ref> در سال ۸۲۰هجری علی ساری وفات یافت و فرزندش، مرتضی، بر مسند نشست. نصیرالدین برای مرتضی از علی آمل، ملک کیومرث و فرزندان رضی‌الدین [[بیعت]] گرفت و نامهای به شاهرخ رساند و در آن درخواست حکم مازندران را برای مرتضی نمود.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۶۹}}</ref> | پس از آن که علی ساری به جای خودش، در [[نماز عید|نماز]] [[عید قربان]]، فرزندش مرتضی را فرستاد، غیاث‌الدین نامهای تهدیدآمیز به سید علی نگاشت. سپس علی ساری با نصیرالدین، به مشورت نشست و از او برای پسرش [[بیعت]] گرفت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۶۸}}</ref> در سال ۸۲۰هجری علی ساری وفات یافت و فرزندش، مرتضی، بر مسند نشست. نصیرالدین برای مرتضی از علی آمل، ملک کیومرث و فرزندان رضی‌الدین [[بیعت]] گرفت و نامهای به شاهرخ رساند و در آن درخواست حکم مازندران را برای مرتضی نمود.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۶۹}}</ref> | ||
یکی از مشاوران مرتضی، به نام اسکندر | یکی از مشاوران مرتضی، به نام اسکندر روزافزون، به این فکر افتاد که غیاث‌الدین را که در زندان حبس بود، بکشد تا از خطرات احتمالی بکاهد ولی مخالفت بزرگان خاندان، زنان صاحب نفوذ و نصیرالدین مانع این عمل شدند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۷۰}}</ref> نصیرالدین پس از آن ظاهراً از کلیهٔ فعالیت‌های سیاسی کناره‌گیری نمود. مرتضی از او درخواست نمود تا به ساری بازگردد و به فعالیتش ادامه دهد ولی وی نپذیرفت. پس از آن در سال ۸۲۲ هجری، مرتضی به جنگ نصیرالدین شتافت و او را شکست داد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۷۰}}</ref> | ||
پس از آن که نصیرالدین در «نبرد لپور» شکست خورد، گریخت<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۷۲}}</ref> و سادات کیای گیلان او و خانواده‌اش را پذیرفتند. در این هنگام، بین مرتضی و علی آمل اختلافاتی روی داد و در سال ۸۲۴ هجری، علی را از آمل بیرون کرده، قوام‌الدین دوم را بر مسند نشاندند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۷۳}}</ref> سرانجام نیز علی آمل و نصیرالدین به ترتیب در سال‌های ۸۲۵ و ۸۲۶<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۷۴}}</ref> و مرتضی در ۴ صفر ۸۳۷ هجری درگذشتند.<ref | پس از آن که نصیرالدین در «نبرد لپور» شکست خورد، گریخت<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۷۲}}</ref> و سادات کیای گیلان او و خانواده‌اش را پذیرفتند. در این هنگام، بین مرتضی و علی آمل اختلافاتی روی داد و در سال ۸۲۴ هجری، علی را از آمل بیرون کرده، قوام‌الدین دوم را بر مسند نشاندند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۷۳}}</ref> سرانجام نیز علی آمل و نصیرالدین به ترتیب در سال‌های ۸۲۵ و ۸۲۶<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۷۴}}</ref> و مرتضی در ۴ صفر ۸۳۷ هجری درگذشتند.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref><ref>{{پک|خواندمیر|۱۳۶۲|ک=حبیب‌السیر|ص=۳۵۰}}</ref> | ||
=== حکومت محمد === | === حکومت محمد === | ||
| خط ۲۲۵: | خط ۲۰۰: | ||
پس از مرگ مرتضی، فرزند وی، محمد، زمام امور را به دست گرفت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۷۵}}</ref> در ابتدای حکومت محمد، غیاث‌الدین در زندان وفات یافت.<ref>{{پک|خواندمیر|۱۳۶۲|ک=حبیب‌السیر|ص=۳۵۰}}</ref> همچنین «کمال‌الدین بن قوام‌الدین دوم» حکومت آمل را پس از مرگ پدرش بدست گرفت و با تابعیت از محمد بن مرتضی به حکومت ادامه می‌داد. بهرام، ولد اسکندر روزافزون، به محمد پیشنهاد نمود که حکومت آمل از کمال‌الدین بگیرد و به یکی از پسران خویش اهدا کند. وقتی محمد، کمال‌الدین را به ساری فراخواند، او از فرمان سر باز زد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۷۶}}</ref> سرانجام کمال‌الدین در نبردهای پیش‌آمده شکست خورد و به تنکابن پناهنده شد و عبدالکریم حکومت آمل بدست گرفت. ولی مخالفت طرفداران کمال‌الدین آغاز شد<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۷۷}}</ref> و آملیان پس از علنی کردن حمایت خود از کمال‌الدین، عبدالکریم بن محمد را از شهر خارج نمودند. ظهیرالدین نیز که در گیلان مستقر بود، به همراهی کمال‌الدین شتافت. پیروزی آسان، آملیان را به این فکر انداخت که ساری را نیز از سلطهٔ محمد خارج کنند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۷۸}}</ref> ظهیرالدین دربارهٔ این موضوع نوشته است: «چون در سنهٔ هشتصد و چهل، کاغذ مردم ساری به حقیر رسید و سید کمال‌الدین به آمل متمکن گشت هم کاغذی بنوشت و از ملک کیومرث هم کاغذی به نام حقیر ستاند و طلب به جد نمود عزم جزم کرده روان گشته آمد.<ref>{{پک|ظهیرالدین|۱۳۶۸|ک=تاریخ طبرستان و مازندران و رویان|ص=۲۹۲}}</ref> | پس از مرگ مرتضی، فرزند وی، محمد، زمام امور را به دست گرفت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۷۵}}</ref> در ابتدای حکومت محمد، غیاث‌الدین در زندان وفات یافت.<ref>{{پک|خواندمیر|۱۳۶۲|ک=حبیب‌السیر|ص=۳۵۰}}</ref> همچنین «کمال‌الدین بن قوام‌الدین دوم» حکومت آمل را پس از مرگ پدرش بدست گرفت و با تابعیت از محمد بن مرتضی به حکومت ادامه می‌داد. بهرام، ولد اسکندر روزافزون، به محمد پیشنهاد نمود که حکومت آمل از کمال‌الدین بگیرد و به یکی از پسران خویش اهدا کند. وقتی محمد، کمال‌الدین را به ساری فراخواند، او از فرمان سر باز زد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۷۶}}</ref> سرانجام کمال‌الدین در نبردهای پیش‌آمده شکست خورد و به تنکابن پناهنده شد و عبدالکریم حکومت آمل بدست گرفت. ولی مخالفت طرفداران کمال‌الدین آغاز شد<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۷۷}}</ref> و آملیان پس از علنی کردن حمایت خود از کمال‌الدین، عبدالکریم بن محمد را از شهر خارج نمودند. ظهیرالدین نیز که در گیلان مستقر بود، به همراهی کمال‌الدین شتافت. پیروزی آسان، آملیان را به این فکر انداخت که ساری را نیز از سلطهٔ محمد خارج کنند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۷۸}}</ref> ظهیرالدین دربارهٔ این موضوع نوشته است: «چون در سنهٔ هشتصد و چهل، کاغذ مردم ساری به حقیر رسید و سید کمال‌الدین به آمل متمکن گشت هم کاغذی بنوشت و از ملک کیومرث هم کاغذی به نام حقیر ستاند و طلب به جد نمود عزم جزم کرده روان گشته آمد.<ref>{{پک|ظهیرالدین|۱۳۶۸|ک=تاریخ طبرستان و مازندران و رویان|ص=۲۹۲}}</ref> | ||
در نخستین نبردی که محمد و «مثلث ملک کیومرث، سید ظهیرالدین و سید کمال‌الدین» انجام دادند، لشکر ساری از ظهیرالدین شکست خورد. سپس مرتضی، توسط محمد، در رأس لشکری به سوی ظهیرالدین فرستاده شد و او نیز شکست خورد. پس از آن محمد یکی از فرزندانش را با هدایایی نزد «امیر هندو»<ref group="یادداشت">«امیر هندو» یا «امیر هندکا» حاکم جرجان بود.</ref> فرستاد و کمک خواست. امیر هندو با لشکر قومس و جرجان به آمل رفت و در موضع «مرزناک» میان وی و کمال‌الدین جنگی «سهمناک» به وقوع پیوست که به شکست آملیان انجامید.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۷۹}}</ref> پس از جنگ، کمال‌الدین با «طرح توطئه‌ای»، به حکومت آمل دست یافت و مرتضی را کنار زد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۸۰}}</ref> در سال ۸۴۹ ه‍ق، با مرگ کمال‌الدین، سید مرتضی دوباره به حکومت آمل رسید.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۸۱}}</ref> سرانجام نیز محمد مرعشی در سال ۸۵۶ درگذشت.<ref | در نخستین نبردی که محمد و «مثلث ملک کیومرث، سید ظهیرالدین و سید کمال‌الدین» انجام دادند، لشکر ساری از ظهیرالدین شکست خورد. سپس مرتضی، توسط محمد، در رأس لشکری به سوی ظهیرالدین فرستاده شد و او نیز شکست خورد. پس از آن محمد یکی از فرزندانش را با هدایایی نزد «امیر هندو»<ref group="یادداشت">«امیر هندو» یا «امیر هندکا» حاکم جرجان بود.</ref> فرستاد و کمک خواست. امیر هندو با لشکر قومس و جرجان به آمل رفت و در موضع «مرزناک» میان وی و کمال‌الدین جنگی «سهمناک» به وقوع پیوست که به شکست آملیان انجامید.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۷۹}}</ref> پس از جنگ، کمال‌الدین با «طرح توطئه‌ای»، به حکومت آمل دست یافت و مرتضی را کنار زد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۸۰}}</ref> در سال ۸۴۹ ه‍ق، با مرگ کمال‌الدین، سید مرتضی دوباره به حکومت آمل رسید.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۸۱}}</ref> سرانجام نیز محمد مرعشی در سال ۸۵۶ درگذشت.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref><ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۸۲}}</ref> | ||
=== حکومت عبدالکریم یکم === | === حکومت عبدالکریم یکم === | ||
| خط ۲۳۲: | خط ۲۰۷: | ||
=== حکومت عبدالله === | === حکومت عبدالله === | ||
پس از مرگ عبدالکریم یکم، فرزند وی عبدالله را، گرچه سن کمی داشت، به حکومت رساندند. عبدالله به شرب خمر بسیار اقدام می‌کرد و این موجب شد تا مردم مازندران از وی متفرق شوند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۸۵}}</ref> در حکومت وی، علی روزافزون قدرت بسیاری داشت که به دست سادات بابلکانی<ref group="یادداشت">بابلکانیان خاندانی قدرتمند بودند و موطنشان در [[پازوار]] بود.</ref> کشته شد. بابلکانی او را با عمویش کمال الدین که از او هم بیشتر شرابخوارتر بود جایگزین کردند.<ref | پس از مرگ عبدالکریم یکم، فرزند وی عبدالله را، گرچه سن کمی داشت، به حکومت رساندند. عبدالله به شرب خمر بسیار اقدام می‌کرد و این موجب شد تا مردم مازندران از وی متفرق شوند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۸۵}}</ref> در حکومت وی، علی روزافزون قدرت بسیاری داشت که به دست سادات بابلکانی<ref group="یادداشت">بابلکانیان خاندانی قدرتمند بودند و موطنشان در [[پازوار]] بود.</ref> کشته شد. بابلکانی او را با عمویش کمال الدین که از او هم بیشتر شرابخوارتر بود جایگزین کردند.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref> | ||
=== درگیری‌های زین‌العابدین با عبدالکریم دوم === | === درگیری‌های زین‌العابدین با عبدالکریم دوم === | ||
{{اصلی|زین‌العابدین مرعشی}} | {{اصلی|زین‌العابدین مرعشی}} | ||
عبدالله پیش از این فرزندش، عبدالکریم دوم را به خدمت «سلطان ابوسعید تیموری» فرستاده بود. پس از مرگ عبدالله، زین‌العابدین خود را حاکم مازندران خواند. لیکن «سادات پازواری» با وی مخالفت کردند و حکومت عبدالکریم دوم را طلبیدند. دخالت «کارکیا سلطان محمد»، حاکم گیلان و مذاکراتش با ابوسعید تیموری و حمایت روزافزونیان و سادات پازواری از درخواست کارکیا، موجب شد که ابوسعید این کودک چهار ساله را به گیلان بفرستد. در این زمان ابوسعید کشته شد و «امیر حسن بیک» به قدرت رسید. وی دستور داد که لشکریان گیلان، رستمدار و عراق عبدالکریم دوم را به حکومتش برسانند. بدین ترتیب عبدالکریم دوم در ساری به تخت نشست و زین‌العابدین به | عبدالله پیش از این فرزندش، عبدالکریم دوم را به خدمت «سلطان ابوسعید تیموری» فرستاده بود. پس از مرگ عبدالله، زین‌العابدین خود را حاکم مازندران خواند. لیکن «سادات پازواری» با وی مخالفت کردند و حکومت عبدالکریم دوم را طلبیدند. دخالت «کارکیا سلطان محمد»، حاکم گیلان و مذاکراتش با ابوسعید تیموری و حمایت روزافزونیان و سادات پازواری از درخواست کارکیا، موجب شد که ابوسعید این کودک چهار ساله را به گیلان بفرستد. در این زمان ابوسعید کشته شد و «امیر حسن بیک» به قدرت رسید. وی دستور داد که لشکریان گیلان، رستمدار و عراق عبدالکریم دوم را به حکومتش برسانند. بدین ترتیب عبدالکریم دوم در ساری به تخت نشست و زین‌العابدین به هزارجریب عقب‌نشینی نمود. سرانجام با پیوستن هیبت‌الله بابلکانی به زین‌العابدین، وی به ساری دست یافت و سپس به آمل حمله نمود و اسدالله، حاکم آمل، را اخراج نمود.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۸۶و۱۸۷}}</ref> گویا نبردهای زین‌العابدین و عبدالکریم دوم تا سال ۸۹۴ ادامه داشت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۹۰}}</ref> | ||
=== حکومت میرشمس‌الدین === | === حکومت میرشمس‌الدین === | ||
{{اصلی|میرشمس‌الدین مرعشی}} | {{اصلی|میرشمس‌الدین مرعشی}} | ||
میرشمس‌الدین با مرگ برادرش، زین‌العابدین، بر مسند حکومت نشست. وی برخلاف زین‌العابدین با فرماندهان رقیب، سیاست متعادلی پیش گرفت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۹۲}}</ref> عبدالکریم دوم، با کمک گیلانیان، تأیید سلاطین تیموری و همراهی «حسن آملی»، حاکم آمل، به سوی مازندران لشکرکشی نمود.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۹۲}}</ref>؛ لیکن میرشمس‌الدین با اقدامات مناسب سپهسالارش «آقا رستم روزافزون» که دوازده سردار ارتش گیلان را اسیر کرد در نبرد پیروز شد.<ref | میرشمس‌الدین با مرگ برادرش، زین‌العابدین، بر مسند حکومت نشست. وی برخلاف زین‌العابدین با فرماندهان رقیب، سیاست متعادلی پیش گرفت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۹۲}}</ref> عبدالکریم دوم، با کمک گیلانیان، تأیید سلاطین تیموری و همراهی «حسن آملی»، حاکم آمل، به سوی مازندران لشکرکشی نمود.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۹۲}}</ref>؛ لیکن میرشمس‌الدین با اقدامات مناسب سپهسالارش «آقا رستم روزافزون» که دوازده سردار ارتش گیلان را اسیر کرد در نبرد پیروز شد.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref><ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۹۳}}</ref> قدرت گرفتن آقا رستم، موجب «[[حسادت]]» بزرگان مازندران شد، چنانچه فرمان میرشمس‌الدین را جهت حبس او گرفتند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۹۵}}</ref> در سال ۹۰۶ ه، هم‌زمان با برآمدن «[[شاه اسماعیل صفوی]]»، میرشمس‌الدین فرزندش، «میرکمال‌الدین»، را به جای خویش نهاده، خود به دیدار شاه اسماعیل شتافت.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref><ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۰۱}}</ref> | ||
قدرت گرفتن آقا رستم، موجب «[[حسادت]]» بزرگان مازندران شد، چنانچه فرمان میرشمس‌الدین را جهت حبس او گرفتند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۱۹۵}}</ref> | |||
در سال ۹۰۶ ه، هم‌زمان با برآمدن «[[شاه اسماعیل صفوی]]»، میرشمس‌الدین فرزندش، «میرکمال‌الدین»، را به جای خویش نهاده، خود به دیدار شاه اسماعیل شتافت.<ref | |||
== دورهٔ چهارم | == در عصر صفویان (دورهٔ چهارم) == | ||
{{همچنین ببینید|طبرستان در زمان صفویان}} | {{همچنین ببینید|طبرستان در زمان صفویان}} | ||
=== ظهور شاه اسماعیل صفوی === | === ظهور شاه اسماعیل صفوی === | ||
[[پرونده:Shah Ismail I.jpg|بندانگشتی| '''اسماعیل صفوی''' رهبر یک گروه شیعی به نام [[قزلباش]] بود از سال ۹۰۷ هجری با تصرف تبریز خود را شاه ایران خواند و در سال‌های بعد تمامی سرزمین امروزی ایران و بخش‌هایی از عراق را به قلمروش افزود.<ref name="اسمال 1">{{پک/بن|بریتانیا۲|ک=Encyclopædia Britannica|ف=Ismāʿīl I}}</ref>|279x279px|جایگزین=پرتره خیالی از شاه اسماعیل صفوی]] | |||
{{اصلی|شاه اسماعیل صفوی}} | {{اصلی|شاه اسماعیل صفوی}} | ||
'''اسماعیل'''، معروف به شاه اسماعیل یکم مؤسس [[صفویان]] بود.<ref dir=ltr>{{پک/بن|بریتانیا|ک=Encyclopædia Britannica|ف=Safavid Dynasty}}</ref> وی پس از مرگ پدرش و فرار از زندان به لاهیجان رفت و نزد «[[کارکیا میرزا علی]]» پناه گرفت. اسماعیل با مراقبت‌های [[شمس‌الدین لاهیجی]] فارسی، عربی، قرآن و مبانی و اصول شیعهٔ امامیه را فرا گرفت. همچنین در این مدت، زیر نظر هفت نفر از صوفیان لاهیجان فنون رزم را آموخته‌بود.<ref>{{پک|کیوانی|۱۳۶۴|ف=اسماعیل اول صفوی|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref> اسماعیل در ۹۰۷ هجری خود را شاه ایران نامیده و سراسر ایران را به قلمرو خود الحاق نمود.<ref name="اسمال 12">{{پک/بن|1=بریتانیا۲|ک=Encyclopædia Britannica|ف=Ismāʿīl I}}</ref> | |||
'''اسماعیل'''، معروف به شاه اسماعیل یکم مؤسس [[صفویان]] بود.<ref>{{پک/بن|بریتانیا|ک=Encyclopædia Britannica|ف=Safavid Dynasty}}</ref> وی پس از مرگ پدرش و فرار از زندان به لاهیجان رفت و نزد «[[کارکیا میرزا علی]]» پناه گرفت. اسماعیل با مراقبت‌های [[شمس‌الدین لاهیجی]] فارسی، عربی، قرآن و مبانی و اصول شیعهٔ امامیه را فرا گرفت. همچنین در این مدت، زیر نظر هفت نفر از صوفیان لاهیجان فنون رزم را آموخته‌بود.<ref>{{پک|کیوانی|۱۳۶۴|ف=اسماعیل اول صفوی|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref> اسماعیل در ۹۰۷ هجری خود را شاه ایران نامیده و سراسر ایران را به قلمرو خود الحاق نمود.<ref name="اسمال | |||
==== ولیعهد میرشمس‌الدین ==== | ==== ولیعهد میرشمس‌الدین ==== | ||
{{اصلی|میرکمال‌الدین مرعشی}} | {{اصلی|میرکمال‌الدین مرعشی}} | ||
