محمد فضولی: تفاوت میان نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
بدون خلاصۀ ویرایش |
(+رده:درگذشتگان ۹۶۳ (قمری)، +رده:درگذشتگان ۹۷۰ (قمری)، +رده:درگذشتگان ۹۷۱ (قمری) (هاتکت)، ابرابزار) |
||
| (۴ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۷: | خط ۷: | ||
| پدر = سلیمان اوغلو | | پدر = سلیمان اوغلو | ||
| زمینه فعالیت = [[شاعر]] | | زمینه فعالیت = [[شاعر]] | ||
| تاریخ_تولد = بین | | تاریخ_تولد = بین ۸۸۵–۹۱۰ ه.ق | ||
| محل_تولد = [[کربلا]]، [[حله]]، [[نجف]]، [[بغداد]] یا [[تبریز]] | | محل_تولد = [[کربلا]]، [[حله]]، [[نجف]]، [[بغداد]] یا [[تبریز]] | ||
| تاریخ_مرگ = ۹۶۳ یا ۹۷۰ یا ۹۷۱ | | تاریخ_مرگ = ۹۶۳ یا ۹۷۰ یا ۹۷۱ ه.ق | ||
| محل_مرگ = [[کربلا]] | | محل_مرگ = [[کربلا]] | ||
| علت مرگ = ابتلا به طاعون | | علت مرگ = ابتلا به طاعون | ||
| خط ۱۶: | خط ۱۶: | ||
| denomination = [[شیعه]] | | denomination = [[شیعه]] | ||
}} | }} | ||
'''محمد فضولی''' ({{lang-az|Məhəmməd Füzuli}} | '''محمد فضولی''' ({{lang-az|Məhəmməd Füzuli}}, {{lang-tr|Fuzûlî}}) یا '''ملامحمد بن سلیمان بغدادی''' (۸۸۵ ه.ق در [[کربلا]] — ۹۷۰ ه.ق در [[کربلا]]) از شاعر و ادیبان مشهور مسلمان است که در [[عراق]] می‌زیست. اصالت او را ترکی و به نقلی کردی گزارش کرده‌اند. | ||
از زندگانی شخصی او اطلاعات اندکی وجود دارد و تنها از زندگانی‌اش در [[بغداد]] خبر | از زندگانی شخصی او اطلاعات اندکی وجود دارد و تنها از زندگانی‌اش در [[بغداد]] خبر داده‌اند. او مدیحه‌سرایی دو پادشاه بزرگ مسلمان، [[شاه اسماعیل اول]] صفوی و [[شاه سلیمان یکم]] عثمانی را کرده است. از برای او اثری در موضوع فلسفه و اعتقادات گزارش شده است که نشان از مشرب فلسفی او دارد. وی در موضوع شعر، شاعری شناخته شده در زبان ترکی است که بر شاعران بعدی خود اثر گذاشته است. بیش از ۳۰ کتاب برای فضولی گزارش شده است که در سه زبان فارسی، عربی و ترکی نوشته شده است. | ||
منابع در خصوص مذهب او دچار | منابع در خصوص مذهب او دچار اختلافند. برخی او را [[شیعه امامیه]]، برخی از پیروان [[حروفیه]] و در برخی منابع از صوفیان [[بکتاشیه]] شمرده شده است. با این وجود بیشتر منابع او را شیعه می‌دانند. | ||
== نام و تبار == | == نام و تبار == | ||
منابع نام او را محمد بن سلیمان فضولی و به اختصار فضولی گزارش | منابع نام او را محمد بن سلیمان فضولی و به اختصار فضولی گزارش کرده‌اند.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> نام کامل او را محمد بن سلیمان فضولی بغدادی آورده‌اند.<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref> «ملامحمد فضولی» دیگر عنوانی است که برای اشاره به او استفاده شده است.<ref>{{پک|1=رضوی|2=۱۳۹۷|ک=کلام اسلامی|ف=کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی|ص=۷۴}}</ref><ref>{{پک|1=تقی‌زاده داوری|2=جباری|3=۱۳۸۹|ک=شیعیان جمهوری آذربایجان|ص=۲۳۷}}</ref> هرچند او در [[کربلا]] یا به نقلی در [[ایران]] به دنیا آمده است، اما چون به در [[بغداد]] زیسته، به «بغدادی» شهرت یافته است.<ref>{{پک|1=فقیه محمدی جلالی|2=خامه‌یار|3=۱۳۹۳|ک=زیارتگاه‌های عراق|ص=۲۰۸|ج=۱}}</ref> وی را به خاطر تخلصش در شاعری، «فضولی» گویند. به گفته خود او در مقدمه دیوانش، او این تخلص را به خاطر آنکه بی‌نظیر بوده و بی‌نظیر خواهد ماند، انتخاب کرده است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Iranica|2=۲۰۱۲|ف=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref> خود او در این باره می‌نویسد:<ref>{{پک|1=فضولی|2=۱۹۶۲|ک=دیوان فضولی|ص=۱۰–۱۱}}</ref> | ||