هنگامی که میرشمس‌الدین به بیماری سختی دچار شد و طبیبان از درمانش درماندند، وی برای تنظیم وصیت‌نامه‌ای جامع با امرا، ارکان دولت و اعیان ولایت به گفتگو نشست. وی علیرغم علاقه‌ای که به میرعلی، حاکم آمل، داشت و به توانایی وی در ادارهٔ حکومت آگاه بود، «گرایش افراطی» به فرزندش، میرکمال‌الدین را پنهان نمی‌کرد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۲۰}}</ref> میرکمال‌الدین با تلاش آقارستم روزافزون، سرانجام ولیعهد گشت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۲۱}}</ref> میرشمس‌الدین نیز امرا را جهت نظارت و قضاوت بر اختلاف و خروج از بیعت تعیین نمود.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۲۲}}</ref> | هنگامی که میرشمس‌الدین به بیماری سختی دچار شد و طبیبان از درمانش درماندند، وی برای تنظیم وصیت‌نامه‌ای جامع با امرا، ارکان دولت و اعیان ولایت به گفتگو نشست. وی علیرغم علاقه‌ای که به میرعلی، حاکم آمل، داشت و به توانایی وی در ادارهٔ حکومت آگاه بود، «گرایش افراطی» به فرزندش، میرکمال‌الدین را پنهان نمی‌کرد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۲۰}}</ref> میرکمال‌الدین با تلاش آقارستم روزافزون، سرانجام ولیعهد گشت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۲۱}}</ref> میرشمس‌الدین نیز امرا را جهت نظارت و قضاوت بر اختلاف و خروج از بیعت تعیین نمود.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۲۲}}</ref>[[پرونده:The Battle between Shah Ismail and Shaybani Khan.jpg|بندانگشتی|راست|325x325px|تصویری از جنگ‌های شاه اسماعیل با ازبک‌ها؛ سرانجام شیبک‌خان که حامی روزافزون بود، در این نبردها کشته شد.|جایگزین=مینیاتوری از صحنه نبرد میان شاه اسماعیل و ازبک‌ها]] | ||
=== روزافزون === | === روزافزون === | ||
{{اصلی|روزافزون}} | {{اصلی|روزافزون}} | ||
سه سال اندی پس از مرگ میرشمس‌الدین، آقارستم روزافزون مقاصد خویش نمایان ساخت. وی کارها را به معتمدان خویش می‌سپرد و اکثر قلعه‌ها را به امینان خود می‌داد. میرکمال‌الدین نیز خیلی دیر از مقاصد روزافزون آگاهی یافت، چنان‌که نمی‌توانست ابراز مخالفت کند؛ زیرا «اکثر اهل، در خانه هوادار آقا رستم بودند». وقتی اخبار بعضی از عکس‌العمل‌های میرکمال‌الدین به اطلاع رستم روزافزون رسید، وی به شدت واکنش نشان داد و در سال ۹۱۲ هجری دادگاهی تشکیل داده، میرکمال‌الدین را به جرم «توطئه قتل» خویش به مرگ محکوم نموده و حکم را اجرا نمود. پس از آن نیز آقا رستم با مصادرهٔ اموال و خزائن، خویش را «والی بالاستقلال مازندران» دانسته، سکه و خطبه روان نمود سپس جهت تأیید حکومتش، رو به درگاه «[[شیبک خان|شیبک‌خان اوزبک]]» فرمانروای [[شیبانیان|شیبانی]] ماوراء النهر، نمود و به وی اعلام اطاعت و بندگی کرد. شیبک‌خان حکم حکومت را به وی داده، به امرای خراسان و حوالی آن، گفت که هرگاه روزافزون کمک خواست، او را مدد نمایند. عبدالکریم دوم نیز در این هنگام با آقارستم روزافزون متحد شد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۲۳–۲۲۴}}</ref> عبدالکریم دوم پس از چندی، از ادامهٔ همکاری با رستم روزافزون بازماند. میرعلی وقتی که خبر جدایی عبدالکریم از روزافزون را شنید، با سپاهی به ساری حمله نمود. میرعلی روزافزون را مجبور به عقب‌نشینی کرده، بر مسند حکومت ساری نشست؛ ولی روزافزون بار دیگر با رسیدن نیروهای کمکی به ساری بازگشت. میرعلی نیز شهر را ترک کرده، در حوالی ساری موضع گرفت. عبدالکریم دوم نیز به آمل رفته و آنجا را تصرف نمود. سرانجام میرعلی و عبدالکریم با یکدیگر متحد شدند و در نبردی هماهنگ بر سپاهیان روزافزون تاختند، اما در اثنای جنگ عبدالکریم با روزافزون از در سازش درآمد و میرعلی را هم با خود موافق ساخت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۲۵}}</ref> | |||
سه سال اندی پس از مرگ میرشمس‌الدین، آقارستم روزافزون مقاصد خویش نمایان ساخت. وی کارها را به معتمدان خویش می‌سپرد و اکثر قلعه‌ها را به امینان خود می‌داد. میرکمال‌الدین نیز خیلی دیر از مقاصد روزافزون آگاهی یافت، چنان‌که نمی‌توانست ابراز مخالفت کند؛ زیرا «اکثر اهل، در خانه هوادار آقا رستم بودند». وقتی اخبار بعضی از عکس‌العمل‌های میرکمال‌الدین به اطلاع رستم روزافزون رسید، وی به شدت واکنش نشان داد و در سال ۹۱۲ هجری | |||
پیش از این شاه اسماعیل جهت از بین بردن شاهی بیگی‌خان، از آقارستم کمک خواسته بود، آقارستم چنین پاسخ داد که «دست من است و دامن دولت شاهی بیگ‌خان و با پادشاه ایران هیچ آشنایی نداریم.» پس از آنکه سادات مرعشی از اسماعیل درخواست نمودند که با روزافزون مقابله نماید، وی گفت که در «وقت» آن درخواست را برآورده می‌کند. وی در اقدامی آب پشت «[[دریاچه دریوک|سد طبیعی دریوک]]» را به سوی آمل روانه نمود تا «ضربه شستی» نشان داده باشد. پس از چندی اسماعیل توانست شیبک‌خان را بکشد،<ref group="یادداشت">در سال ۹۱۹ هجری، شیبک خان در حالیکه قصد گریختن داشت، در [[نبرد مرو]] کشته شد.</ref> دست بریدهٔ وی را به قاصدی سپرد که آن را در دامن آقا رستم بیندازد<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۲۶}}</ref> و بگوید: «شاه می‌فرماید که تو به ما عرض نمودی که دست من است و دولت شاهی بیگی و چون دست تو به دامن او نرسید حال دست شاهی بیگ‌خان است و دامن تو»<ref>{{پک|ترکمان|۱۳۱۴|ک=تاریخ عالم آرای عباسی|ص=۳۸}}</ref> آقا رستم که شیبک‌خان را تحسین می‌کرد و او را از روی انگشترش می‌شناخت، به محض دیدن انگشتر او، جان سپرد.<ref | پیش از این شاه اسماعیل جهت از بین بردن شاهی بیگی‌خان، از آقارستم کمک خواسته بود، آقارستم چنین پاسخ داد که «دست من است و دامن دولت شاهی بیگ‌خان و با پادشاه ایران هیچ آشنایی نداریم.» پس از آنکه سادات مرعشی از اسماعیل درخواست نمودند که با روزافزون مقابله نماید، وی گفت که در «وقت» آن درخواست را برآورده می‌کند. وی در اقدامی آب پشت «[[دریاچه دریوک|سد طبیعی دریوک]]» را به سوی آمل روانه نمود تا «ضربه شستی» نشان داده باشد. پس از چندی اسماعیل توانست شیبک‌خان را بکشد،<ref group="یادداشت">در سال ۹۱۹ هجری، شیبک خان در حالیکه قصد گریختن داشت، در [[نبرد مرو]] کشته شد.</ref> دست بریدهٔ وی را به قاصدی سپرد که آن را در دامن آقا رستم بیندازد<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۲۶}}</ref> و بگوید: «شاه می‌فرماید که تو به ما عرض نمودی که دست من است و دولت شاهی بیگی و چون دست تو به دامن او نرسید حال دست شاهی بیگ‌خان است و دامن تو»<ref>{{پک|ترکمان|۱۳۱۴|ک=تاریخ عالم آرای عباسی|ص=۳۸}}</ref> آقا رستم که شیبک‌خان را تحسین می‌کرد و او را از روی انگشترش می‌شناخت، به محض دیدن انگشتر او، جان سپرد.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref><ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۲۷}}</ref> | ||
=== درگیری‌های عبدالکریم، آقامحمد و میرعلی === | === درگیری‌های عبدالکریم، آقامحمد و میرعلی === | ||
| خط ۲۷۵: | خط ۲۳۷: | ||
=== حکومت میرعلی === | === حکومت میرعلی === | ||
[[پرونده:شاه اسماعیل در جنگ چالدران.jpg|thumb| | [[پرونده:شاه اسماعیل در جنگ چالدران.jpg|thumb|392x392px|صحنه‌ای از [[جنگ چالدران]].|جایگزین=مینیاتوری از جنگ چالدوران]] | ||
میرعلی‌خان پس از چندی، عازم اردوی شاه شد؛ زیرا آن دو نفر دیگر از درگاه شاه گریخته بودند و میرعلی می‌توانست مجدداً حکمی کسب نماید و با کمک شاه بر کل مازندران دست یابد برهمین اساس با هدایایی به نزد شاه در | میرعلی‌خان پس از چندی، عازم اردوی شاه شد؛ زیرا آن دو نفر دیگر از درگاه شاه گریخته بودند و میرعلی می‌توانست مجدداً حکمی کسب نماید و با کمک شاه بر کل مازندران دست یابد برهمین اساس با هدایایی به نزد شاه در نخجوان رفت. در این زمان شاه اسماعیل درگیر «[[نبرد چالدران]]» در مقابل «[[سلطان سلیم یکم]]»<ref group="یادداشت">از شاهان [[عثمانیان]] که در سال ۹۲۰ هجری در [[نبرد چالدران]] ایرانیان را شکست داد.</ref> بود.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۳۰}}</ref> در این جنگ ایرانیان شکست خوردند. میرعلی در این جنگ ملازم شاه اسماعیل بوده و چند تن از سربازان مقابل را به خاک انداخت و مورد تحسین قرار گرفت. پس از پایان جنگ نیز شاه سلطنت سراسر ولایت مازندران را به وی مفوض گرداند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۹۸}}</ref> میرعلی نیز از ۹۲۰ هجری تا چهار سال به دفع مدعیانش پرداخت و سپس حدود چهار سال حکومتی بی‌دغدغه داشت تا آن که در ۹۲۷ هجری‌قمری در حالیکه جانشینی از خود به جا نگذاشته‌بود، در [[بندپی]] درگذشت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۳۱}}</ref> | ||
=== حکومت عبدالکریم دوم === | === حکومت عبدالکریم دوم === | ||
{{اصلی|عبدالکریم دوم}} | {{اصلی|عبدالکریم دوم}} | ||
پس از میرعلی، عبدالکریم و آقامحمد دیگربار مازندران را صحنهٔ تاخت و تاز خود ساختند و سرانجام عبدالکریم دوم توانست به مازندران بازگردد و آقا محمد در زمرهٔ سپاهیان شاه قرار گرفت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۳۲}}</ref> | پس از میرعلی، عبدالکریم و آقامحمد دیگربار مازندران را صحنهٔ تاخت و تاز خود ساختند و سرانجام عبدالکریم دوم توانست به مازندران بازگردد و آقا محمد در زمرهٔ سپاهیان شاه قرار گرفت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۳۲}}</ref> شاه اسماعیل دستور داد تا آقامحمد را دستگیر کنند و به دارالسلطنه بیاورند. آقامحمد نیز پس از چندی مقاومت، دستگیر گشت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۳۲}}</ref> شاه اسماعیل وی را مورد عفو قرار داد و در [[تبریز]] تحت‌نظرش گرفت. پس از مرگ شاه اسماعیل در ۹۳۰ هجری، به درخواست دورمیش‌خان، شاه تهماسب یکم آقامحمد را آزاد کرد و سوادکوه و حوالی آن را به آقامحمد سپرد، لیکن پس از اندکی آقا محمد که از وضعیت آشفته پایتخت آگاه بود، به جنگ با عبدالکریم دوم پرداخت. وی در این نبرد شکست خورد و به سوادکوه گریخت. سرانجام در ۹۳۲ هجری‌قمری، میرعبدالکریم دوم درگذشت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۳۳}}</ref> | ||
شاه اسماعیل دستور داد تا آقامحمد را دستگیر کنند و به دارالسلطنه بیاورند. آقامحمد نیز پس از چندی مقاومت، دستگیر گشت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۳۲}}</ref> شاه اسماعیل وی را مورد عفو قرار داد و در [[تبریز]] تحت‌نظرش گرفت. پس از مرگ شاه اسماعیل در ۹۳۰ هجری، به درخواست دورمیش‌خان، شاه تهماسب یکم آقامحمد را آزاد کرد و سوادکوه و حوالی آن را به آقامحمد سپرد، لیکن پس از اندکی آقا محمد که از وضعیت آشفته پایتخت آگاه بود، به جنگ با عبدالکریم دوم پرداخت. وی در این نبرد شکست خورد و به سوادکوه گریخت. سرانجام در ۹۳۲ هجری‌قمری، میرعبدالکریم دوم درگذشت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۳۳}}</ref> | |||
=== حکومت میرشاهی === | === حکومت میرشاهی === | ||
{{اصلی|میرشاهی}} | {{اصلی|میرشاهی}} | ||
میرشاهی پس از مرگ عبدالکریم دوم بر تخت نشیند. میرشاهی با آقامحمد روزافزون درگیر بود و سرانجام از وی شکست خورد. پس از آن به شاه تهماسب یکم صفوی متوسل شد. وی در حال بازگشت بود که در | میرشاهی پس از مرگ عبدالکریم دوم بر تخت نشیند. میرشاهی با آقامحمد روزافزون درگیر بود و سرانجام از وی شکست خورد. پس از آن به شاه تهماسب یکم صفوی متوسل شد. وی در حال بازگشت بود که در دماوند توسط «مظفربیگ ترکمان» از ملازمان آقامحمد کشته شد. شاه تهماسب یکم، با به سن رشد رسیدن توانست دولت صفویه را تثبیت کند و از آشوب برهاند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۳۴}}</ref> وی «دورمیش‌خان» را برای دستگیری آقامحمد روزافزون به مازندران فرستاد. آقامحمد نیز پس از مقاومت شکست خورده و به اعماق جنگل گریخت. وی در سال ۹۳۹ ه۔ق درگذشت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۳۵}}</ref> | ||
=== حکومت میرعبدالله === | === حکومت میرعبدالله === | ||
{{اصلی|خان کوچک}} | {{اصلی|خان کوچک}} | ||
پس از مرگ آقامحمد، «میرعبدالله بن میرسلطان محمود» ملقب به خان کوچک از موقعیت بهتر برخوردار بود.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۳۵}}</ref> ولی سلطان‌مراد به فرمان شاه تهماسب یکم با میرعبدالله در حکومت شریک شد ولی نتوانست وارد مازندران شود و به درگاه شاه تهماسب یکم رفت. میرعبدالله «سهرابروزافزون» را شکست داد و «میرزین‌العابدین بن میرعلی‌خان» را کشت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۳۶}}</ref> برادر زین‌العابدین، قوام‌الدین، نیز به رستمدار مهاجرت نمود و قتل فرزندش، عبدالکریم، در قلمرو میرعبدالله موجب نفرت عمومی شد. شاه تهماسب نیز قوام‌الدین و میرسلطان را به حضور طلبید<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۳۸}}</ref> و خواست که این دو به اشتراک مازندران را اداره نمایند. لیکن قوام‌الدین پیشنهاد داد:<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۳۹}}</ref> | پس از مرگ آقامحمد، «میرعبدالله بن میرسلطان محمود» ملقب به خان کوچک از موقعیت بهتر برخوردار بود.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۳۵}}</ref> ولی سلطان‌مراد به فرمان شاه تهماسب یکم با میرعبدالله در حکومت شریک شد ولی نتوانست وارد مازندران شود و به درگاه شاه تهماسب یکم رفت. میرعبدالله «سهرابروزافزون» را شکست داد و «میرزین‌العابدین بن میرعلی‌خان» را کشت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۳۶}}</ref> برادر زین‌العابدین، قوام‌الدین، نیز به رستمدار مهاجرت نمود و قتل فرزندش، عبدالکریم، در قلمرو میرعبدالله موجب نفرت عمومی شد. شاه تهماسب نیز قوام‌الدین و میرسلطان را به حضور طلبید<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۳۸}}</ref> و خواست که این دو به اشتراک مازندران را اداره نمایند. لیکن قوام‌الدین پیشنهاد داد:<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۳۹}}</ref><ref>{{پک|میرتیمور|۱۳۶۴|ک=تاریخ خاندان مرعشی مازندران|ص=۱۴۱}}</ref> | ||
{{نقل قول|اگر نواب اشرف حکومت را بالکله به او ارزانی فرمایند شاید که استقلال به هم رساند و از عهده این دو بیرون آید. بنده را ملک موروثی هست اگر الطاف شاهانه بود هر دو امضاء فرمایند تا حکام را در آن دخلی نباشد.}} | {{نقل قول|اگر نواب اشرف حکومت را بالکله به او ارزانی فرمایند شاید که استقلال به هم رساند و از عهده این دو بیرون آید. بنده را ملک موروثی هست اگر الطاف شاهانه بود هر دو امضاء فرمایند تا حکام را در آن دخلی نباشد.}}بدین ترتیب مأموران شاه قلمرو میرعبدالله را گرفته و به میرسلطان مرادخان سپردند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۳۹}}</ref> | ||
=== حکومت میرسلطان‌مرادخان === | === حکومت میرسلطان‌مرادخان === | ||
[[پرونده:Jomann Imperium Periscum.jpg|308x308px|thumb|نقشه‌ای از قلمرو صفویان و ولایت‌های تابعشان|جایگزین=نقشه ایران در دوران صفویان]] | |||
{{اصلی|میرسلطان‌مراد خان}} | {{اصلی|میرسلطان‌مراد خان}} | ||
با مرگ میرعبدالله، میرسلطان‌مراد صاحب اختیار مازندران شد و بدون رقیب به حکومت پرداخت. شاه تهماسب نیز [[خیرالنساء بیگم]] دختر [[خان کوچک]] را به ازدواج پسرش، [[شاه محمد خدابنده|محمد میرزا]]، درآورد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۴۰}}</ref> چندی بعد، مخالفان میرسلطان‌مرادخان از وی به درگاه شاه شکایت نمودند. وی نیز با پذیرش تعهداتی، ابقاء شد و این شروع درگیری‌هایی بود که سلطان‌مراد را به فردی بدل نمود که صرفاً ناظر کشتارهای مخالفان و موافقانش بود.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۴۲}}</ref> وی سرانجام در سال ۹۸۳هجری وفات یافت. بعضی این تاریخ را تاریخِ تسلط [[صفویان]] بر مازندران و پایان تسلط مرعشیان دانسته‌اند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۴۳}}</ref>[[پرونده:Hondius Jodocus and Janssonius Johannes. Persici vel Sophorum Regni Typus. (Amsterdam 1636).A.jpg|268x268px|thumb|نقشه‌ای از دریای مازندران و مناطق پیرامونش در سال ۱۶۳۶ میلادی|جایگزین=نقشه‌ای از مازندران|راست]] | |||
با مرگ میرعبدالله، میرسلطان‌مراد صاحب اختیار مازندران شد و بدون رقیب به حکومت پرداخت. شاه تهماسب نیز [[خیرالنساء بیگم]] دختر [[خان کوچک]] را به ازدواج پسرش، [[شاه محمد خدابنده|محمد میرزا]]، درآورد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۴۰}}</ref> چندی بعد، مخالفان میرسلطان‌مرادخان از وی به درگاه شاه شکایت نمودند. وی نیز با پذیرش تعهداتی، ابقاء شد و این شروع درگیری‌هایی بود که سلطان‌مراد را به فردی بدل نمود که صرفاً ناظر کشتارهای مخالفان و موافقانش بود.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۴۲}}</ref> وی سرانجام در سال ۹۸۳هجری وفات یافت. بعضی این تاریخ را تاریخِ تسلط [[صفویان]] بر مازندران و پایان تسلط مرعشیان دانسته‌اند.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۴۳}}</ref> | |||
=== نابودی دولت مرعشیان === | === نابودی دولت مرعشیان === | ||
{{همچنین ببینید|میرزاخان|خیرالنساء بیگم|محاصره قلعه فیروزجاه (۱۵۷۹)}} | {{همچنین ببینید|میرزاخان|خیرالنساء بیگم|محاصره قلعه فیروزجاه (۱۵۷۹)}} | ||
میرسلطان محمود پسر میرسلطان‌مراد معروف به میرزاخان،<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۴۶}}</ref> پس از مرگ پدرش به حکومت رسید. در ۲۵ رمضان ۹۸۵ [[شاه محمد خدابنده|محمد میرزای نابینا]] به پادشاهی ایران رسید. در این زمان، خیرالنساء بیگم، موقعیت یافت تا امور سلطنت را به‌دست بگیرد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۴۵}}</ref> از آرزوهای او انتقام گرفتن از قاتل پدرش بود. به همین جهت، وی کینهٔ میرزاخان را در دل داشت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۴۶}}</ref> | میرسلطان محمود پسر میرسلطان‌مراد معروف به میرزاخان،<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۴۶}}</ref> پس از مرگ پدرش به حکومت رسید. در ۲۵ رمضان ۹۸۵ [[شاه محمد خدابنده|محمد میرزای نابینا]] به پادشاهی ایران رسید. در این زمان، خیرالنساء بیگم، موقعیت یافت تا امور سلطنت را به‌دست بگیرد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۴۵}}</ref> از آرزوهای او انتقام گرفتن از قاتل پدرش بود. به همین جهت، وی کینهٔ میرزاخان را در دل داشت.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۴۶}}</ref> | ||
| خط ۳۰۸: | خط ۲۶۴: | ||
در دوران صفویه به تدریج<ref>{{پک|ساسان‌پور|۱۳۸۰|ف=گذری بر حکومت محلی|ک=ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا|}}</ref> سراسر طبرستان به دست [[شاه عباس یکم]]، از شاهان [[صفویان]]، افتاد. شاه عباس مانند شاهان دیگر صفوی در روابطش صرفاً انگیزه‌های سیاسی را دنبال نمی‌کرد؛ مهم‌ترین هدف وی از سقوط حاکمیت‌های محلی، سلطهٔ اقتصادی بر سرزمین‌های موجود بود. با کمک ثروت‌های گیلان و مازندران زمینهٔ نبردهای بزرگ شاه با عثمانی و ازبکان فراهم گشت.<ref>{{پک|پناهی|۱۳۸۹|ف=تاریخ نگاری یا تاریخ سازی|ک=ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا}}</ref> | در دوران صفویه به تدریج<ref>{{پک|ساسان‌پور|۱۳۸۰|ف=گذری بر حکومت محلی|ک=ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا|}}</ref> سراسر طبرستان به دست [[شاه عباس یکم]]، از شاهان [[صفویان]]، افتاد. شاه عباس مانند شاهان دیگر صفوی در روابطش صرفاً انگیزه‌های سیاسی را دنبال نمی‌کرد؛ مهم‌ترین هدف وی از سقوط حاکمیت‌های محلی، سلطهٔ اقتصادی بر سرزمین‌های موجود بود. با کمک ثروت‌های گیلان و مازندران زمینهٔ نبردهای بزرگ شاه با عثمانی و ازبکان فراهم گشت.<ref>{{پک|پناهی|۱۳۸۹|ف=تاریخ نگاری یا تاریخ سازی|ک=ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا}}</ref> | ||
اوج قدرت مرعشیان از زمان تأسیس تا سال ۷۹۵ هجری بود که [[تیمور]] [[تیموریان|گورکانی]] به طبرستان یورش برد.<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۸۷}}</ref> علت عمدهٔ فروپاشی مرعشیان در درجهٔ یکم ظهور تیمور بوده است، البته جنگ‌های پی‌درپی این خاندان با امرای محلی و همسایگان و همچنین دنیاگرایی رهبران بعدی از عوامل فروپاشی این نظام به‌شمار می‌روند.<ref>{{پک|میرجعفری|۱۳۸۳|ف=حمله تیمور به مازندران|ک=فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی}}</ref> مرعشیان هیچگاه به قدرت اولیهٔ حکومت میربزرگ برنگشت<ref>{{پک|ساسان‌پور|۱۳۸۰|ف=گذری بر حکومت محلی|ک=ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا|}}</ref> و آن «یکپارچگی و وحدت» هرگز به این ناحیه بازنگشت.<ref>{{پک|میرجعفری|۱۳۸۳|ف=حمله تیمور به مازندران|ک=فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی}}</ref> در زمان [[صفویه]] مرعشیان تابع آنان شدند. در زمان [[شاه عباس یکم]] شورش‌های پیاپی در طبرستان، وی را بدان واداشت که از پایتخت حاکم را تعیین کند.<ref>{{پک|ربیعی|ک=سرگذشت مرعشیان مازندران|ص=۱۰|۱۳۸۷}}</ref> در دوره صفویان به صورت تدریجی و نهایتاً در عصر شاه عباس، در سال ۹۹۰ قمری،<ref>{{پک|مجد|۱۳۸۸|ک=ظهور و سقوط مرعشیان|ص=۲۵۰}}</ref> مازندران کلاً تحت سیطرهٔ مستقیم صفویان درآمد.<ref>{{پک|میرجعفری|۱۳۸۳|ف=حمله تیمور به مازندران|ک=فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی}}</ref><ref>{{پک|ساسان‌پور|۱۳۸۰|ف=گذری بر حکومت محلی|ک=ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا|}}</ref> و سادات مرعشی به شیراز، هند و کرمان تبعید شدند.<ref>{{پک|ربیعی|ک=سرگذشت مرعشیان مازندران|ص=۱۰|۱۳۸۷}}</ref> | |||
== فعالیت‌های سیاسی، مذهبی و فرهنگی == | == فعالیت‌های سیاسی، مذهبی و فرهنگی == | ||
{{multiple image | {{multiple image | ||
| خط ۳۲۶: | خط ۲۸۲: | ||
}} | }} | ||
در ایران ماقبل صفوی جنبش مرعشی مورد جالبی از جاه‌طلبی‌های سیاسی ست که فاقد عنصر «[[مهدویت]]» است. برخلاف سربداران سبزوار که مهدویتی نظامی را دنبال می‌کردند، این جنبش گرچه شیعی ست، در چارچوب [[صوفیه]] می‌ماند. البته اشارات اندکی از دکترین مرعشی بین قرون هشتم تا دهم وجود دارد، زمانی که مشغول بسط یا دفاع از قدرتشان بودند. (آثار مذهبی یا ادبی اندکی بازمانده است)<ref | در ایران ماقبل صفوی جنبش مرعشی مورد جالبی از جاه‌طلبی‌های سیاسی ست که فاقد عنصر «[[مهدویت]]» است. برخلاف سربداران سبزوار که مهدویتی نظامی را دنبال می‌کردند، این جنبش گرچه شیعی ست، در چارچوب [[صوفیه]] می‌ماند. البته اشارات اندکی از دکترین مرعشی بین قرون هشتم تا دهم وجود دارد، زمانی که مشغول بسط یا دفاع از قدرتشان بودند. (آثار مذهبی یا ادبی اندکی بازمانده است)<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref> تعالیم میربزرگ، جوهره‌ای از اصول نبوی و تشریعی از فقه شیعهٔ اثنی‌العشری و آیین فتوت فتیان و مبلغهٔ درخشانی از عرفان ایرانی داشت. مرعشیان پس از آنکه صاحب دشت‌ها و جلگه‌های طبرستان گشتند، توانستند عدالت اجتماعی را گسترش دهند.<ref>{{پک|میرجعفری|۱۳۸۳|ف=حمله تیمور به مازندران|ک=فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی}}</ref> | ||
مصونیت سادات مرعشی به عنوان سید، آن‌ها را از نابودی توسط تیمور در امان نگه داشت. ولی فساد قدرت، کاریزمای مؤسسانش، یعنی میربزرگ و فرزندانش، را تهدید کرد. پس از مرگ تیمور بازماندگان مرعشی به گروه‌های رقیب تبدیل شدند و بر سر کنترل ساری، آمل، بارفروش‌ده و سرحدات (کاراتوغان، رستمدار در غرب، کوهپایهها در جنوب) که در کنار گیلان پناهگاه مدعیان موقتی دورافتاده از قدرت شده‌بودند، نزاع کردند. تأثیر آنان که از شرق محدود بود، بیشتر به غرب به سمت متحدانشان در گیلان، خصوصاً | مصونیت سادات مرعشی به عنوان سید، آن‌ها را از نابودی توسط تیمور در امان نگه داشت. ولی فساد قدرت، کاریزمای مؤسسانش، یعنی میربزرگ و فرزندانش، را تهدید کرد. پس از مرگ تیمور بازماندگان مرعشی به گروه‌های رقیب تبدیل شدند و بر سر کنترل ساری، آمل، بارفروش‌ده و سرحدات (کاراتوغان، رستمدار در غرب، کوهپایهها در جنوب) که در کنار گیلان پناهگاه مدعیان موقتی دورافتاده از قدرت شده‌بودند، نزاع کردند. تأثیر آنان که از شرق محدود بود، بیشتر به غرب به سمت متحدانشان در گیلان، خصوصاً لاهیجان که آنان به سید علی کیا در استقرار قدرتش به عنوان رهبر بیه پیش و بسط کنترلش تا قزوین، طارم و شمیران کمک کردند، گسترش یافت. رقابت‌ها با توجه به حمایت قدرت‌های زمانه چون تیموریان، صفویان و قویونلوها از برخی مدعیان و این که دیگران خواهان عدم اتحاد و استقلال بودند، پیچیده شده بود. برخی آثار مهم سلطه مرعشیان در مازندران که منطقه‌ای دچار زلزله‌های زیاد است، باقی مانده‌اند. مقبره یا مسجد میربزرگ در آمل ساخته ۷۸۱، تخریب شده به دست اسکندر و بنا شده دوباره پس از مرگ تیمور، تزیین شده با کاشی و طلا در عهد شاه عباس یکم، در میانه قرن نوزدهم به روایت رابینو ویران بود. گنبد ناصرالحق در آمل توسط علی بن کمال‌الدین ساخته شد. بین بناهای ساری، امامزاده زین‌العابدین مقبره دو پسر کمال‌الدین بن محمد است.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref> | ||
آن‌ها که به طرزی فزاینده توسط قدرت‌های محلی تهدید می‌شدند، در پی اتحاد و پس از پایان قرن هشتم، حتی ازدواج با خاندان‌های تأثیرگذار برآمدند (کیایی، جلال، کار کیا، پازواری، رستمداری و…). آن‌ها که در اوایل قرن دهم تحت الشعاع روزافزون سوادکوه در قلمرویشان بودند به هیچ عنوان در موقعیتی نبودند که با قدرت فزاینده صفویان رقابت کنند. دیگر قدرت شیعی، از آن امیرحسین کیا چلاوی بود که برای ایجاد یک قدرت متزلزل بر مازندران در ۹۰۹ مجبور به مقابله با شاه اسماعیل شد. شاه عباس با ادعای حقوق موروثی اش به عنوان نوه میر عبدالله خان مرعشی (از طریق مادر) بود که در ۱۰۰۵ کنترل مازندران را در دست گرفت؛ سران محلی چون سید مظفر مرتضایی و الوند دیو و خصوصاً ملک بهمن لاریجانی مجبور به پذیرش شکست و اطاعت از فرمانده او فرهاد خان قهرمانلو شدند.<ref | آن‌ها که به طرزی فزاینده توسط قدرت‌های محلی تهدید می‌شدند، در پی اتحاد و پس از پایان قرن هشتم، حتی ازدواج با خاندان‌های تأثیرگذار برآمدند (کیایی، جلال، کار کیا، پازواری، رستمداری و…). آن‌ها که در اوایل قرن دهم تحت الشعاع روزافزون سوادکوه در قلمرویشان بودند به هیچ عنوان در موقعیتی نبودند که با قدرت فزاینده صفویان رقابت کنند. دیگر قدرت شیعی، از آن امیرحسین کیا چلاوی بود که برای ایجاد یک قدرت متزلزل بر مازندران در ۹۰۹ مجبور به مقابله با شاه اسماعیل شد. شاه عباس با ادعای حقوق موروثی اش به عنوان نوه میر عبدالله خان مرعشی (از طریق مادر) بود که در ۱۰۰۵ کنترل مازندران را در دست گرفت؛ سران محلی چون سید مظفر مرتضایی و الوند دیو و خصوصاً ملک بهمن لاریجانی مجبور به پذیرش شکست و اطاعت از فرمانده او فرهاد خان قهرمانلو شدند.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref> | ||
مرعشیان با گسترش آداب و سنن مذهبی و با برپایی بناهایی برای امامزاده‌ها و سادات مرعشی، علاوه بر یادآوری حکومت [[علویان طبرستان]] از این اماکن برای انجام فرایض دینی و مراسم شیعی بهره گرفته و از بدین ترتیب جایگاهی مردمی یافتند. براساس اسناد و مدارک قدیمی، بناهای بسیاری در این دوره ساخته شده‌بود، اما الآن در بخش تاریخی [[ساری]]، تنها پانزده بنا باقی مانده است. تعداد فراوان این مقابر می‌تواند نمایانگر آن باشد که این بناها نقش مهمی در قدرت مرعشیان ایفا کرده و با توجه به جنبهٔ تبلیغیشان به عنوان عواملی سیاسی-مذهبی تلقی می‌شدند.<ref>{{پک|عسگری|۱۳۸۰|ف=معماری محلی مازندران|ک=میراث جاویدان}}</ref> | مرعشیان با گسترش آداب و سنن مذهبی و با برپایی بناهایی برای امامزاده‌ها و سادات مرعشی، علاوه بر یادآوری حکومت [[علویان طبرستان]] از این اماکن برای انجام فرایض دینی و مراسم شیعی بهره گرفته و از بدین ترتیب جایگاهی مردمی یافتند. براساس اسناد و مدارک قدیمی، بناهای بسیاری در این دوره ساخته شده‌بود، اما الآن در بخش تاریخی [[ساری]]، تنها پانزده بنا باقی مانده است. تعداد فراوان این مقابر می‌تواند نمایانگر آن باشد که این بناها نقش مهمی در قدرت مرعشیان ایفا کرده و با توجه به جنبهٔ تبلیغیشان به عنوان عواملی سیاسی-مذهبی تلقی می‌شدند.<ref>{{پک|عسگری|۱۳۸۰|ف=معماری محلی مازندران|ک=میراث جاویدان}}</ref> | ||
== بازماندگان == | == بازماندگان و میراث == | ||
عدهٔ بسیار اندکی از مرعشیان با وجود کاریزمایشان و سید بودنشان به عنوان علما و ادبا شناخته شدند. جز کمال‌الدین پسر میربزرگ که مؤلف و شاعری پرکار بود. دو مورخ شرح روشنی از خاندانشان برجای گذاشته‌اند. معروفترین‌شان، ظهیرالدین بن نصیرالدین، بیشتر عمرش را در گیلان که به همراه پدرش بدان پناه برده بود، گذراند. او که از برجسته مسئولین حکومت مستقل بیه‌پیش (لاهیجان) شده بود، با سپاه گیلانیان در عملیات متعددی در مازندران شرکت کرد. دو اثر مهم از این مؤلف موجودند. تاریخ مرگش باید حدود ۸۹۴ باشد. از مورخ دوم، میرتیمور مرعشی که [[منوچهر ستوده]] او را پسر عبدالکریم بن عبدالله می‌داند، اطلاعات زیادی در دست نیست. تنها اثر شناخته شده او چون اضافه‌ای بر تاریخ طبرستان و رویان و مازندران (که در ۸۸۱ به پایان می‌رسد) است و تاریخ خانواده را تا ۱۰۷۵ روایت می‌کند. در ابتدای قرن نهم مهاجرت [[سادات مرعشی]] به خارج از مرزهای مازندران هم‌زمان با افول آنان شتاب یافت. بسیاری از آنان در دوره صفوی بسیاری از آنان در | عدهٔ بسیار اندکی از مرعشیان با وجود کاریزمایشان و سید بودنشان به عنوان علما و ادبا شناخته شدند. جز کمال‌الدین پسر میربزرگ که مؤلف و شاعری پرکار بود. دو مورخ شرح روشنی از خاندانشان برجای گذاشته‌اند. معروفترین‌شان، ظهیرالدین بن نصیرالدین، بیشتر عمرش را در گیلان که به همراه پدرش بدان پناه برده بود، گذراند. او که از برجسته مسئولین حکومت مستقل بیه‌پیش (لاهیجان) شده بود، با سپاه گیلانیان در عملیات متعددی در مازندران شرکت کرد. دو اثر مهم از این مؤلف موجودند. تاریخ مرگش باید حدود ۸۹۴ باشد. از مورخ دوم، میرتیمور مرعشی که [[منوچهر ستوده]] او را پسر عبدالکریم بن عبدالله می‌داند، اطلاعات زیادی در دست نیست. تنها اثر شناخته شده او چون اضافه‌ای بر تاریخ طبرستان و رویان و مازندران (که در ۸۸۱ به پایان می‌رسد) است و تاریخ خانواده را تا ۱۰۷۵ روایت می‌کند. در ابتدای قرن نهم مهاجرت [[سادات مرعشی]] به خارج از مرزهای مازندران هم‌زمان با افول آنان شتاب یافت. بسیاری از آنان در دوره صفوی بسیاری از آنان در شوشتر، رفسنجان، اصفهان، شیراز و سپس در هند، نجف و… سکنی گزیدند. این مهاجرت‌ها گاهی شکل اخراج به خود گرفتند. از بین بازماندگان نمایندگان خاندان، شاه میر بن میرقوام‌الدین، نوهٔ میرعلی‌خان که به اصفهان اخراج شده بود، مورد پیروی گروهی از سادات مرعشی فرستاده شده به شیراز قرار گرفت.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=بریتانیا۳|ف=Marʿas̲h̲is|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref> | ||
سکه‌هایی از دوره مرعشی باقی مانده است. بر روی این مسکوکات اکثراً اسامی ائمه شیعه اثنی عشری نوشته شده. برخی از آن‌ها به نام [[حجت بن الحسن|مهدی صاحب زمان]] ضرب شده‌اند و بر روی برخی دیگر اسامی [[خلفای راشدین|چهار خلیفه]] در کنار شعائر شیعی ذکر شده. از دیگر نوشتجات روی این سکه‌ها محل ضرب و تاریخ آن است.<ref>{{پک|علاءالدینی|۱۳۹۶|ک=سکه‌های ایران|ص=۸۰ تا ۱۱۰}}</ref> | سکه‌هایی از دوره مرعشی باقی مانده است. بر روی این مسکوکات اکثراً اسامی ائمه شیعه اثنی عشری نوشته شده. برخی از آن‌ها به نام [[حجت بن الحسن|مهدی صاحب زمان]] ضرب شده‌اند و بر روی برخی دیگر اسامی [[خلفای راشدین|چهار خلیفه]] در کنار شعائر شیعی ذکر شده. از دیگر نوشتجات روی این سکه‌ها محل ضرب و تاریخ آن است.<ref>{{پک|علاءالدینی|۱۳۹۶|ک=سکه‌های ایران|ص=۸۰ تا ۱۱۰}}</ref> | ||
| خط ۳۴۸: | خط ۳۰۳: | ||
Coins of Marashiyan 06.png | Coins of Marashiyan 06.png | ||
</gallery> | </gallery> | ||
== شجره‌نامه == | == شجره‌نامه == | ||
{{شجره‌نامه سادات مرعشی}} | {{شجره‌نامه سادات مرعشی}} | ||
| خط ۴۱۲: | خط ۳۶۵: | ||
{{تاریخ تشیع در ایران}} | {{تاریخ تشیع در ایران}} | ||
{{سالشمار تاریخ طبرستان}} | {{سالشمار تاریخ طبرستان}} | ||
{{درجه‌بندی|نیازمند پیوند=خیر|نیازمند رده=خیر|نیازمند جعبه اطلاعات=خیر|نیازمند تصویر=خیر|نیازمند استانداردسازی= | {{درجه‌بندی|نیازمند پیوند=خیر|نیازمند رده=خیر|نیازمند جعبه اطلاعات=خیر|نیازمند تصویر=خیر|نیازمند استانداردسازی=خیر|نیازمند ویراستاری=خیر|مقابله نشده با دانشنامه‌ها=تاحدودی|تاریخ خوبیدگی=|تاریخ برگزیدگی=|توضیحات=}} | ||
[[رده:ایالت‌ها و قلمروهای منحل‌شده در ۱۵۸۲ (میلادی)]] | [[رده:ایالت‌ها و قلمروهای منحل‌شده در ۱۵۸۲ (میلادی)]] | ||
| خط ۴۲۱: | خط ۳۷۴: | ||
[[رده:علویان]] | [[رده:علویان]] | ||
[[رده:مرعشیان|*]] | [[رده:مرعشیان|*]] | ||
[[رده:حکومت‌های اسلامی]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۳۰ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۲:۴۳
مرعشیان | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ۱۳۵۹ میلادی، ۷۶۰ ه.ق–۱۵۸۲ میلادی، ۹۹۰ ه.ق | |||||||||||||
 گسترهٔ پادشاهی مرعشیان | |||||||||||||
| پایتخت | ساری | ||||||||||||
| پایتخت در تبعید | آمل، واتاشان | ||||||||||||
| دین(ها) | اسلام تشیع اثنی عشری[۱] | ||||||||||||
| حکومت | پادشاهی | ||||||||||||
| میر | |||||||||||||
• ۱۳۵۹–۱۳۷۹ | میربزرگ | ||||||||||||
• ۱۵۸۲ | میرمراد بن میرزاخان | ||||||||||||
| تاریخ | |||||||||||||
• بنیان‌گذاری | ۱۳۵۹ میلادی، ۷۶۰ ه.ق | ||||||||||||
• تبعید توسط تیمور | ۱۳۸۴ | ||||||||||||
• نابودی | قرن ۱۱هجری | ||||||||||||
• فروپاشی | ۱۵۸۲ میلادی، ۹۹۰ ه.ق | ||||||||||||
| |||||||||||||
مرعشیان، مرعشیه سلسله ملوک قوامیه یا سربداران مازندران دودمانی شیعه بود که در قرن هشتم هجری در طبرستان حکومت می‌کرد. سادات حسینی مرعشی که در سرزمین مازندران ساکن بودند، نسبشان به علی بن حسین می‌رسید. مؤسس دولت مرعشیان قوام‌الدین بن عبدالله نیز از حامیان و پیروان علما و رهبران سربداران بوده است. جنبش مرعشیان نیز بر این اساس در همهٔ زمینه‌ها از سربداران تأثیر پذیرفت.