{{نقل قول|حقا که همین احتراز علت اختیار تخلص واقع شده چرا که در ابتدای شروع نظم، هرچند روزی دل بر تخلصی می‌نهادم، و بعد از مدتی به واسطه ظهور شریکی به تخلص دیگر تغییر | {{نقل قول|حقا که همین احتراز علت اختیار تخلص واقع شده چرا که در ابتدای شروع نظم، هرچند روزی دل بر تخلصی می‌نهادم، و بعد از مدتی به واسطه ظهور شریکی به تخلص دیگر تغییر می‌دادم. آخرالامر معلوم شد که یارانی که پیش از من بوده‌اند تخلص‌ها را بیش از معانی ربوده‌اند. خیال کردم که اگر تخلص مشترک اختیار نمایم، در انتساب نظم بر من حیف رود اگر مغلوب باشم و بر شریک ظلم باشد اگر غالب آیم. برای همین برای رفع ملابست التباس، «فضولی» تخلص کردم و از تشویش سم شریکان پناه به جانب تخلص بردم و دانستم که این لقب مقبول طبع کسی نخواهد افتاد…}} | ||
پدر وی، سلیمان اوغلو نام داشت که اصالتی [[تبریز|تبریزی]] | پدر وی، سلیمان اوغلو نام داشت که اصالتی [[تبریز|تبریزی]] داشت. با این همه در اینکه محمد بن سلیمان، کُرد یا تُرک بوده، اختلاف نظر است.<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref><ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۸|ج=۲}}</ref> خانواده او را یک خانواده مذهبی و از مقامات وقت توصیف کرده‌اند.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> گفته می‌شود که او در خاندانی [[شیعه]] به دنیا آمده است. این خاندان، به ایل بیات شناخته می‌شوند و در سرتاسر [[جهان اسلام|بلاد اسلامی]] گسترده بودند. از سلیمان (پدر محمد) نیز به عنوان یکی از عالمان این ایل یاد شده است.<ref>{{پک|1=رضوی|2=۱۳۹۷|ک=کلام اسلامی|ف=کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی|ص=۷۰–۷۱}}</ref> | ||
== زندگی‌نامه == | == زندگی‌نامه == | ||
''[[دانشنامه بریتانیکا]]'' گزارش می‌کند که فضولی در سال [[۱۴۹۵ میلادی]] مصادف با سال [[۹۰۰ قمری|۹۰۰ | ''[[دانشنامه بریتانیکا]]'' گزارش می‌کند که فضولی در سال [[۱۴۹۵ میلادی]] مصادف با سال [[۹۰۰ قمری|۹۰۰ ه. ق]] زاده شد.<ref>{{پک|1=تقی‌زاده داوری|2=جباری|3=۱۳۸۹|ک=شیعیان جمهوری آذربایجان|ص=۲۳۷}}</ref><ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> اما در برخی منابع سال ولادتش، [[۸۸۸ قمری|۸۸۸ ه. ق]] عنوان شده است.<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref> حرزالدین محمد گزارش می‌کند که او در سال [[۸۹۴ قمری|۸۹۴ ه. ق]] در ایران متولد شد.<ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۵|ج=۲}}</ref> یان ریپکا او را متولد [[۸۸۵ قمری|۸۸۵ ه. ق]] و [[اسماعیل بغدادی|بغدادی]] او را متولد [[۹۱۰ قمری|۹۱۰ ه. ق]] دانسته است.<ref>{{پک|1=رضوی|2=۱۳۹۷|ک=کلام اسلامی|ف=کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی|ص=۷۰}}</ref> تولد او را در شهرهای [[حله]] و [[بغداد]] هم گزارش کرده‌اند.<ref>{{پک|1=فقیه محمدی جلالی|2=خامه‌یار|3=۱۳۹۳|ک=زیارتگاه‌های عراق|ص=۲۰۸|ج=۱}}</ref> با این حال در ''بریتانیکا'' و دیگر منابع آمده است که او متولد [[کربلا]] بوده است.<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref><ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> | ||
از زندگانی فضولی اطلاعات کمی در دسترس | از زندگانی فضولی اطلاعات کمی در دسترس است. بیشتر عمر فضولی در بغداد گذرانده شد. فضولی در دوران حکومت [[شاه اسماعیل اول]]، مورد لطف پادشاه قرار گرفت و پس از آنکه بغداد، محل زندگی او مورد هجوم [[عثمانی]] قرار گرفت، سعی نمود تا با [[سلیمان یکم عثمانی]] رابطه خوبی داشته باشد. با این وجود او هیچگاه به پایتخت عثمانی، یعنی [[قسطنطنیه]] وارد نشد و در بغداد ماند.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> از برای او به خاطر مدیحه‌سرایی سلطان عثمانی، مقرری تعیین شده بود.