قوام‌الدین، ملقب به میربزرگ، که از سادات مرعشی بود در ۷۶۰ هجری قمری مقارن ۱۳۵۹ میلادی، با قیام علیه چلاویان حکومت مرعشی را تأسیس کرد. او پیش از آنکه به قدرت برسد، با کیا افراسیاب چلاوی،[یادداشت ۱] متحد شد، ولی «تضاد گوناگون بین آن دو و خوی و اشرافیت کیا افراسیاب»، سبب قیام و در نهایت پیروزی میربزرگ شد و مرعشیان در اندک زمانی تمامی مازندران را در حیطهٔ نفوذ خود درآوردند. نهضت مرعشیان به لحاظ رشد مذهب شیعه دوازده‌امامی در مازندران و گسترش آن به نواحی مجاور و ارتباط آن با کیاییان، سلسله حاکم بر بیه پیش و رسمی شدن تشیع دوازده‌امامی در زمان صفویان اهمیت دارد.
مرعشیان در واقع هرمی بود که قاعدهٔ آن بر مَلِک‌های کوچک استوار بود. تا وقتی این ملک‌ها تابع مرعشیان بودند، قدرت حکومت استحکام داشت ولی رقابت‌های دیرینه گاه موجب خدعه و دسیسه‌هایی می‌شدند که حکومت مرعشی را تضعیف می‌کرد. همچنین مرعشیان با تکیه بر صوفیان و درویشان قدرت کسب نموده بودند و تا آنگاه که درویشان را در کنار خویش داشتند، قدرت داشته و می‌توانستند به وسیلهٔ آن مردم را به جنگ‌ها بکشانند یا از نیروی مردمی در سرکوب اعتراضات بهره ببرند.
اوج قدرت مرعشیان از زمان تأسیس تا سال ۷۹۵ هجری بود که تیمور گورکانی به طبرستان یورش برد. علت عمدهٔ فروپاشی مرعشیان در درجهٔ یکم ظهور تیمور بوده است، البته جنگ‌های پی‌درپی این خاندان با امرای محلی و همسایگان و همچنین دنیاگرایی رهبران بعدی از عوامل فروپاشی این نظام به‌شمار می‌روند. مرعشیان هیچگاه به قدرت اولیهٔ حکومت میربزرگ برنگشت و آن «یکپارچگی و وحدت» هرگز به این ناحیه بازنگشت. در زمان صفویه مرعشیان تابع آنان شدند. در زمان شاه عباس یکم شورش‌های پیاپی در طبرستان، وی را بدان واداشت که از پایتخت حاکم را تعیین کند. در دوره صفویان به صورت تدریجی و نهایتاً در عصر شاه عباس، در سال ۹۹۰ قمری، مازندران کلاً تحت سیطرهٔ مستقیم صفویان درآمد. و سادات مرعشی به شیراز، هند و کرمان تبعید شدند.
پیش‌زمینه تاریخی
پس از فتح ایران توسط عرب‌ها، تعدادی از اشراف ساسانی در طبرستان و گیلان استقلال خویش را اعلام کردند و تا مدت‌ها به آیین زرتشت باقی‌مانده بودند.[۲] مبارزهٔ این سلسله‌ها با حکومت‌های عربی که بر ایران تسلط داشتند، سال‌ها دنباله داشت تا اینکه در قرن سوم هجری مردم این دیار با دین اسلام آشنا شدند و عده‌ای به این دین گرویدند.[۳] از دلایل ترویج اسلام و علی‌الخصوص تشیع در طبرستان مهاجرت داعیان علوی به این سرزمین، در زمان حکومت عباسیان و بنی‌امیه بود؛ زیرا در این دوران پادشاهان ساسانی‌تبار طبرستان، با امان دادن به ایشان باعث مهاجرت عدهٔ زیادی از شیعیان مخالف به طبرستان شدند.[۴]
در قرن سوم هجری هم‌زمان با گسترش روزافزون شیعیان طبرستانی و دیلمی، قیام‌ها علیه حکومت عباسیان افزایش یافت.[۵] پس از سرکوب قیام‌های مختلف، طاهریان طبرستان را ضمیمه قلمرو خود کردند. با زیاد شدن نارضایتی‌های مردم طبرستان، آنان داعی کبیر را به رهبری خویش خوانده و سلسلهٔ علویان طبرستان در سال ۲۵۰ه.ق توسط وی علیه عباسیان اعلام استقلال کرد و علیرغم مخالفت‌های بعضی اسپهبدان و علمای سنّی آن دیار، سراسر طبرستان به‌دست این دودمان افتاد.[۶] در سال ۳۱۶ هجری حکومت علویان با مرگ داعی صغیر نابود شد و مردآویج زیاری حکومت مناطق جنوبی دریای خزر و نواحی بسیاری از ایران را بدست گرفت.[۷] پس از مرگ مردآویج[یادداشت ۲] چند نفر از سربازانش، سلسله‌ای جدید با نام آل‌بویه بنا نهادند و توانستند برای نخستین بار بغداد را ضمیمه قلمرو خود کنند.[۸] سلسلهٔ آل‌بویه توانست بیش از پیش تعالیم شیعی را رواج دهد، ولی در ۴۴۷ ه۔ق نابود شد و سلجوقیان[یادداشت ۳] قدرت یافتند. در این دوره همچنین فعالیات اسماعیلیان شدت گرفت و حسن صباح در الموت تشکیلاتی ایجاد کرد.[۹]
در سال ۶۱۶ ه.ق با حملهٔ مغول به ایران، پادشاه ایران به آبسکون گریخت و یک سال پس از آن همان‌جا درگذشت۔[۱۰] در سال ۷۳۶ ه.ق پس از مرگ آخرین حاکم مغولانِ ایران، که ابوسعید نام داشت، سرداران مغولی و حکام ولایات، ایران را تقسیم نمودند و به‌طور کامل بر دفتر و ایوان ایلخانی چیره شده و به آشوب و ناامنی دامن زدند.[۱۱] خلأ قدرت سیاسی در ایران پس از دوره ایلخانان به سیدها و درویش‌ها امکان داد تا تأثیرگذاری خود را اعمال کنند.[۱۲]
شرایط ایران از سقوط ایلخانیان تا استقرار صفویان
با مرگ ابوسعید بهادرخان آخرین ایلخان مغول در سال ۷۳۶ ه۔ق، ایران دچار وضع ملوک الطوایفی شد. طبق پژوهش فریدون اللهیاری و همکارانش قدرت‌های محلی تلاش کردند با اتکا به نیروی نظامی حکومت تشکیل دهند. اما علاوه بر آن برای استقرار قدرت خود و تأمین مشروعیت سیاسی از عوامل متعددی یاری جستند که در چهار دسته جا می‌گیرند و عبارتند از مغولی، ایرانی، سنی و شیعه. مفاهیم مغولی یعنی فرهنمندی و حق موروثی جانشینان چنگیز توسط حاکمان محلی مغول نظیر چوپانیان، مفاهیم سنی توسط حاکمان مغول و ایرانی سنی نظیر آل‌مظفر و مفاهیم شیعه توسط سربداران و مرعشیان استفاده شد. دو گرایش مغولی و سنی تدریجاً به حاشیه رانده شد و با پایان حکومت تیموریان کارکرد خود را از دست داد. اما گرایش‌های ایرانی و شیعه تقویت شد و صفویان با تلفیق آن‌ها توانستند وحدت ملی و دولت مرکزی در ایران برقرار سازند.[۱۳]
سربداران
سربداران نام قیامی مردمی در باشتین و سبزوار خراسان علیه ظلم و تعدی حاکمان مغول و عاملان آنان به وقوع پیوست. این نهضت که به قیام سربداران شهرت یافته است، از لحاظ وسعت، بزرگ‌ترین، از نظر تاریخی مهم‌ترین جنبش آزادی‌بخش خاورمیانه در قرن هشتم هجری بود. مهم‌ترین ویژگی‌های این حکومت عبارت بود از: تنفر و انزجار از عنصر مغولی و تثبیت ایدئولوژی تشیع امامی.[۱۴]
این جنبش در ابتدا توسط شیخ خلیفه به وجود آمد اما عدهٔ ناشناسی وی را شبانه در مسجد سبزوار به دار آویختند. پس از شیخ خلیفه، یکی از مریدانش به نام شیخ حسن جوری جنبش را رهبری نمود. پس از مرگ ابوسعید، آخرین ایلخان مغول، دو برادر با نامهای پهلوان عبدالرزاق باشتینی و وجیه‌الدین مسعود، که از کارگزاران مغول بودند، به سبزوار بازگشتند و رهبری قیام را بدست گرفتند و سرانجام در سال ۷۳۷ ه۔ق، این دو برادر با کمک مردم توانستند شهر سبزوار را به تصرف خویش دربیاورند. سپس وجیه‌الدین مسعود، شیخ حسن جوری را که در زندان بود، آزاد نمود با اتحاد شیخ حسن با این دو برادر، دولت شیعه مذهب سربداران در خراسان پدید آمد.[۱۵] پس از آن امیرمسعود جنگ‌های بسیاری علیه سلسله‌های مجاورش ترتیب داد و توانست سراسر خراسان و گرگان را بدست آورد و در فکر حمله به قلمرو باوندیان بود. فخرالدوله حسن باوندی، که اسپهبد مازندران بود، با وی صلح نمود و ارتش سربداران وارد آمل گشت ولی اسپهبد باوندی با امیرمسعود جنگید، و وی در این جنگ کشته شد.[۱۶]
جنگ‌های داخلی باوندیان، جلالیان و چلاویان
در زمان باوندیان دو قدرت رقیب از «خانواده‌های متنفذ» در منطقه وجود داشتند. این دو خاندان که «کیاییان جلالی» و «کیاهای چلاوی» بودند، عمدتاً به عنوان وزرا و هیئت حاکمهٔ باوندیان مشغول به کار بودند.[۱۷] فخرالدوله حسن باوندی در حالی که کشمکش‌های بسیاری بین این دو خاندان بود، کیا افراسیاب چلاوی، را که برادرزنش محسوب می‌شد، به عنوان سپهسالار برگزید. جلالیان از این اقدام رنجیدند و به قلمرو پادوسبانیان گریختند تا با کمک اسپهبد پادوسبانی به باوندیان حمله کنند ولیکن فخرالدوله با آنان سازش نمود. افراسیاب چلاوی از این عمل ناراحت شد و علیه اسپهبد باوندی «توطئه‌چینی» نمود. و سرانجام در روز شنبه، ۲۷ محرم ۷۵۰ ه۔ق دو پسر افراسیاب چلاوی، با نامهای کیامحمد و کیاعلی، در حمام، اسپهبد باوندی را به قتل رساندند.[۱۸] با قتل فخرالدوله حسن و انقراض باوندیان، چلاویان قدرت را به دست گرفتند.[۱۹]
مرعشیان پیش از به حکومت رسیدن
سادات حسینی[۲۰] مرعشی که در سرزمین مازندران ساکن بودند، نسبشان به علی بن حسین می‌رسید.[۲۱] قوام‌الدین مرعشی ملقب به میربزرگ، یکی از بزرگان سادات مرعشی بود. سادات مرعشی از نوادگان شخصی به نام علی المرعش بودند که شجرهٔ وی نیز با چهار نسل به زین‌العابدین می‌رسد.[۲۲] میربزرگ از مقیمان قریهٔ دابو آمل بود. وی تحصیلات ابتدایی علوم دینی را در همان‌جا گذراند و جهت زیارت حرم امام رضا و تکمیل تحصیلاتش به خراسان مهاجرت کرد و در مشهد مقیم شد. دوران اقامت سید قوام‌الدین در خراسان مقارن با قیام سربداران به رهبری شیخ حسن جوری بود.[۲۳] میربزرگ با توجه به گزارش‌های تشیع دوازده‌امامی سربداران که هاله‌ای از تصوف را دربرداشته، تحت‌تأثیر قرار گرفته و مرید جانشین شیخ حسن جوری شد.[۲۴] او در خانقاه عزالدین سوغندی، یکی از سه مرید جوری اقامت گزید. قوام‌الدین با گرفتن اجازه عزالدین ،خانقاه خود را در دابو تأسیس کرد و مریدان متعددی گرد خود جمع کرد.[۲۵]
سمرقندی در کتابش ادعا می‌کند که نخستین سفر قوام‌الدین به خراسان با قتل شیخ حسن جوری و طرح جانشینی عزالدین سوغندی مقارن بود و در میان رقابت‌های شمس‌الدین علی و عزالدین سوغندی، قوام‌الدین به نزد عزالدین سوغندی می‌رفت. قوام‌الدین به خراسان مسافرت می‌نمود و دوباره به آمل بازمی‌گشت. سرانجام عزالدین سوغندی تصمیم گرفت که خراسان را ترک کند و بنابراین به همراه قوام‌الدین راهی طبرستان شد و در همین سفر بود که جانش را از دست داد.[۲۶]
هنگام بازگشت قوام‌الدین به طبرستان، دو خاندان چلاوی و جلالی صلح کردند و این درحالی بود که پسران کیا افراسیاب به تازگی فخرالدوله حسن، واپسین اسپهبد باوندی را به قتل رسانده بودند.[۲۷] پس از بازگشت میربزرگ، نفوذ او به حدی زیاد شد که افراسیاب چلاوی از نفوذ و اعتبار وی استفاده کرد و از روی مصلحت مرید وی شد.[۲۸] و حتی قوام‌الدین یکی از پسران او را به «شیخی» ملقب کرد.[۲۹]
…چون مردم مازندران آن‌چنان دیدند که رئیس ایشان دست ارادت به دامن سعادت حضرت سید هدایت قباب زده است و سید را مقتدای خود دانسته و مرید با ارادت او شده است… مردم به جوق و فوج‌فوج و گروه‌گروه نزد سید می‌رفتند و توبه می‌کردند و از فسق و فجور بازمی‌آمدند و سیادت پناهی را پیرو مقتدای خود می‌دانستند.[۳۰]
دلیل موافقت قوام‌الدین با درخواست کیاافراسیاب، این بود که هواداران او نیز با این کار بیشتر می‌گشتند.[۳۱] چنان‌که منوچهر ستوده در کتاب درویشان مازندران می‌نویسد:
خواص برای اینکه وضع و موقع خود را استوار و پایدار سازند و عوام بدان سبب که سهم بیشتری از دنیا بگیرند و با خواص بر سر یک سفره بنشینند.[۳۲]
جهت‌دار بودن اندیشه‌های میربزرگ موجب نگرانی کیاافراسیاب شد و او با عده‌ای از علمای سنی به مشورت نشست.[۳۳] به نوشته خواندمیر، نتیجهٔ این مشاوره این بود که جهت جلوگیری از اختلال در امور ملک و مال، افراسیاب را به اجتناب از روش سید و تشکیل محکمه‌ای برای وادار کردن قوام‌الدین به دست کشیدن از بدعت درویشی ترغیب نمودند.[۳۴] سپس قوام‌الدین را محبوس کردند.[۳۵] پس از حبس سید قوام‌الدین، کیاافراسیاب با چندتن از افراد خاندان آل‌جلال صلح نمود و درخواست مشاوره با آنان را صادر نمود. هم‌زمان با حبس قوام‌الدین، یکی از فرزندان وی به مرض قولنج، درگذشت و مریدان خشمگین او این واقعه را از کرامات سید دانستند و مصمم به آزادی وی گشتند و بدین ترتیب قوام‌الدین آزاد شد.[۳۶]
جلالک مار پرچین
قوام‌الدین مرعشی، پس از رها شدن از حبس، همراه با حامیان و اقوامش به دابو رفت و آمادگی دفاعی خود را افزایش داد. در جنگی که در سال ۷۶۰ ه۔ق با نام «جلالک مار پرچین» رخ داد، درویشان مازندران به رهبری قوام‌الدین توانستند در جنگ بر سپاهیان چلاوی غلبه کنند.[۳۷][۳۸] به گزارش کتاب حبیب‌السیر، در این پیکار کیا افراسیاب چلاوی و چهار تن از پسرانش به قتل رسیدند. عده‌ای از حامیان و فرزندان کیا افراسیاب نیز به همراهی تنها فرزند بازمانده و کودکش اسکندر شیخی از میدان جنگ گریختند و تا زمان استیلای امیر تیمور گورکانی در دارالسلطنه هرات قرار داشتند.[۳۹]
آغاز حکومت مرعشیان (دوره اول)
| بخشی از مجموعه مقالات تاریخ طبرستان و دیلم |
 |
 گرگان •  طبرستان •  گیلان •  تالش |
در پی خروج چلاویان از آمل، قوام‌الدین و جمعیت طرفدارش با ذکر «الله‌اکبر» و «صلوات»، شهر را به تصرف درآوردند[۴۰] و پس از دو قرن، مرعشیان دودمانی از سادات حسینی تأسیس نمودند.[۴۱] قوام‌الدین پس از فتح آمل، در مصلای شهر سخنرانی نموده و پس از آنکه در باب عقاید دینی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی سخنانی را نقل نمود،[۴۲] از قدرت کناره گرفت و حکومت را به فرزندان خود واگذار کرد.[۴۳] مرعشیان، مرعشیه[۴۴] سلسله ملوک قوامیه[۴۵] یا سربداران مازندران از نام‌هایی است که برای اشاره به این دودمانی شیعی به کار رفته است۔[۴۶] جنبش مرعشیان با گرایش‌های اعتقادی قوام‌الدین از سربداران تأثیر پذیرفته بود.[۴۷]
نهضت مرعشیان به لحاظ رشد مذهب شیعه دوازده‌امامی در مازندران و گسترش آن به نواحی مجاور و ارتباط آن با کیاییان، سلسله حاکم بر بیه پیش و رسمی شدن تشیع دوازده‌امامی در زمان صفویان اهمیت دارد.[۴۸] مرعشیان در واقع هرمی بود که قاعدهٔ آن بر مَلِک‌های کوچک استوار بود. تا وقتی این ملک‌ها تابع مرعشیان بودند، قدرت حکومت استحکام داشت ولی رقابت‌های دیرینه گاه موجب خدعه و دسیسه‌هایی می‌شدند که حکومت مرعشی را تضعیف می‌کرد.[۴۹] همچنین مرعشیان با تکیه بر صوفیان و درویشان قدرت کسب نموده بودند و تا آنگاه که درویشان را در کنار خویش داشتند، قدرت داشته و می‌توانستند به وسیلهٔ آن مردم را به جنگ‌ها بکشانند یا از نیروی مردمی در سرکوب اعتراضات بهره ببرند.[۵۰]
نخستین اقدام حکومتی قوام‌الدین، برگزیدن جانشین بود. وی ابتدا فرزند بزرگ خویش عبدالله را برای این امر برگزید ولی عبدالله با اظهار تمایل به زهد و گوشه‌گیری این پیشنهاد را رد نمود. سپس قوام‌الدین فرزند دیگرش، کمال‌الدین، را انتخاب کرد. کمال‌الدین این خواسته را پذیرفت تا پدر را به دلیل کهولت سن، در ادامهٔ راه یاری نماید.[۵۱] تا زمان حیات میربزرگ، وی رهبری معنوی حکومت را داشت و کمال‌الدین حکومت و ریاست را در اختیار داشت. همچنین میربزرگ هر منطقه از مازندران را تحت کنترل یکی از فرزندانش قرار داده‌بود و همگی آن‌ها از فرزند ارشد تبعیت می‌نمودند.[۵۲]
نبردها
نبرد با جلالیان
میربزرگ از ابتدا گفته بود که خود را فقط وقف امور مذهبی خواهد کرد.[۵۳] پس از آن که کمال‌الدین رهبری حکومت را پذیرفت، برادر دیگر خود، رضی‌الدین را حاکم آمل اعلام کرد. در این هنگام، جلالیان در ساری لشکری فراهم نموده و با تمام قوا پیش به سوی آمل در حرکت بودند و در مامطیر نیز اردو برپا کرده‌بودند تا مانع شکل‌گیری حکومت سادات شوند. همان‌طور که هواداران میربزرگ در ساری نفوذ داشتند، گویا جلالیان نیز به طرفدارانشان در حوالی آمل دلبسته بودند که ساری را ترک نموده و به آنجا لشکر کشیدند.[۵۴]
فرزندان میربزرگ با تذکر به پدر خویش دربارهٔ جلالیان، از وی خواستند که در این نبرد شرکت نماید. سید قوام‌الدین نیز درخواست فرزندان را پذیرفت.[۵۵] سپس میربزرگ هوادارانش را بر دفع «فتنه» فراخواند و خود نیز به میدان نبرد آمد. در نبرد پاول‌رود (باول‌رود)، که بین دو سپاه صورت گرفت کیا جلالیان شکست سختی متحمل شده و عقب‌نشینی نمودند و بدین ترتیب مامطیر فتح شد.[۵۶] سپس مرعشیان نام بارفروش‌ده را به آنجا اطلاق کردند.[۵۷] پس از قتل عبدالله، فرزند ارشد میربزرگ، سید قوام‌الدین آنان را همدست چلاویان و مجری طرح آنان معرفی نمود و فرمان انتقام را صادر نمود که موجب شد کمال‌الدین به قلمرو جلالیان تهاجم نماید. در پس این حمله، کیافخرالدین جلال و سپس کیاوشتاسف به همراه فرزندانشان کشته‌شدند.[۵۸][۵۹] کمال‌الدین در ساری مستقر گردید و حکومت آن شهر را به دستور پدر به عهده گرفت.[۶۰]
نبرد در جنوب
مرعشیان نیم‌نگاهی نیز به آن سوی البرز داشته‌اند[۶۱] و کمال‌الدین بنابرین به سوی سوادکوه لشکرکشی نمود. مسیر این لشکرکشی از منطقهٔ لپور می‌گذشت که جایگاه خاندانی به نام کیائیان بیستون نیز بود. کمال‌الدین هدایایی به این خاندان اهدا نمود و با دختر کیاحسن کیابیستون وصلت نمود.[۶۲]
کیااسکندر سیاوش سوادکوه را تسلیم نمود ولی کیاجلال متمیر به مقاومت ادامه داد تا آنکه با رسیدن فصل پاییز، مرعشیان مجبور به ترک منطقه و بازگشت به ساری شدند. با رسیدن بهار، ارتشی با حمایت رضی‌الدین، حاکم آمل، به این ناحیه بازگشت ولی علیرغم فتح سریع فیروزکوه، کیاجلال متمیر هنوز در قلعه مقاومت می‌نمود. سید فخرالدین در پیامی، کیاجلال متمیر را دعوت به تسلیم نمود و کیاجلال نیز با فرستادن هدایایی، از وی مهلت خواست. این هملت به درازا کشید و فصل پاییز دوباره رسید. مرعشیان نیز مجبور به ترک آنجا شدند. بدین شکل، فرزندان میربزرگ در سال ۷۷۶هجری، نزد پدر رفتند و از وی کمک خواستند. در این هنگام سید علی کیا[یادداشت ۴] نیز به میربزرگ پناهنده شده‌بود. میربزرگ بر سر این مسئله با سیدعلی مشورت نمود و سرانجام وی گفت که شخصاً در این نبرد شرکت خواهد نمود. سپس مرعشیان از حاکمان رستمدار خواستند که به عهد خود عمل نموده و در این نبرد آنان را همراهی کنند ولی آنان پیمان‌شکنی نمودند.[۶۳]
پس از شروع نبرد و رسیدن خبر حضور سادات گیلان به گوش جلال متمیر، وی اعلام نمود که به شرط میانجیگری علی کیا و دریافت امان‌نامه‌ای برای فرزندانش، تسلیم خواهد شد. پس از انجام درخواست‌های کیاجلال، او درهای قلعه‌اش را گشود و طبق پیامش تسلیم شد. پس از تسخیر دژ، سادات مرعشی اموال دیوانی و اموال باقی‌مانده از دوران حکومت باوندیان را جدا نموده و اموال کیاجلال متمیر را به وی بازگرداندند. او نیز بخشی از این اموال را به سادات گیلان و بخش دیگری را به سادات مرعشی اهدا نمود. پس از آن نیز کیاجلال را به ساری منتقل نمودند و قلعهٔ فیروزکوه را از آن پس به عنوان انبار ذخایر محفوظ داشتند.[۶۴][۶۵]
نبرد با پادوسبانیان
سید رضی‌الدین، حاکم آمل، با بهانه قرار دادن ظلم حکام رستمدار بر درویشان و حامیان مرعشیان، از پدر و برادر خویش، دربارهٔ برخورد با پادوسبانیان کسب تکلیف نمود.[۶۶] سید قوام‌الدین نیز در پاسخ به این سؤال این‌گونه پاسخ داد:
ملوک رستمدار از آنچه فقرا و صلحا کردند، درویشان ما نیز در مقام انتقام برآیند. اکنون به هرچه صلاح شما می‌دانید، بر آن موجب قیام نمایید که حق‌تعالی موافق است.[۶۷]
سرانجام در سال ۷۸۱ هجری، سید رضی‌الدین نامهای به ملک عضدالدوله قباد دوم پور شاه غازی[۶۸] نگاشت و او را به تسلیم دعوت نمود ولیکن قباد نپذیرفت. سپس رضی‌الدین با اجازهٔ میربزرگ، یکی از برادرانش به نام سید فخرالدین[یادداشت ۵] را به عنوان حاکم رستمدار معرفی نمود.[۶۹]
میراندشت
نخستین نبرد با پادوسبانیان اندکی پس از مرگ میربزرگ در میراندشت[یادداشت ۶] رخ داد.[۷۰] در این نبرد نیروهای مرعشی، توانستند بر پادوسبانیان غلبه کنند، ملک قباد به کجور عقب‌نشینی نمود و رستمدار به تصرف سادات درآمد. سید رضی‌الدین و فخرالدین تا حوالی کجور قباد دوم را تعقیب نمودند و در سرزمین ناتل، به روستای واتاشان رسیده و آنجا را مرکز عملیات جنگی اعلام نمودند و رستمدار را نیز از همان‌جا کنترل می‌کردند.[۷۱]
لکتر
در بهار سال ۷۸۳ ه‍ق ملک قباد دوم در صحرایی به نام لکتر[یادداشت ۷] به نیروهای مرعشی شبیخون زد و به آن‌ها ضربات سنگینی وارد ساخت.[۷۲] اما صبح روز بعد، در نبردی که بین دو سپاه درگرفت، ملک قباد دوم کشته شد.[۷۳][۷۴] پس از آن رستمداریان علیرغم ادامهٔ مقاومتشان، شکست خوردند و قلعه‌های کجور، کلار، هرسی و آبدان توسط سادات فتح شدند. پس از آن نیز سید فخرالدین، واتاشان را به عنوان پایتخت خویش برگزید.[۷۵][۷۶]
مرگ میربزرگ
.jpeg)
میربزرگ در محرم سنهٔ ۷۸۴ درگذشت۔[۷۷] میربزرگ با سابقهٔ ۲۰ سال حکومت و حدود ۷۰ سال سن، به بستر بیماری افتاده بود.[۷۸] پس از مرگ میربزرگ، پیروان و هوادارانش، پیکر او را از بارفروش‌ده به آمل منتقل کرده و در همان‌جا دفنش نمودند. سپس بر مقبره‌اش گنبدی ساختند که اتمام آن را در سال ۸۱۴ ه۔ق ذکر نموده‌اند.[۷۹][۸۰]
حکومت مرعشیان پس از مرگ میربزرگ (دوره دوم)
██ میربزرگ در بارفروش ده
██ کمال‌الدین در ساری
██ رضی‌الدین در آمل
██ فخرالدین در رویان
██ امیرعلی در استرآباد
میربزرگ برای یک دوره بیست ساله، با رهبری کاریزماتیک خود مازندران را به وسیله پسرانش که بینشان در آن زمان اتحادی قوی برقرار بود کنترل کرد (۴ تن از ۱۴ پسرش در کودکی مردند). کمال‌الدین عهده‌دار ساری بود و آمل را به رضی‌الدین، رستمدار را به فخرالدین و کراتوغان را به شرف‌الدین واگذار کرده بود. قدرت مرعشیان از غرب تا سرحد قزوین می‌رسید؛ کیاییان با حمایت آنان کنترل بخش عمده‌ای از گیلان را در دست داشتند، ولی در شرق سید عماد، مؤسس سادات مرتضوی و امیرولی که سعی بر کشتن کمال‌الدین کرده بود تهدید می‌شد.
فتح قزوین
فخرالدین کنترل قزوین را در دست گرفت ولی با مرگ میربزرگ آن را از دست داد.[۸۱] پس از مرگ میربزرگ، با جمع‌آوری سپاهی به قزوین بازگشت تا با مخالفانی که در ایام بیماری میربزرگ، در آن دیار سربرآورده بودند، به جنگ بپردازد. وی پس از نبردش در قزوین، از طالقان به قلعهٔ الموت حمله‌ور شد[یادداشت ۸][۸۲] و آنجا را تاراج کرد.[۸۳]
نبرد در خاور
پس از سرکوب مخالفان در قزوین، شورش سید عماد در هزار جریب نیز سرکوب شد. در این زمان امیرولی استرآبادی[یادداشت ۹] گاهی برای آزمودن توان مرعشیان، به قلمروشان دست‌اندازی می‌نمود و یک بار نیز به اشارت وی، به جان سید کمال‌الدین مرعشی سوء قصد نمودند که ناکام ماند. در مقابل سادات مرعشی، با فرستادن نامه‌هایی مستند ضد آن اقدامات، امیرولی را تهدید می‌کردند. سرانجام سید کمال‌الدین تمامی لشکریان مازندران را به فرماندهی فخرالدین به مقابله با امیرولی فراخواند.[۸۴]
امیرولی نیز با شنیدن خبر لشکرکشی مرعشیان، در تمیشه اردویی بر پا نمود و در نبردی که بین دو سپاه درگرفت، امیرولی در نخستین ساعات دفاع بسیاری از سپاهیانش را از دست داد و به کوهپایهها گریخت. مرعشیان نیز استرآباد را تصرف[۸۵] و پادگانی در آنجا مستقر کردند.[۸۶]
یورش‌های تیمور
یورش به استرآباد
در سال ۷۹۴ ه۔ق در زمان حکومت مرعشیان، هنگام حمله تیمور، اهمیت منطقه که مانند سدی در مقابل هجوم دشمنان عمل می‌کرد، روشن شد و تیمور به سختی توانست بر این نواحی دست یابد.[۸۷]
مرعشیان برای این که مبادا امیرولی به تیمور بپیوندد، حکومت را به او برگرداندند.[۸۸] تیمور پیش از آنکه با مرعشیان ارتباطی بیابد، دو بار به استرآباد لشکر کشاند. اولین بار سال ۷۸۰ ه‍ق بود که وقتی امیرولی از یورش تیمور آگاه شد، برخی از نزدیکانش من‌جمله امیر حاجی را با انواع پیشکش‌ها به نزد پادشاه تیموری فرستاد. تیمور نیز او را بخشید و استرآباد را به او بخشید. پس از رفتن تیمور، امیرولی اقدامات محافظتی برای حفظ استرآباد انجام داد و دستور داد دور شهر را خندقی بزرگ بکنند و دیواری بلند بسازند و در بالای دیوار، سیخ‌هایی را قرار دهند. تیمور وقتی از اقدامات امیرولی مطلع شد، با لشکر بزرگی، متشکل از سی قشون در سال ۸۷۶ ه‍ق به طرف استرآباد حرکت کرد. لشکر امیرولی شکست خورده، رو به فرار آوردند. امیرولی به سوی ری گریخت و تیمور لشکری به سرداری «خدای‌داد بهادر»، «شیخعلی بهادر»، «عمر بهادر» و «ایناغ خماری» را در پس او روانه کرد. امیرولی پس از فرار به ری، از راه گیلان به خلخال رفت و در آنجا به قتل رسید. بعد از فتح استرآباد، تیمور «پیرک‌پادشاه پسر لقمان‌پادشاه» از نوادگان طغاتیمور را والی آنجا نمود.[۸۹]
پس از تصرف استرآباد به دست تیمور، سادات مرعشی برای جلوگیری از برخورد با تیمور، درصدد فرستادن نماینده‌ای به خدمتش برآمدند. به همین‌دلیل کمال‌الدین فرزندش غیاث‌الدین را به همراه هدایایی به اردوی تیمور فرستاد. سید غیاث‌الدین توسط «سید برکه» که از صوفیان مورد احترام تیمور بود به حضورش رسید. تیمور انتظار داشت که خود سید کمال‌الدین شخصاً به خدمتش برسد و لذا به سید غیاث‌الدین توجهی نکرد، اما او را خلعت پوشانید و نصیحتی چند کرد و خود به سوی عراق رفت.[۹۰][۹۱] سید کمال‌الدین برای بار دوم همان فرزند خود را با تعدادی از سپاهیانش به خدمت امیر تیمور فرستاد و با اینکه وی تا عراق ملازم تیمور بود، ولی نتوانست در دل او رأفت و مهر ایجاد کند. تیمور پس از چندی در سال ۷۹۲ هجری لشکر خود را متوجه خراسان کرد و از آنجا برای تصرف مازندران عزمش را جزم نمود.[۹۲]
سید کمال‌الدین برای بار سوم پسرش، غیاث‌الدین، را با هدایایی پیش تیمور فرستاد و عذرخواهی نمود و در پیامی گفت:
ما جمعی از ساداتیم که در این جنگل مازندران مقیم گشته، به دعای دولت مواظبت می‌نماییم… اکنون این حقیر مدتی است به طریق جدّ و آباء خود در این جنگل مازندران با مردم آنچه وظیفه عدل و انصاف است مدعی داشته، به دعای دولت شاهان ذوی الاقتدار مشغولیم. مأمول آنکه نظر عنایت مشمول حال این فقیران گردانیده از ما بجز دعاگویی چیز دیگری توقع ندارند.خطای ارجاع: برچسب تمام‌کنندهٔ
</ref>برای برچسب<ref>پیدا نشد
از تیمور در کتاب تزوکات تیموری چنین جمله‌ای نقل شده است:
اول کسی که به من پناه آورد امیرعلی حاکم مازندران بود که به من پیشکش فرستاد و در مکتوبی که نوشته بود، قید کرده بود که ما جمعی از آل‌علی‌ایم، قناعت به این سرزمین کرده‌ایم «ان تأخذ و اقدرتکم اقوی و ان تعفوا اقرب للتقوی» یعنی اگر بگیرید قدرت شما قوی‌تر است و اگر عفو کنید نزدیک به پرهیزکاری است.[۹۳]
درخواست‌های سید غیاث‌الدین مورد قبول تیمور واقع نشد و به فرمان تیمور، وی را گروگان گرفتند و سپس برای نصیحت به کمال‌الدین، او را بازگرداندند.[۹۴][۹۵][۹۶]
یورش به مرعشیان
پس از آنکه تیمور غیاث‌الدین را بازگرداند، خود نیز در پی او روان شد.[۹۷] ظهیرالدین در مقایسهٔ تعداد لشکریان مرعشیان و تیمور نوشته است: «لشکر ایشان نسبت به لشکر تیمور همچو قطره و دریاست.»[۹۸]
بنابراین، مرعشیان به انبوه درختان جنگلی، که به نظر می‌رسید موضعی غیرقابل نفوذ باشد، پناه بردند. تیمور نیز دستور داد که درختان را قطع نموده و جنگل‌ها را نابود کنند. سرانجام نیز، پس از چند روز، نبرد سنگینی بین دو طرف آغاز شد.[۹۹]
تیرباران سپاهیان مرعشی، بسیاری از سرداران تیمور را کشت؛ اما تیموریان نیز بسیاری را کشتند.[۱۰۰] کمال‌الدین از تیمور درخواست امان نمود. تیمور در پاسخ به درخواست شرطی وضع نمود:[۱۰۱]
هر یک از بزرگان و مهتران این ولایت فرزندان خود را با مال چند ساله پیش ما فرستند و چون فرزندان ایشان در کوچها با ما باشند، پدران ایشان را ما امان دهیم.[۱۰۲]
مرعشیان این شرط را نپذیرفتند و در قلعهٔ «ماهانه‌سر»[یادداشت ۱۰] سنگر گرفتند. در منابع مختلف مقاومت مرعشیان در این قلعه، از «یک هفته» تا «دو ماه و شش روز» آورده شده است. مرعشیان این قلعه را ناگشودنی می‌دانستند؛ لیکن تیمور شیوهٔ جنگی جدیدی اتخاذ نمود.[۱۰۳][۱۰۴]
لشکر تیمور قلعه را محاصره کردند و از کنارهٔ «دریای قلزم»، کشتی‌هایی مجهز به آتش‌انداز به سوی قلعه رفته و نفت و آتش به میان قلعه انداختند.[۱۰۵] در این مرحله، مرگ یکی از سرداران تیمور، به نام خواجه علی بهادر، وی را خشمگین نمود. تیمور پس از آن شخصاً در عملیات جنگی دخالت نمود. چنان‌که حصاری پس از حصاری فرو می‌ریخت.[۱۰۶] سرانجام، پنجشنبه مورخ دوم شوال ۷۹۵ ه‍ق،[۱۰۷] استمرار تهدیدات تیمور، موجب شد تا کمال‌الدین مجبور شود دروازهٔ واپسین حصارها را نیز بگشاید.[۱۰۸]
تبعید سادات مرعشی
تیمور پس از آنکه سادات را به اسارت گرفت، در فکر توجیه اعمال خلاف ادعاهای خویش در احترام گذاردن به اهل‌بیت پیامبر اسلام بود، چنانچه نقشهٔ جدیدی طراحی کرد:[۱۰۹]
پس از آنکه اهالی قلعه از سنگرشان بیرون آمده و صف کشیدند و نزد تیمور زانو زدند، اسکندر چلاوی نزد تیمور رفته و گفت: «این‌ها خونی من‌اند، پادشاه به من بسپارند تا قصاص بکنم.» تیمور نیز در پاسخ به وی گفت: «این‌ها تنها خونی تو نیستند، ملک رویان را نیز اینان کشته‌اند. ملک طوس را نیز حاضر گردانید تا خونی او با او سپرده شود، تا قصاص بکند.»
پس از حاضر شدن ملک طوس پادوسبانی در این مجلس، تیمور از او خواست تا آنکس را که خونی اوست، قصاص نماید.[۱۱۰][۱۱۱] ملک طوس، با این عمل مخالفت کرد[۱۱۲] و گفت:
ایشان هیچ‌کدامین مردم ما را قتل نکرده‌اند که بر ما قصاص لازم آید شرعاً، زیرا که در صف هیجاء تیری از نوکران ایشان برکسان ما آمده مرده‌اند یا به شمشیری مجهول به شرف هلاک پیوسته باشند. عجب اگر این قتل را قصاص جایز باشد و دیگر آن که ایشان سیداند، هر که ایشان را بکشد فردا روز قیامت یقین در پهلوی یزید لعین باید استادن و سؤال ایزدی را جواب دادن و مرا طاقت شرکت یزید نیست. باقی شما حاکمید.[۱۱۳]
امیر تیمور گورکانی، چون این سخنان را شنید، به ملک سعدالدوله گفت:
رحمت بر تو باد که مرا و خود را از آتش دوزخ نجات دادی لعنت بر اسکندر شیخی که می‌خواست، مرا همعنان خویش، به نار جحیم رساند.[۱۱۴]
سپس اسکندر چلاوی و چند تن دیگر، «رشانقه» را از «سادات» جدا کرد و به دستور تیمور هر کس که سید نبود را، «قتل‌عام» نمودند.[۱۱۵] تیمور پس از آن، برای اینکه مرعشیان دوباره به حکومت نرسند و منطقه را دچار شورش نکنند و همچنین برای آنکه آن‌ها را تحت نظر داشته باشد، فرمان داد سادات را به فرارود، مرکز حکومتش، انتقال دهند. به فرمان تیمور همهٔ مرعشیان را در کشتی نشانده و به فرارود بردند.[۱۱۶] چنان‌که کمال‌الدین را به خوارزم، مرتضی و عبدالله را به چاچ، فخرالدین را به کاشغر و زین‌العابدین را به سیرام تبعید کردند.[۱۱۷] تیمور نیز پس از تبعید سادات مرعشی، حکومت ساری را به جمشید قارن غوری و آمل را به اسکندر شیخی و رستمدار را به ملک طوس و نور را به ملک کیومرث اهدا نمود.[۱۱۸]
وقایع پس از تبعید مرعشیان
تیمور ساری و آمل را «غارت» و مردم آنجا را «قتل‌عام» کرد.[۱۱۹] بسیاری از مردم آمل از شهر گریختند و راهی ساری شدند[۱۲۰] تا آنکه آمل به «قحطی» دچار شد. اسکندر شیخی در این زمان برای آوردن غلات از گیلان کمک خواست[۱۲۱] ولی با وجود تلاش‌های او، برای ازدیاد جمعیت و بازسازی اقتصاد، این شهرها رونق سابقشان را بازنیافتند.[۱۲۲] مقارن همین ایام اسکندر مشهد میربزرگ را تخریب نمود.[۱۲۳][۱۲۴] سید عزالدین رکابی، داماد کمال‌الدین مرعشی، هم در بازگشت از گیلان در جنگل‌ها کمین نمود و مدتی علیه اسکندر قیام نمود که در آخر اسکندر چلاوی با کمک قارن غوری، حاکم ساری، و خراسانیان در خدمت او، عزالدین رکابی را شکست داد و او و پنج پسرش را کشت.[۱۲۵]
پس از مدتی اسکندر چلاوی به دلایل نامعلومی علیه تیمور شورش نمود و مدتی بعد در جنگل‌ها متواری شد و در شیرود دوهزار به قتل رسید و سر بریده‌اش به دو پسر زندانی‌اش در قلعه فیروزکوه نشان داده شد. تیمور بعداً از آنان عذرخواهی کرد.[۱۲۶][۱۲۷] پس از قتل اسکندر، تیمور سیاستش را نسبت به مرعشیان تغییر داد[۱۲۸] چنانچه در سفرش به گیلان، به قصد یافتن اسکندر، غیاث‌الدین مرعشی ملازم وی بود.[۱۲۹] همچنین پس از مرگ اسکندر، حکومت آمل را به سید علی بن سید کمال‌الدین سپرد[۱۳۰] و به سید علی قول داد، وقتی به فرارود رسید، دیگر سادات مرعشی را نیز رها نماید؛ ولی پیش از رسیدن به آنجا وفات یافت.[۱۳۱] در این مدت چند تن از فرزندان میربزرگ نیز درگذشتند. کمال‌الدین، حاکم سابق مرعشیان، از جمله این افراد بود که در کاشغر وفات یافت و بعدها مریدانش، استخوان‌هایش را به ساری آوردند و دفن کردند.[۱۳۲]
بازگشت به طبرستان (دورهٔ سوم)
پس از مرگ تیمور، رفتار جانشینش، شاهرخ، با بازماندگان سادات مرعشی که در فرارود می‌زیستند مسالمت‌آمیز بود؛ چنانچه به آنان اجازهٔ بازگشتن به مازندران داد.[۱۳۳] در ابتدای ورود مرعشیان به طبرستان، پیرک پادشاه، حاکم استرآباد، اجازه‌شان را معتبر ندانست[۱۳۴] آنان را محبوس نمود و اموالشان را ضبطکرد.[۱۳۵] با شورش مردمان ساری و سپس حرکت مردم آمل به سوی استرآباد، پیرک پادشاه سادات مرعشی را در سال ۸۰۹هجری قمری با هدایایی رها کرد.[۱۳۶]
در این دوره از حکومت مرعشیان، حکومت دو قسمت شده و بخشی از عموزادگاه در ساری و بخشی دیگر در آمل حکومت می‌کردند. تدریجاً درگیری میان حاکمان آمل و ساری برای کسب قدرت بیشتر، رشد کرده و درگیری‌های خانوادگی به نزاع و جنگ دو شهر مبدل شد.[۱۳۷]
سید علی ساروی و آملی
پس از رهایی سادات، آن‌ها به ساری رفته و در قلعه‌ای اقامت گزیدند. پس از چند روز فرزندان رضی‌الدین به آمل رفتند و حکومت شهر را از سید علی، فرزند کمال‌الدین، گرفت. سید علی نیز به ساری رفته و با رایزنی و استناد به وصیتنامه‌های میربزرگ و کمال‌الدین، بارفروش‌ده را به برادرش، غیاث‌الدین، سپرد. سپس حکومت آمل را با موافقت سادات مرعشی، به سید قوام‌الدین دوم، فرزند رضی‌الدین، واگذار کرد. لیکن حکومت قوام‌الدین دوم، به درازا نکشید؛ چنانچه «سید علی آمل» علیه برادر زاده‌اش، سید علی ساری، با جمعی از درویشان در جنگل‌های اطراف آمل شورید. علی ساری نیز با، به حکومت رسیدن سید علی آمل، موافقت نمود. پس از به حکومت رسیدن علی آمل، در سال ۸۱۲ هجری، وی با خانوادهٔ سید رضی، کیای گیلان، وصلت کرده و روابط سادات مرعشی و کیاییان گیلان را زنده نمود.[۱۳۸][۱۳۹]
حکومت مرتضی
پس از آن که علی ساری به جای خودش، در نماز عید قربان، فرزندش مرتضی را فرستاد، غیاث‌الدین نامهای تهدیدآمیز به سید علی نگاشت. سپس علی ساری با نصیرالدین، به مشورت نشست و از او برای پسرش بیعت گرفت.[۱۴۰] در سال ۸۲۰هجری علی ساری وفات یافت و فرزندش، مرتضی، بر مسند نشست. نصیرالدین برای مرتضی از علی آمل، ملک کیومرث و فرزندان رضی‌الدین بیعت گرفت و نامهای به شاهرخ رساند و در آن درخواست حکم مازندران را برای مرتضی نمود.[۱۴۱]
یکی از مشاوران مرتضی، به نام اسکندر روزافزون، به این فکر افتاد که غیاث‌الدین را که در زندان حبس بود، بکشد تا از خطرات احتمالی بکاهد ولی مخالفت بزرگان خاندان، زنان صاحب نفوذ و نصیرالدین مانع این عمل شدند.[۱۴۲] نصیرالدین پس از آن ظاهراً از کلیهٔ فعالیت‌های سیاسی کناره‌گیری نمود. مرتضی از او درخواست نمود تا به ساری بازگردد و به فعالیتش ادامه دهد ولی وی نپذیرفت. پس از آن در سال ۸۲۲ هجری، مرتضی به جنگ نصیرالدین شتافت و او را شکست داد.[۱۴۳] پس از آن که نصیرالدین در «نبرد لپور» شکست خورد، گریخت[۱۴۴] و سادات کیای گیلان او و خانواده‌اش را پذیرفتند. در این هنگام، بین مرتضی و علی آمل اختلافاتی روی داد و در سال ۸۲۴ هجری، علی را از آمل بیرون کرده، قوام‌الدین دوم را بر مسند نشاندند.[۱۴۵] سرانجام نیز علی آمل و نصیرالدین به ترتیب در سال‌های ۸۲۵ و ۸۲۶[۱۴۶] و مرتضی در ۴ صفر ۸۳۷ هجری درگذشتند.[۱۴۷][۱۴۸]
حکومت محمد
پس از مرگ مرتضی، فرزند وی، محمد، زمام امور را به دست گرفت.[۱۴۹] در ابتدای حکومت محمد، غیاث‌الدین در زندان وفات یافت.[۱۵۰] همچنین «کمال‌الدین بن قوام‌الدین دوم» حکومت آمل را پس از مرگ پدرش بدست گرفت و با تابعیت از محمد بن مرتضی به حکومت ادامه می‌داد. بهرام، ولد اسکندر روزافزون، به محمد پیشنهاد نمود که حکومت آمل از کمال‌الدین بگیرد و به یکی از پسران خویش اهدا کند. وقتی محمد، کمال‌الدین را به ساری فراخواند، او از فرمان سر باز زد.[۱۵۱] سرانجام کمال‌الدین در نبردهای پیش‌آمده شکست خورد و به تنکابن پناهنده شد و عبدالکریم حکومت آمل بدست گرفت. ولی مخالفت طرفداران کمال‌الدین آغاز شد[۱۵۲] و آملیان پس از علنی کردن حمایت خود از کمال‌الدین، عبدالکریم بن محمد را از شهر خارج نمودند. ظهیرالدین نیز که در گیلان مستقر بود، به همراهی کمال‌الدین شتافت. پیروزی آسان، آملیان را به این فکر انداخت که ساری را نیز از سلطهٔ محمد خارج کنند.[۱۵۳] ظهیرالدین دربارهٔ این موضوع نوشته است: «چون در سنهٔ هشتصد و چهل، کاغذ مردم ساری به حقیر رسید و سید کمال‌الدین به آمل متمکن گشت هم کاغذی بنوشت و از ملک کیومرث هم کاغذی به نام حقیر ستاند و طلب به جد نمود عزم جزم کرده روان گشته آمد.[۱۵۴]
در نخستین نبردی که محمد و «مثلث ملک کیومرث، سید ظهیرالدین و سید کمال‌الدین» انجام دادند، لشکر ساری از ظهیرالدین شکست خورد. سپس مرتضی، توسط محمد، در رأس لشکری به سوی ظهیرالدین فرستاده شد و او نیز شکست خورد. پس از آن محمد یکی از فرزندانش را با هدایایی نزد «امیر هندو»[یادداشت ۱۱] فرستاد و کمک خواست. امیر هندو با لشکر قومس و جرجان به آمل رفت و در موضع «مرزناک» میان وی و کمال‌الدین جنگی «سهمناک» به وقوع پیوست که به شکست آملیان انجامید.[۱۵۵] پس از جنگ، کمال‌الدین با «طرح توطئه‌ای»، به حکومت آمل دست یافت و مرتضی را کنار زد.[۱۵۶] در سال ۸۴۹ ه‍ق، با مرگ کمال‌الدین، سید مرتضی دوباره به حکومت آمل رسید.[۱۵۷] سرانجام نیز محمد مرعشی در سال ۸۵۶ درگذشت.[۱۵۸][۱۵۹]
حکومت عبدالکریم یکم
یک ماه پس از مرگ محمد فرزند ارشدش، عبدالکریم، که جهت کسب آموزش‌های ملک‌داری در «دیوان اعلی» یا در اردوگاه «میرزا جهان‌شاه بن قرایوسف» به سر می‌برد به ساری آمد و بر مسند حکومت نشست. در سال ۸۵۰ نیز شاهرخ تیموری درگذشت.[۱۶۰] با مرگ شاهرخ، بر سر جانشینی وی در هرات درگیری‌هایی روی داد که موجب شد چندی بر سلطه و اقتدار تیموریان بر ولایات گوناگون من‌جمله مازندران خلل ایجاد شود. در سال ۸۵۲ نیز این درگیری‌ها به حکومت «بابر پسر بایسنقر پسر شاهرخ» انجامید و عبدالکریم یک‌بار بر سر خراج با وی جنگید و شکست خورد.[۱۶۱] عبدالکریم در ۵ ربیع‌الاول ۸۶۵ هجری‌قمری درگذشت.[۱۶۲]
حکومت عبدالله
پس از مرگ عبدالکریم یکم، فرزند وی عبدالله را، گرچه سن کمی داشت، به حکومت رساندند. عبدالله به شرب خمر بسیار اقدام می‌کرد و این موجب شد تا مردم مازندران از وی متفرق شوند.[۱۶۳] در حکومت وی، علی روزافزون قدرت بسیاری داشت که به دست سادات بابلکانی[یادداشت ۱۲] کشته شد. بابلکانی او را با عمویش کمال الدین که از او هم بیشتر شرابخوارتر بود جایگزین کردند.[۱۶۴]
درگیری‌های زین‌العابدین با عبدالکریم دوم
عبدالله پیش از این فرزندش، عبدالکریم دوم را به خدمت «سلطان ابوسعید تیموری» فرستاده بود. پس از مرگ عبدالله، زین‌العابدین خود را حاکم مازندران خواند. لیکن «سادات پازواری» با وی مخالفت کردند و حکومت عبدالکریم دوم را طلبیدند. دخالت «کارکیا سلطان محمد»، حاکم گیلان و مذاکراتش با ابوسعید تیموری و حمایت روزافزونیان و سادات پازواری از درخواست کارکیا، موجب شد که ابوسعید این کودک چهار ساله را به گیلان بفرستد. در این زمان ابوسعید کشته شد و «امیر حسن بیک» به قدرت رسید. وی دستور داد که لشکریان گیلان، رستمدار و عراق عبدالکریم دوم را به حکومتش برسانند. بدین ترتیب عبدالکریم دوم در ساری به تخت نشست و زین‌العابدین به هزارجریب عقب‌نشینی نمود. سرانجام با پیوستن هیبت‌الله بابلکانی به زین‌العابدین، وی به ساری دست یافت و سپس به آمل حمله نمود و اسدالله، حاکم آمل، را اخراج نمود.[۱۶۵] گویا نبردهای زین‌العابدین و عبدالکریم دوم تا سال ۸۹۴ ادامه داشت.[۱۶۶]
حکومت میرشمس‌الدین
میرشمس‌الدین با مرگ برادرش، زین‌العابدین، بر مسند حکومت نشست. وی برخلاف زین‌العابدین با فرماندهان رقیب، سیاست متعادلی پیش گرفت.[۱۶۷] عبدالکریم دوم، با کمک گیلانیان، تأیید سلاطین تیموری و همراهی «حسن آملی»، حاکم آمل، به سوی مازندران لشکرکشی نمود.[۱۶۸]؛ لیکن میرشمس‌الدین با اقدامات مناسب سپهسالارش «آقا رستم روزافزون» که دوازده سردار ارتش گیلان را اسیر کرد در نبرد پیروز شد.[۱۶۹][۱۷۰] قدرت گرفتن آقا رستم، موجب «حسادت» بزرگان مازندران شد، چنانچه فرمان میرشمس‌الدین را جهت حبس او گرفتند.[۱۷۱] در سال ۹۰۶ ه، هم‌زمان با برآمدن «شاه اسماعیل صفوی»، میرشمس‌الدین فرزندش، «میرکمال‌الدین»، را به جای خویش نهاده، خود به دیدار شاه اسماعیل شتافت.[۱۷۲][۱۷۳]
در عصر صفویان (دورهٔ چهارم)
ظهور شاه اسماعیل صفوی
اسماعیل، معروف به شاه اسماعیل یکم مؤسس صفویان بود.[۱۷۵] وی پس از مرگ پدرش و فرار از زندان به لاهیجان رفت و نزد «کارکیا میرزا علی» پناه گرفت. اسماعیل با مراقبت‌های شمس‌الدین لاهیجی فارسی، عربی، قرآن و مبانی و اصول شیعهٔ امامیه را فرا گرفت. همچنین در این مدت، زیر نظر هفت نفر از صوفیان لاهیجان فنون رزم را آموخته‌بود.[۱۷۶] اسماعیل در ۹۰۷ هجری خود را شاه ایران نامیده و سراسر ایران را به قلمرو خود الحاق نمود.[۱۷۷]
ولیعهد میرشمس‌الدین
هنگامی که میرشمس‌الدین به بیماری سختی دچار شد و طبیبان از درمانش درماندند، وی برای تنظیم وصیت‌نامه‌ای جامع با امرا، ارکان دولت و اعیان ولایت به گفتگو نشست. وی علیرغم علاقه‌ای که به میرعلی، حاکم آمل، داشت و به توانایی وی در ادارهٔ حکومت آگاه بود، «گرایش افراطی» به فرزندش، میرکمال‌الدین را پنهان نمی‌کرد.[۱۷۸] میرکمال‌الدین با تلاش آقارستم روزافزون، سرانجام ولیعهد گشت.[۱۷۹] میرشمس‌الدین نیز امرا را جهت نظارت و قضاوت بر اختلاف و خروج از بیعت تعیین نمود.[۱۸۰]
روزافزون
سه سال اندی پس از مرگ میرشمس‌الدین، آقارستم روزافزون مقاصد خویش نمایان ساخت. وی کارها را به معتمدان خویش می‌سپرد و اکثر قلعه‌ها را به امینان خود می‌داد. میرکمال‌الدین نیز خیلی دیر از مقاصد روزافزون آگاهی یافت، چنان‌که نمی‌توانست ابراز مخالفت کند؛ زیرا «اکثر اهل، در خانه هوادار آقا رستم بودند». وقتی اخبار بعضی از عکس‌العمل‌های میرکمال‌الدین به اطلاع رستم روزافزون رسید، وی به شدت واکنش نشان داد و در سال ۹۱۲ هجری دادگاهی تشکیل داده، میرکمال‌الدین را به جرم «توطئه قتل» خویش به مرگ محکوم نموده و حکم را اجرا نمود. پس از آن نیز آقا رستم با مصادرهٔ اموال و خزائن، خویش را «والی بالاستقلال مازندران» دانسته، سکه و خطبه روان نمود سپس جهت تأیید حکومتش، رو به درگاه «شیبک‌خان اوزبک» فرمانروای شیبانی ماوراء النهر، نمود و به وی اعلام اطاعت و بندگی کرد. شیبک‌خان حکم حکومت را به وی داده، به امرای خراسان و حوالی آن، گفت که هرگاه روزافزون کمک خواست، او را مدد نمایند. عبدالکریم دوم نیز در این هنگام با آقارستم روزافزون متحد شد.[۱۸۱] عبدالکریم دوم پس از چندی، از ادامهٔ همکاری با رستم روزافزون بازماند. میرعلی وقتی که خبر جدایی عبدالکریم از روزافزون را شنید، با سپاهی به ساری حمله نمود. میرعلی روزافزون را مجبور به عقب‌نشینی کرده، بر مسند حکومت ساری نشست؛ ولی روزافزون بار دیگر با رسیدن نیروهای کمکی به ساری بازگشت. میرعلی نیز شهر را ترک کرده، در حوالی ساری موضع گرفت. عبدالکریم دوم نیز به آمل رفته و آنجا را تصرف نمود. سرانجام میرعلی و عبدالکریم با یکدیگر متحد شدند و در نبردی هماهنگ بر سپاهیان روزافزون تاختند، اما در اثنای جنگ عبدالکریم با روزافزون از در سازش درآمد و میرعلی را هم با خود موافق ساخت.[۱۸۲]
پیش از این شاه اسماعیل جهت از بین بردن شاهی بیگی‌خان، از آقارستم کمک خواسته بود، آقارستم چنین پاسخ داد که «دست من است و دامن دولت شاهی بیگ‌خان و با پادشاه ایران هیچ آشنایی نداریم.» پس از آنکه سادات مرعشی از اسماعیل درخواست نمودند که با روزافزون مقابله نماید، وی گفت که در «وقت» آن درخواست را برآورده می‌کند. وی در اقدامی آب پشت «سد طبیعی دریوک» را به سوی آمل روانه نمود تا «ضربه شستی» نشان داده باشد. پس از چندی اسماعیل توانست شیبک‌خان را بکشد،[یادداشت ۱۳] دست بریدهٔ وی را به قاصدی سپرد که آن را در دامن آقا رستم بیندازد[۱۸۳] و بگوید: «شاه می‌فرماید که تو به ما عرض نمودی که دست من است و دولت شاهی بیگی و چون دست تو به دامن او نرسید حال دست شاهی بیگ‌خان است و دامن تو»[۱۸۴] آقا رستم که شیبک‌خان را تحسین می‌کرد و او را از روی انگشترش می‌شناخت، به محض دیدن انگشتر او، جان سپرد.[۱۸۵][۱۸۶]
درگیری‌های عبدالکریم، آقامحمد و میرعلی
در پی مرگ آقا رستم، سادات آقا محمد[یادداشت ۱۴] را از مازندران بیرون کردند و او هدایایی نزد شاه اسماعیل فرستاد و از عبدالکریم دوم شکایت کرد. از سویی عبدالکریم نیز به سوی درگاه شاه رفت تا ادعای محمد روزافزون را باطل نماید. با تعهدات متقابل آقامحمد و عبدالکریم دوم، شاه نیز دستور تقسیم مازندران بین این دو نفر نمود.[۱۸۷][۱۸۸] پس از مدتی نیز تعلل در پرداخت مالیات موجب شد که فرستادهٔ شاه اسماعیل این دو فرد را برداشت و به درگاه شاه رسانید. میرعلی، ساری را فتح نمود و نمایندگانی نزد شاه فرستاد تا تعهداتی بپذیرد. شاه نیز حکومت مازندران را به او داد. عبدالکریم و محمد روزافزون نیز که در زندان محبوس بودند با شنیدن خبر بیماری شاه اسماعیل، گریختند و با جمع‌آوری هوادارانی، به سوی ساری لشکر کشیدند.[۱۸۹] اندکی بعد، عبدالکریم و آقامحمد خواستار صلح شدند. میرعلی نیز قبول نمود و ولایت را تقسیم کردند. اما زمانی‌که شاه بهبود یافت، عبدالکریم و محمد تصمیم گرفتند که میرعلی را دفع کنند.[۱۹۰]
حکومت میرعلی
میرعلی‌خان پس از چندی، عازم اردوی شاه شد؛ زیرا آن دو نفر دیگر از درگاه شاه گریخته بودند و میرعلی می‌توانست مجدداً حکمی کسب نماید و با کمک شاه بر کل مازندران دست یابد برهمین اساس با هدایایی به نزد شاه در نخجوان رفت. در این زمان شاه اسماعیل درگیر «نبرد چالدران» در مقابل «سلطان سلیم یکم»[یادداشت ۱۵] بود.[۱۹۱] در این جنگ ایرانیان شکست خوردند. میرعلی در این جنگ ملازم شاه اسماعیل بوده و چند تن از سربازان مقابل را به خاک انداخت و مورد تحسین قرار گرفت. پس از پایان جنگ نیز شاه سلطنت سراسر ولایت مازندران را به وی مفوض گرداند.[۱۹۲] میرعلی نیز از ۹۲۰ هجری تا چهار سال به دفع مدعیانش پرداخت و سپس حدود چهار سال حکومتی بی‌دغدغه داشت تا آن که در ۹۲۷ هجری‌قمری در حالیکه جانشینی از خود به جا نگذاشته‌بود، در بندپی درگذشت.[۱۹۳]
حکومت عبدالکریم دوم
پس از میرعلی، عبدالکریم و آقامحمد دیگربار مازندران را صحنهٔ تاخت و تاز خود ساختند و سرانجام عبدالکریم دوم توانست به مازندران بازگردد و آقا محمد در زمرهٔ سپاهیان شاه قرار گرفت.[۱۹۴] شاه اسماعیل دستور داد تا آقامحمد را دستگیر کنند و به دارالسلطنه بیاورند. آقامحمد نیز پس از چندی مقاومت، دستگیر گشت.[۱۹۵] شاه اسماعیل وی را مورد عفو قرار داد و در تبریز تحت‌نظرش گرفت. پس از مرگ شاه اسماعیل در ۹۳۰ هجری، به درخواست دورمیش‌خان، شاه تهماسب یکم آقامحمد را آزاد کرد و سوادکوه و حوالی آن را به آقامحمد سپرد، لیکن پس از اندکی آقا محمد که از وضعیت آشفته پایتخت آگاه بود، به جنگ با عبدالکریم دوم پرداخت. وی در این نبرد شکست خورد و به سوادکوه گریخت. سرانجام در ۹۳۲ هجری‌قمری، میرعبدالکریم دوم درگذشت.[۱۹۶]
حکومت میرشاهی
میرشاهی پس از مرگ عبدالکریم دوم بر تخت نشیند. میرشاهی با آقامحمد روزافزون درگیر بود و سرانجام از وی شکست خورد. پس از آن به شاه تهماسب یکم صفوی متوسل شد. وی در حال بازگشت بود که در دماوند توسط «مظفربیگ ترکمان» از ملازمان آقامحمد کشته شد. شاه تهماسب یکم، با به سن رشد رسیدن توانست دولت صفویه را تثبیت کند و از آشوب برهاند.[۱۹۷] وی «دورمیش‌خان» را برای دستگیری آقامحمد روزافزون به مازندران فرستاد. آقامحمد نیز پس از مقاومت شکست خورده و به اعماق جنگل گریخت. وی در سال ۹۳۹ ه۔ق درگذشت.[۱۹۸]
حکومت میرعبدالله
پس از مرگ آقامحمد، «میرعبدالله بن میرسلطان محمود» ملقب به خان کوچک از موقعیت بهتر برخوردار بود.[۱۹۹] ولی سلطان‌مراد به فرمان شاه تهماسب یکم با میرعبدالله در حکومت شریک شد ولی نتوانست وارد مازندران شود و به درگاه شاه تهماسب یکم رفت. میرعبدالله «سهرابروزافزون» را شکست داد و «میرزین‌العابدین بن میرعلی‌خان» را کشت.[۲۰۰] برادر زین‌العابدین، قوام‌الدین، نیز به رستمدار مهاجرت نمود و قتل فرزندش، عبدالکریم، در قلمرو میرعبدالله موجب نفرت عمومی شد. شاه تهماسب نیز قوام‌الدین و میرسلطان را به حضور طلبید[۲۰۱] و خواست که این دو به اشتراک مازندران را اداره نمایند. لیکن قوام‌الدین پیشنهاد داد:[۲۰۲][۲۰۳]
اگر نواب اشرف حکومت را بالکله به او ارزانی فرمایند شاید که استقلال به هم رساند و از عهده این دو بیرون آید. بنده را ملک موروثی هست اگر الطاف شاهانه بود هر دو امضاء فرمایند تا حکام را در آن دخلی نباشد.
بدین ترتیب مأموران شاه قلمرو میرعبدالله را گرفته و به میرسلطان مرادخان سپردند.[۲۰۴]
حکومت میرسلطان‌مرادخان
با مرگ میرعبدالله، میرسلطان‌مراد صاحب اختیار مازندران شد و بدون رقیب به حکومت پرداخت. شاه تهماسب نیز خیرالنساء بیگم دختر خان کوچک را به ازدواج پسرش، محمد میرزا، درآورد.[۲۰۵] چندی بعد، مخالفان میرسلطان‌مرادخان از وی به درگاه شاه شکایت نمودند. وی نیز با پذیرش تعهداتی، ابقاء شد و این شروع درگیری‌هایی بود که سلطان‌مراد را به فردی بدل نمود که صرفاً ناظر کشتارهای مخالفان و موافقانش بود.[۲۰۶] وی سرانجام در سال ۹۸۳هجری وفات یافت. بعضی این تاریخ را تاریخِ تسلط صفویان بر مازندران و پایان تسلط مرعشیان دانسته‌اند.[۲۰۷]
.A.jpg)
نابودی دولت مرعشیان
میرسلطان محمود پسر میرسلطان‌مراد معروف به میرزاخان،[۲۰۸] پس از مرگ پدرش به حکومت رسید. در ۲۵ رمضان ۹۸۵ محمد میرزای نابینا به پادشاهی ایران رسید. در این زمان، خیرالنساء بیگم، موقعیت یافت تا امور سلطنت را به‌دست بگیرد.[۲۰۹] از آرزوهای او انتقام گرفتن از قاتل پدرش بود. به همین جهت، وی کینهٔ میرزاخان را در دل داشت.[۲۱۰]
میرعلی‌خان بن قوام‌الدین که پسردایی خیرالنساء بیگم بود، به فرمانداری مازندران منصوب شد. میرعلی‌خان به بهانهٔ امتناع میرزاخان از رفتن به پایتخت با بیست هزار سوار به مازندران لشکرکشی کرد. وی از بابل‌رود به بعد با مقاومت میرزاخان روبرو شد. سرانجام سپاه مازندران شکست‌خورد و میرزاخان به «قلعهٔ فیروزجاه» پناه برد.[۲۱۱] مقاومت میرزاخان در قلعه به درازا کشید و تصمیم گرفتند که مجاری آب قلعه را ببندند. در حال یکی از فرماندهان صفوی، با میرزاخان طرح دوستی برقرار نمود و با تعهد امان دادن به میرزاخان و سوگند میرعلی به قرآن و میثاق او به کلام‌الله، او را از قلعه بیرون کشیدند،[۲۱۲] ولی سرانجام میرزاخان در راه قزوین به قتل رسید. (حدود سال ۹۸۸ قمری)[۲۱۳] از جانشینان میرزاخان، میرمراد را نام برده‌اند که در سال ۹۹۰ قمری در مازندران حکومت نمود.[۲۱۴]
در دوران صفویه به تدریج[۲۱۵] سراسر طبرستان به دست شاه عباس یکم، از شاهان صفویان، افتاد. شاه عباس مانند شاهان دیگر صفوی در روابطش صرفاً انگیزه‌های سیاسی را دنبال نمی‌کرد؛ مهم‌ترین هدف وی از سقوط حاکمیت‌های محلی، سلطهٔ اقتصادی بر سرزمین‌های موجود بود. با کمک ثروت‌های گیلان و مازندران زمینهٔ نبردهای بزرگ شاه با عثمانی و ازبکان فراهم گشت.[۲۱۶]
اوج قدرت مرعشیان از زمان تأسیس تا سال ۷۹۵ هجری بود که تیمور گورکانی به طبرستان یورش برد.[۲۱۷] علت عمدهٔ فروپاشی مرعشیان در درجهٔ یکم ظهور تیمور بوده است، البته جنگ‌های پی‌درپی این خاندان با امرای محلی و همسایگان و همچنین دنیاگرایی رهبران بعدی از عوامل فروپاشی این نظام به‌شمار می‌روند.[۲۱۸] مرعشیان هیچگاه به قدرت اولیهٔ حکومت میربزرگ برنگشت[۲۱۹] و آن «یکپارچگی و وحدت» هرگز به این ناحیه بازنگشت.[۲۲۰] در زمان صفویه مرعشیان تابع آنان شدند. در زمان شاه عباس یکم شورش‌های پیاپی در طبرستان، وی را بدان واداشت که از پایتخت حاکم را تعیین کند.[۲۲۱] در دوره صفویان به صورت تدریجی و نهایتاً در عصر شاه عباس، در سال ۹۹۰ قمری،[۲۲۲] مازندران کلاً تحت سیطرهٔ مستقیم صفویان درآمد.[۲۲۳][۲۲۴] و سادات مرعشی به شیراز، هند و کرمان تبعید شدند.[۲۲۵]
فعالیت‌های سیاسی، مذهبی و فرهنگی
.JPG)
_Naser_al_haqq_Tomb_tower_Shie_Mke_in_Iran.jpeg)
در ایران ماقبل صفوی جنبش مرعشی مورد جالبی از جاه‌طلبی‌های سیاسی ست که فاقد عنصر «مهدویت» است. برخلاف سربداران سبزوار که مهدویتی نظامی را دنبال می‌کردند، این جنبش گرچه شیعی ست، در چارچوب صوفیه می‌ماند. البته اشارات اندکی از دکترین مرعشی بین قرون هشتم تا دهم وجود دارد، زمانی که مشغول بسط یا دفاع از قدرتشان بودند. (آثار مذهبی یا ادبی اندکی بازمانده است)[۲۲۶] تعالیم میربزرگ، جوهره‌ای از اصول نبوی و تشریعی از فقه شیعهٔ اثنی‌العشری و آیین فتوت فتیان و مبلغهٔ درخشانی از عرفان ایرانی داشت. مرعشیان پس از آنکه صاحب دشت‌ها و جلگه‌های طبرستان گشتند، توانستند عدالت اجتماعی را گسترش دهند.[۲۲۷]
مصونیت سادات مرعشی به عنوان سید، آن‌ها را از نابودی توسط تیمور در امان نگه داشت. ولی فساد قدرت، کاریزمای مؤسسانش، یعنی میربزرگ و فرزندانش، را تهدید کرد. پس از مرگ تیمور بازماندگان مرعشی به گروه‌های رقیب تبدیل شدند و بر سر کنترل ساری، آمل، بارفروش‌ده و سرحدات (کاراتوغان، رستمدار در غرب، کوهپایهها در جنوب) که در کنار گیلان پناهگاه مدعیان موقتی دورافتاده از قدرت شده‌بودند، نزاع کردند. تأثیر آنان که از شرق محدود بود، بیشتر به غرب به سمت متحدانشان در گیلان، خصوصاً لاهیجان که آنان به سید علی کیا در استقرار قدرتش به عنوان رهبر بیه پیش و بسط کنترلش تا قزوین، طارم و شمیران کمک کردند، گسترش یافت. رقابت‌ها با توجه به حمایت قدرت‌های زمانه چون تیموریان، صفویان و قویونلوها از برخی مدعیان و این که دیگران خواهان عدم اتحاد و استقلال بودند، پیچیده شده بود. برخی آثار مهم سلطه مرعشیان در مازندران که منطقه‌ای دچار زلزله‌های زیاد است، باقی مانده‌اند. مقبره یا مسجد میربزرگ در آمل ساخته ۷۸۱، تخریب شده به دست اسکندر و بنا شده دوباره پس از مرگ تیمور، تزیین شده با کاشی و طلا در عهد شاه عباس یکم، در میانه قرن نوزدهم به روایت رابینو ویران بود. گنبد ناصرالحق در آمل توسط علی بن کمال‌الدین ساخته شد. بین بناهای ساری، امامزاده زین‌العابدین مقبره دو پسر کمال‌الدین بن محمد است.[۲۲۸]
آن‌ها که به طرزی فزاینده توسط قدرت‌های محلی تهدید می‌شدند، در پی اتحاد و پس از پایان قرن هشتم، حتی ازدواج با خاندان‌های تأثیرگذار برآمدند (کیایی، جلال، کار کیا، پازواری، رستمداری و…). آن‌ها که در اوایل قرن دهم تحت الشعاع روزافزون سوادکوه در قلمرویشان بودند به هیچ عنوان در موقعیتی نبودند که با قدرت فزاینده صفویان رقابت کنند. دیگر قدرت شیعی، از آن امیرحسین کیا چلاوی بود که برای ایجاد یک قدرت متزلزل بر مازندران در ۹۰۹ مجبور به مقابله با شاه اسماعیل شد. شاه عباس با ادعای حقوق موروثی اش به عنوان نوه میر عبدالله خان مرعشی (از طریق مادر) بود که در ۱۰۰۵ کنترل مازندران را در دست گرفت؛ سران محلی چون سید مظفر مرتضایی و الوند دیو و خصوصاً ملک بهمن لاریجانی مجبور به پذیرش شکست و اطاعت از فرمانده او فرهاد خان قهرمانلو شدند.[۲۲۹]
مرعشیان با گسترش آداب و سنن مذهبی و با برپایی بناهایی برای امامزاده‌ها و سادات مرعشی، علاوه بر یادآوری حکومت علویان طبرستان از این اماکن برای انجام فرایض دینی و مراسم شیعی بهره گرفته و از بدین ترتیب جایگاهی مردمی یافتند. براساس اسناد و مدارک قدیمی، بناهای بسیاری در این دوره ساخته شده‌بود، اما الآن در بخش تاریخی ساری، تنها پانزده بنا باقی مانده است. تعداد فراوان این مقابر می‌تواند نمایانگر آن باشد که این بناها نقش مهمی در قدرت مرعشیان ایفا کرده و با توجه به جنبهٔ تبلیغیشان به عنوان عواملی سیاسی-مذهبی تلقی می‌شدند.[۲۳۰]
بازماندگان و میراث
عدهٔ بسیار اندکی از مرعشیان با وجود کاریزمایشان و سید بودنشان به عنوان علما و ادبا شناخته شدند. جز کمال‌الدین پسر میربزرگ که مؤلف و شاعری پرکار بود. دو مورخ شرح روشنی از خاندانشان برجای گذاشته‌اند. معروفترین‌شان، ظهیرالدین بن نصیرالدین، بیشتر عمرش را در گیلان که به همراه پدرش بدان پناه برده بود، گذراند. او که از برجسته مسئولین حکومت مستقل بیه‌پیش (لاهیجان) شده بود، با سپاه گیلانیان در عملیات متعددی در مازندران شرکت کرد. دو اثر مهم از این مؤلف موجودند. تاریخ مرگش باید حدود ۸۹۴ باشد. از مورخ دوم، میرتیمور مرعشی که منوچهر ستوده او را پسر عبدالکریم بن عبدالله می‌داند، اطلاعات زیادی در دست نیست. تنها اثر شناخته شده او چون اضافه‌ای بر تاریخ طبرستان و رویان و مازندران (که در ۸۸۱ به پایان می‌رسد) است و تاریخ خانواده را تا ۱۰۷۵ روایت می‌کند. در ابتدای قرن نهم مهاجرت سادات مرعشی به خارج از مرزهای مازندران هم‌زمان با افول آنان شتاب یافت. بسیاری از آنان در دوره صفوی بسیاری از آنان در شوشتر، رفسنجان، اصفهان، شیراز و سپس در هند، نجف و… سکنی گزیدند. این مهاجرت‌ها گاهی شکل اخراج به خود گرفتند. از بین بازماندگان نمایندگان خاندان، شاه میر بن میرقوام‌الدین، نوهٔ میرعلی‌خان که به اصفهان اخراج شده بود، مورد پیروی گروهی از سادات مرعشی فرستاده شده به شیراز قرار گرفت.[۲۳۱]
سکه‌هایی از دوره مرعشی باقی مانده است. بر روی این مسکوکات اکثراً اسامی ائمه شیعه اثنی عشری نوشته شده. برخی از آن‌ها به نام مهدی صاحب زمان ضرب شده‌اند و بر روی برخی دیگر اسامی چهار خلیفه در کنار شعائر شیعی ذکر شده. از دیگر نوشتجات روی این سکه‌ها محل ضرب و تاریخ آن است.[۲۳۲]
شجره‌نامه
| میربزرگ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| علی آمل | رضی‌الدین | فخرالدین | کمال‌الدین | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| قوام‌الدین | مرتضی | حسن | نصیرالدین | علی ساری | غیاث‌الدین | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کمال‌الدین | شمس‌الدین | اسدالله | ظهیرالدین | مرتضی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| حسن | محمد | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| میرعلی آمل | کمال‌الدین | عبدالکریم | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شمس‌الدین | زین‌العابدین | عبدالله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کمال‌الدین | عبدالکریم | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| میرتیمور | میرشاهی | میرسلطان محمود | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| عبدالکریم | میرسلطان مراد | عبدالله | فخرالنساء بیگم | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| میرزاخان | محمد خدابنده | خیرالنساء بیگم | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| میرمحمد | میرمراد | میرتیمور | میرموسی | عباس صفوی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
برای مطالعهٔ بیشتر
- ظهیرالدین، مرعشی (۱۳۶۳). تاریخ طبرستان و مازندران و رویان (اهتمام: برنهارد دارن؛ مقدمه: یعقوب آژند). انتشارات گستره.
- آژند، یعقوب (۱۹۸۶). قیام مرعشیان (پایان‌نامهٔ رسالهٔ دکتری به شمارهٔ ۹۵۵-ق ۶۵۱۲ پ-ر). کتاب‌های شکوفه، وابسته به انتشارات امیرکبیر. صص. ۱۴۷.
- رابینو، هاسنت لویی (ترجمهٔ: ضیاءالدین دهشیری) (سپتامبر ۱۹۳۶). سلسلهٔ مرعشیهٔ مازندران (PDF). مجلهٔ ژورنال آسیایی.
پانویس
یادداشت‌ها
- ↑ پادشاه وقت طبرستان و بنیان‌گذار چلاویان
- ↑ مردآویج پسر زیار مؤسس سلسله زیاریان
- ↑ سلجوقیان، غزنویان و خوارزمشاهیان سه دودمان ترک حاکم بر ایران بودند که یکی پس از دیگری به حکومت رسیدند.
- ↑ وی فرزند امیرکیا و از کیاییان بود. میربزرگ به این خاندان ارادت داشت و آنان نیز متقابلاً از حامیان دولت مرعشی بودند.
- ↑ سید فخرالدین در بین برادرانش از لحاظ شجاعت معروف‌تر بود و گماردنش بر رستمدار، پیش از تسخیر آن ناحیه، بیش از پیش او را تشجیع می‌نمود. ارجاع شود به: مجد، ۱۰۸
- ↑ اعتمادالسلطنه در کتابش آنجا را میراناده نامیده
- ↑ خواندمیر در کتابش آنجا را لکبیران نامیده. ارجاع شود به: خواندمیر ص۳۴۳ همچنین سنگسری آن را لکتور نوشته است. ارجاع شود به: سنگسری، ۱۰۲
- ↑ قلعهٔ الموت در آن دوران در دست کیائیان هزاراسبی و بقایای اسماعیلیه بود.
- ↑ امیرولی نامی فرزند امیر شیخعلی هندو از امرای طغاتیموری و واپسین ایلخان خراسان بود که استرآباد را از تسلط سربداران درآورده بود. ارجاع شود به: مجد، ۱۳۲ و سمرقندی، ۳۰۶–۳۰۷
- ↑ قلعهٔ ماهانه‌سر که در قرن هشتم هجری به وسیله سادات مرعشی بنا شد در شمال آمل حدود چهار فرسنگ به جانب دریا و بر بلندی‌های مشرف به دهکدهٔ زرکه و کرسنگ قرار داشت که امروز به فرنگیس معروف است. ابن اسفندیار دربارهٔ ماهانه‌سر که بعدها محل مستحکمی برای استقرار خاندان مرعشی مازندران شد، می‌نویسد: «پادشاهی که ماهیه‌سر نام داشته در محلی واقع در چهار فرسخی آمل مسکن داشت. در مجاورت آن خندق عمیقی است پر از آب و علف‌هایی که هر چه در آن بیفتد به کلی ناپدید می‌شود». مرجع: فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)
- ↑ «امیر هندو» یا «امیر هندکا» حاکم جرجان بود.
- ↑ بابلکانیان خاندانی قدرتمند بودند و موطنشان در پازوار بود.
- ↑ در سال ۹۱۹ هجری، شیبک خان در حالیکه قصد گریختن داشت، در نبرد مرو کشته شد.
- ↑ فرزند و جانشین رستم روزافزون
- ↑ از شاهان عثمانیان که در سال ۹۲۰ هجری در نبرد چالدران ایرانیان را شکست داد.
ارجاعات
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۸۶.
- ↑ سنگسری، گاوبارگان پادوسبانی، ۵۶.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۵۶.
- ↑ سنگسری، گاوبارگان پادوسبانی، ۵۶.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۵۶.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۵۷.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۶۰.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۶۲.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۶۴–۶۳.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۶۸.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۷۲.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ اللهیاری، رسولی و نورائی، «حکومت‌های محلی ايران در قرن هشتم»، پژوهش‌های تاریخی.
- ↑ پطروشفسکی، نهضت سربداران خراسان.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۷۵.
- ↑ پطروشفسکی، نهضت سربداران خراسان، ۶۸.
- ↑ میرجعفری، «حمله تیمور به مازندران»، فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۷۶–۷۷.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۷۳.
- ↑ C. E. Bosworth، «ĀL-E AFRĀSĪĀB»، Encyclopædia Iranica، ۷۴۲–۷۴۳.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۸۴–۸۳.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۸۴–۸۳.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۸۵.
- ↑ خالندی، «مرعشیان»، ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۸۶–۸۷.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۸۸.
- ↑ ساسان‌پور، «گذری بر حکومت محلی»، ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و مازندران و رویان، ۱۷۵.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۸۹.
- ↑ ستوده، درویشان مازندران، ۱۱.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۹۰.
- ↑ خواندمیر، حبیب‌السیر، ۳۳۹.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۹۱.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۹۲.
- ↑ C. E. Bosworth، «ĀL-E AFRĀSĪĀB»، Encyclopædia Iranica، ۷۴۲–۷۴۳.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۹۲.
- ↑ خواندمیر، حبیب‌السیر، ۳۳۹.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۹۴.
- ↑ C. E. Bosworth، «ĀL-E AFRĀSĪĀB»، Encyclopædia Iranica، ۷۴۲–۷۴۳.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۹۴.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۹۷.
- ↑ دهخدا، «قوام‌الدین مرعشی».
- ↑ Encyclopedia of Islam, Vol 6. Bril. page 510-517.
- ↑ یدالله‌پور، «بررسی روند نگارش تاریخ محلی در مازندران»، انسان‌شناسی و فرهنگ.
- ↑ میرجعفری، «حمله تیمور به مازندران»، فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
- ↑ میرجعفری، «حمله تیمور به مازندران»، فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
- ↑ ربیعی، سرگذشت مرعشیان مازندران، ۱۰.
- ↑ ربیعی، سرگذشت مرعشیان مازندران، ۱۲.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۹۹.
- ↑ ربیعی، سرگذشت مرعشیان مازندران، ۸.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۹۹.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۹۸.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۰۰.
- ↑ زریاب، «بابل»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ زریاب، «بابل»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۰۱.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۰۲.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۸۷.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۰۳.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۰۴ تا ۱۰۶.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۰۷.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۰۸.
- ↑ ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و مازندران و رویان، ۲۰۶.
- ↑ سنگسری، گاوبارگان پادوسبانی، ۹۸.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۰۸.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۰۸.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۰۹.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۰۹.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۰۹.
- ↑ سنگسری، گاوبارگان پادوسبانی، ۱۰۲.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۱۰.
- ↑ سنگسری، گاوبارگان پادوسبانی، ۱۰۵.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۱۴.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۱۵.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۳۱.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۳۲–۱۳۳.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۳۲–۱۳۳.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ ورهرام، «دریای خزر و رویدادهای تاریخی آن»، تحقیقات جغرافیایی.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ میرجعفری، «حمله تیمور به مازندران»، فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
- ↑ ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و مازندران و رویان، ۲۲۴.
- ↑ خواندمیر، حبیب‌السیر، ۳۴۴.
- ↑ میرجعفری، «حمله تیمور به مازندران»، فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
- ↑ میرجعفری، «حمله تیمور به مازندران»، فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ خواندمیر، حبیب‌السیر، ۳۴۴.
- ↑ ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و مازندران و رویان، ۲۲۵.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۴۱.
- ↑ ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و مازندران و رویان، ۱۵۷.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۴۱.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۴۱.
- ↑ میرجعفری، «حمله تیمور به مازندران»، فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
- ↑ شامی، ظفرنامه، ۱۲۷.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۴۲.
- ↑ میرجعفری، «حمله تیمور به مازندران»، فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۴۱.
- ↑ سنگسری، گاوبارگان پادوسبانی، ۱۰۹.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۴۳.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۴۶.
- ↑ سنگسری، گاوبارگان پادوسبانی، ۱۰۹.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۴۶.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۴۶.
- ↑ سنگسری، گاوبارگان پادوسبانی، ۱۰۹.
- ↑ خواندمیر، حبیب‌السیر، ۳۴۷.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۴۶.
- ↑ میرجعفری، «حمله تیمور به مازندران»، فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۴۸–۱۴۹.
- ↑ میرجعفری، «حمله تیمور به مازندران»، فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
- ↑ میرجعفری، «حمله تیمور به مازندران»، فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۵۰.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۵۰.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۵۰.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۵۱–۱۵۲.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۵۴.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۵۱–۱۵۲.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۵۴.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۴۶.
- ↑ کسروی، مجموعهٔ ۷۸ رساله و گفتار، ۳۰.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۵۹.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۵۹.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۶۰.
- ↑ ربیعی، سرگذشت مرعشیان مازندران، ۹.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۶۰.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۶۸.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۶۹.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۷۰.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۷۰.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۷۲.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۷۳.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۷۴.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ خواندمیر، حبیب‌السیر، ۳۵۰.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۷۵.
- ↑ خواندمیر، حبیب‌السیر، ۳۵۰.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۷۶.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۷۷.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۷۸.
- ↑ ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و مازندران و رویان، ۲۹۲.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۷۹.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۸۰.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۸۱.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۸۲.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۸۲.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۸۳.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۸۵.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۸۵.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۸۶و۱۸۷.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۹۰.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۹۲.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۹۲.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۹۳.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۱۹۵.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۰۱.
- ↑ «Ismāʿīl I»، Encyclopædia Britannica.
- ↑ «Safavid Dynasty»، Encyclopædia Britannica.
- ↑ کیوانی، «اسماعیل اول صفوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «Ismāʿīl I»، Encyclopædia Britannica.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۲۰.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۲۱.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۲۲.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۲۳–۲۲۴.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۲۵.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۲۶.
- ↑ ترکمان، تاریخ عالم آرای عباسی، ۳۸.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۲۷.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۲۷.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۲۸.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۲۹.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۳۰.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۳۰.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۹۸.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۳۱.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۳۲.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۳۲.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۳۳.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۳۴.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۳۵.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۳۵.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۳۶.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۳۸.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۳۹.
- ↑ میرتیمور، تاریخ خاندان مرعشی مازندران، ۱۴۱.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۳۹.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۴۰.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۴۲.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۴۳.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۴۶.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۴۵.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۴۶.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۴۷.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۴۸.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۴۹.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۵۰.
- ↑ ساسان‌پور، «گذری بر حکومت محلی»، ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا.
- ↑ پناهی، «تاریخ نگاری یا تاریخ سازی»، ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۸۷.
- ↑ میرجعفری، «حمله تیمور به مازندران»، فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
- ↑ ساسان‌پور، «گذری بر حکومت محلی»، ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا.
- ↑ میرجعفری، «حمله تیمور به مازندران»، فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
- ↑ ربیعی، سرگذشت مرعشیان مازندران، ۱۰.
- ↑ مجد، ظهور و سقوط مرعشیان، ۲۵۰.
- ↑ میرجعفری، «حمله تیمور به مازندران»، فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
- ↑ ساسان‌پور، «گذری بر حکومت محلی»، ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا.
- ↑ ربیعی، سرگذشت مرعشیان مازندران، ۱۰.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ میرجعفری، «حمله تیمور به مازندران»، فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ عسگری، «معماری محلی مازندران»، میراث جاویدان.
- ↑ «Marʿas̲h̲is»، Encyclopædia Iranica.
- ↑ علاءالدینی، سکه‌های ایران، ۸۰ تا ۱۱۰.
منابع
منابع فارسی و عربی
- اللهیاری، فریدون؛ رسولی، علی؛ نورائی، مرتضی (۲۰۱۰). «حکومت‌های محلی ایران در قرن هشتم هجری و مسئله مشروعیت». پژوهش‌های تاریخی (۲).
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (۱۳۷۳). التدوین فی احوال جبال شروین (تاریخ طبرستان). دنیای کتاب.
- پطروشفسکی, ایلیا پاولوویچ (1351). نهضت سربداران خراسان (به روسی). Translated by کریم کشاورز. انتشارات پیام.
- پناهی، عباس (۱۳۸۹). «تاریخ‌نگاری یا تاریخ سازی». ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. تهران (۱۴۳). بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۳.
- ترکمان، اسکندر بیک (۱۳۱۴). شاهرودی، ویراستار. تاریخ عالم آرای عباسی. ج. ۱. طلوع.
- خالندی، انور (۱۳۸۹). «مرعشیان». ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. تهران (۱۵۱). بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۳.
- خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین الحسینی (۱۳۶۲). حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر (جلد ۳). انتشارات خیام.
- علی‌اکبر دهخدا و دیگران، سرواژهٔ «قوام‌الدین مرعشی»، لغت‌نامهٔ دهخدا (بازیابی در ۳ ژوئیه ۲۰۱۲).
- ربیعی، منیژه (۱۳۸۷). سرگذشت مرعشیان مازندران. میراثبان. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۰۱۶-۱۹-۲.
- زریاب، عباس. «بابُل». دانشنامهٔ جهان اسلام. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۳۰ ژوئن ۲۰۱۲.
- ساسان‌پور، شهرزاد (۱۳۸۰). «گذری بر حکومت محلی سادات مرعشی مازندران». ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. تهران (۴۶–۴۷). بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۳.
- ستوده، دکتر منوچهر (۱۳۵۶). درویشان مازندران. ج. ۱. نشریهٔ گروه آموزش تاریخ دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران.
- سمرقندی، کمال‌الدین عبدالرزاق (۱۳۵۳). مطلع السعدین و مجمع‌البحرین. به کوشش عبدالحسین نوایی. کتابخانهٔ طهوری.
- سنگسری، چراغعلی اعظمی (۱۳۵۴). گاوبارگان پادوسبانی. شرکت افست. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲ ژانویه ۲۰۱۳.
- شامی، نظام‌الدین (۱۳۶۳). ظفرنامه (تاریخ فتوحات امیرتیمور گورکانی). بامداد خرداد.
- علاءالدینی، بهرام (۱۳۹۶). سکه‌های ایران: از انقراض ایلخانان مغول تا ستیلای تیمو گورکان. برگ نگار. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۳۵۲-۶۹-۷.
- عسگری، سپیده (۱۳۸۰). «معماری محلی مازندران (سه امام زاده شهر ساری)». میراث جاویدان. تهران (۳۳–۳۴). بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۳.
- کسروی، احمد (۱۳۵۲). مجموعهٔ ۷۸ رساله و گفتار از احمد کسروی. فرانکلین.
- کیوانی، مهدی (۱۳۶۴). «اسماعیل اول صفوی». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- گیلانی، ملاشیخ‌علی (۱۳۵۲). تاریخ مازندران. به کوشش منوچهر ستوده. بنیاد فرهنگ ایران. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲ ژانویه ۲۰۱۳.
- لویس، برنارد (۱۳۷۱). فدائیان اسماعیلی. ترجمهٔ فریدون بدره‌ای. مؤسسهٔ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- مجد، مصطفی (۱۳۸۸). ظهور و سقوط مرعشیان. دانشگاه آزاد اسلامی (بندرعباس)/نشر رسانش. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۰۱۱-۱۵-۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۳.
- ظهیرالدین، مرعشی (۱۳۶۸). تاریخ طبرستان و مازندران و رویان. به کوشش محمدحسین تسبیحی و دکتر محمدجواد مشکور. مؤسسه مطبوعاتی شرق. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲ ژانویه ۲۰۱۳.
- میرتیمور، مرعشی (۱۳۶۴). تاریخ خاندان مرعشی مازندران. به کوشش منوچهر ستوده. انتشارات اطلاعات. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲ ژانویه ۲۰۱۳.
- میرجعفری، حسین (۱۳۸۳). «حمله تیمور به مازندران و عوامل سقوط مرعشیان». فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان). اصفهان: دانشگاه اصفهان (۳۶ و ۳۷): ۱۷–۳۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۳.
- ورهرام، غلامرضا (۱۳۶۷). «دریای خزر و رویدادهای تاریخی آن (بر اساس متون قدیمی)». تحقیقات جغرافیایی. مشهد: فصلنامه تحقیقات جغرافیایی (۱۰): ۷۲–۹۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۳.
- یدالله‌پور، معصومه (۴ مرداد ۱۳۸۹). بررسی روند نگارش تاریخ محلی در مازندران. انسان‌شناسی و فرهنگ. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۸ ژوئن ۲۰۱۲.
منابع انگلیسی
- "Marʿas̲h̲is". Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. ۵ (۲ ed.). Brill. 1986. Archived from the original on 2 January 2013. Retrieved March 27, 2012.
- "Safavid Dynasty". Encyclopædia Britannica (به انگلیسی). 2008. Archived from the original on 2 January 2013. Retrieved March 22, 2012.
- Fischer، Michael M. J. (۲۰۰۳). Iran: From Religious Dispute to Revolution. Univ of Wisconsin Press. شابک ۹۷۸۰۲۹۹۱۸۴۷۴۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۳.
- "Ismāʿīl I". Encyclopædia Britannica (به انگلیسی). 2012. Archived from the original on 2 January 2013. Retrieved March 22, 2012.
- C. E. Bosworth (2011). "ĀL-E AFRĀSĪĀB". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Vol. ۱. Bibliotheca Persica Press. Archived from the original on 2 January 2013. Retrieved July 3, 2012.
پیوند به بیرون
- عبدالمجید خطیب. «دولت مرعشیان». راسخون. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۹ اوت ۲۰۱۱.
| حاکمان مرعشی در طبرستان | میربزرگ • کمال‌الدین • علی ساری • علی آمل • مرتضی • محمد • عبدالکریم یکم • عبدالله • زین‌العابدین • میرشمس‌الدین • میرکمال‌الدین • میرعلی • عبدالکریم دوم • میرشاهی • میرعبدالله • سلطان‌مراد • میرزاخان • میرمراد | |
|---|---|---|
| دیگر مشاهیر خاندان مرعشی | ||
| جنگ‌ها | جلالک مارپرچین • جنگ با جلالیان • جنگ با پادوسپانیان (میراناده • لکتر) • حملهٔ تیمور (قراطوغان) • جنگ داخلی اول (سروکلا) • جنگ داخلی دوم (سیره‌چاران • لپور • وازیدمال • مرزناک) • چیلک‌شار • استوناوند • فیروزجاه | |
| اماکن مربوطه | ||
تاریخ تشیع • مذهب دیلمیان • تاریخ گیلان • دلفیان • زیدیه در گیلان و مازندران • علویان طبرستان • آل حسنویه • آل بویه • حشاشین • آل کاکویه • ایلخانان • باوندیان • سربداران • مرعشیان • عمادیان • پادوسپانیان • آل اینجو • مظفریان • چوپانیان • جلایریان • مشعشعیان • قراقویونلو • کیاییان • رسمی شدن تشیع در ایران توسط صفویان • بینش و ایدئولوژی صفویان • صفویان • افشاریان • زندیان • قاجاریان • جمهوری اسلامی ایران |  | |
اسامی غالباً اختصاری هستند و از برخی جزئیات صرف نظر شده‌است. • گاهشماری میلادی در ردیف زیرین و قرون هجری در بالا قابل رؤیت هستند. • از دوره حمله عرب‌ها تا شاه عباس کبیر (۶۵۰ تا ۱۵۹۸ میلادی) در سالشمار درج شده؛ لذا بازه‌های مرتبط با کارنوندیان و سادات عمادی ناقص هستند و از برخی دودمان‌ها (مانند زرمهرشاهیان و دادوی) صرف نظر شده‌است. | |
 |
|
ساسانی‌تباران: گاوباره، دابویگان، پادوسپانیان، کارنوندیان، باوندیان، دوره شیعیان: علویان طبرستان، زیاریان، بوییان، اسماعیلیان الموت، ایلخانان، سربداران، چلاویان، مرعشیان، سادات عمادی، روزافزون، حاکمان نامرتبط. |