<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۴}}</ref> اما پس از چندی این مقرری قطع شد که با شکایت او همراه بود.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Iranica|2=۲۰۱۲|ف=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref> غیر از مدیحه‌سرایی برای دو پادشاه صفوی و عثمانی، او برای [[ابراهیم پاشا]] نیز مدح سروده است. گفته شده است که او مدتی را به خادمی [[حرم امام علی]] در [[نجف]] گذرانده است.<ref>{{پک|1=فقیه محمدی جلالی|2=خامه‌یار|3=۱۳۹۳|ک=زیارتگاه‌های عراق|ص=۲۰۸|ج=۱}}</ref><ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Iranica|2=۲۰۱۲|ف=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref> | ||
به گفته منابع، از برای فضولی، تنها یک پسر باقی مانده | به گفته منابع، از برای فضولی، تنها یک پسر باقی مانده است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Iranica|2=۲۰۱۲|ف=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref> | ||
=== درگذشت === | === درگذشت === | ||
در ''دانشنامه بریتانیکا'' و دیگر منابع آمده است که فضولی در سال [[۱۵۵۶ میلادی]] مصادف با [[۹۶۳ قمری|۹۶۳ | در ''دانشنامه بریتانیکا'' و دیگر منابع آمده است که فضولی در سال [[۱۵۵۶ میلادی]] مصادف با [[۹۶۳ قمری|۹۶۳ ه. ق]] در کربلا درگذشته است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۶|ج=۲}}</ref><ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۴}}</ref> برخی منابع سال درگذشت او را [[۹۷۰ قمری|۹۷۰ ه. ق]] به واسطه طاعون گزارش کرده‌اند.<ref>{{پک|1=احمدی بیرجندی|2=نقوی‌زاده|3=۱۳۷۷|ک=مدایح رضوی در شعر فارسی|ص=۵۵}}</ref><ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۶|ج=۲}}</ref> برخی منابع از سال [[۹۷۱ قمری|۹۷۱ ه. ق]] نیز به عنوان زمان درگذشت او یاد کرده‌اند.<ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۶|ج=۲}}</ref> | ||
=== آرامگاه === | === آرامگاه === | ||
محل دفن او را [[حرم امام حسین]] در کربلا | محل دفن او را [[حرم امام حسین]] در کربلا دانسته‌اند.<ref>{{پک|1=تقی‌زاده داوری|2=جباری|3=۱۳۸۹|ک=شیعیان جمهوری آذربایجان|ص=۲۳۷}}</ref> او در مرقد [[عبدالمومن دده بکتاشی]] در نزدیکی باب القبله حرم امام حسین دفن شد.<ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۸|ج=۲}}</ref> این بنا بعدها در طرح توسعه حرم امام حسین تخریب شد و پس از آن، دولت [[ترکیه]] طی توافقی با دولت [[عراق]]، یادبودی را به یاد عبدالمومن دده و فضولی در کنار بازار سوق القبله در نزدیکی خیابان ابن‌فهد ساخت.<ref>{{پک|1=فقیه محمدی جلالی|2=خامه‌یار|3=۱۳۹۳|ک=زیارتگاه‌های عراق|ص=۲۰۸|ج=۱}}</ref> | ||
== مذهب و باورهای مذهبی == | == مذهب و باورهای مذهبی == | ||
او را [[علم کلام|متکلم]]،<ref>{{پک|1=رضوی|2=۱۳۹۷|ک=کلام اسلامی|ف=کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی|ص=۷۴}}</ref> حکیم و [[فیلسوف]] نیز | او را [[علم کلام|متکلم]]،<ref>{{پک|1=رضوی|2=۱۳۹۷|ک=کلام اسلامی|ف=کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی|ص=۷۴}}</ref> حکیم و [[فیلسوف]] نیز خوانده‌اند.<ref>{{پک|1=تقی‌زاده داوری|2=جباری|3=۱۳۸۹|ک=شیعیان جمهوری آذربایجان|ص=۲۳۷}}</ref> منابع در خصوص مذهب وی دچار اختلافند اما در اینکه او [[مسلمان]] بوده است، تردیدی ندارند. در منابع مختلف او به [[تشیع]] شناخته شده است اما برخی منابع او را از [[حروفیان]] می‌دانند.<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref> [[محمد حرزالدین]] در کتاب ''[[مراقد المعارف]]''، وی را از مسلمانان [[تصوف|صوفی]] مذهب پیرو طریقت [[بکتاشیه]] می‌داند.<ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۵|ج=۲}}</ref> در آثار او، مدح [[امامان شیعه]] وجود دارد که نشانه از شیعه بودن اوست.<ref>{{پک|1=تقی‌زاده داوری|2=جباری|3=۱۳۸۹|ک=شیعیان جمهوری آذربایجان|ص=۲۳۷}}</ref><ref>{{پک|1=احمدی بیرجندی|2=نقوی‌زاده|3=۱۳۷۷|ک=مدایح رضوی در شعر فارسی|ص=۵۵}}</ref><ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۹|ج=۲}}</ref> از این رو به [[امامیه]] نسبت داده شده است. او در کتاب ''[[مطلع الاعتقاد]]'' خود که در موضوع [[علم کلام|کلام اسلامی]] نوشته شده است، روشی عقل‌گرایانه را پیش گرفته که نشان از مشرب فلسفی اوست. او در این اثر از عقل‌ستیزی و همینطور نقل‌ستیزی پرهیز کرده است و با این وجود، عقل را در شناخت [[خدا]] ناکافی می‌داند.<ref>{{پک|1=رضوی|2=۱۳۹۷|ک=کلام اسلامی|ف=کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی|ص=۸۴}}</ref> | ||
== جایگاه در ادبیات == | == جایگاه در ادبیات == | ||
فضولی را به عنوان | فضولی را به عنوان بزرگترین شاعر کلاسیک [[آذربایجان]] معرفی کرده‌اند.<ref>{{پک|1=عارف|2=۱۹۵۸|ک=ادبیات آذربایجان|ص=۲۹}}</ref> او همچنین بزرگترین غزلسرای ترک را نیز به خود اختصاص داده است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Iranica|2=۲۰۱۲|ف=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref> اشعار فضولی بر شاعران بعدی او تا قرن ۱۹ میلادی تأثیرگذار بوده است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> شعرای بعد از او که در آذربایجان بوده‌اند، عموماً ادبیات او را ستوده‌اند. فضولی به فارسی، عربی و ترکی در قالب‌های مختلف مانند قصیده، غزل، رباعی و مثنوی اشعار بسیاری سروده است. موضوع اکثر غزلیات او، عشق است.<ref>{{پک|1=عارف|2=۱۹۵۸|ک=ادبیات آذربایجان|ص=۲۹}}</ref> از همین رو حسیب مازی اوغلو غزلیات فضولی را با غزلیات [[حافظ]] مقایسه کرده است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Iranica|2=۲۰۱۲|ف=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref> | ||
== آثار == | == آثار == | ||
[[پرونده:Fuzuli Divan.jpg|بندانگشتی|چپ|200px|صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی]] | [[پرونده:Fuzuli Divan.jpg|بندانگشتی|چپ|200px|صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی]] | ||
از برای فضولی، بیش از ۳۰ اثر به زبان‌های فارسی، عربی و ترکی گزارش شده | از برای فضولی، بیش از ۳۰ اثر به زبان‌های فارسی، عربی و ترکی گزارش شده است.<ref>{{پک|1=فقیه محمدی جلالی|2=خامه‌یار|3=۱۳۹۳|ک=زیارتگاه‌های عراق|ص=۲۰۸|ج=۱}}</ref> اهمیت آثار او بیشتر در موضوع آثار ترکی وی است، با این حال آثار فارسی و عربی او نیز مورد توجه دیگر پژوهشگران و ادیبان قرار گرفته است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Iranica|2=۲۰۱۲|ف=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref> | ||
=== ترکی === | === ترکی === | ||
فضولی به زبان ترکی مسلط بود اما اکثر آثار او به لهجه آذربایجانی نوشته شده | فضولی به زبان ترکی مسلط بود اما اکثر آثار او به لهجه آذربایجانی نوشته شده است. برای فضولی یک دیوان شعر به زبان ترکی گزارش شده است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> علاوه بر ''دیوان ترکی،'' کتاب ''[[حدیقة السعداء]]'' نیز به او منسوب است. در این کتاب، یک ترجمه کامل از کتاب ''[[روضة الشهدا|روضةالشهدا]]'' [[ملاحسین کاشفی]] به زبان ترکی ارائه شده است. او این اثر را به [[محمد پاشا]] تقدیم کرد.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Iranica|2=۲۰۱۲|ف=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref> ''جمجمه‌نامه'' دیگر اثر فضولی به زبان ترکی است که در قالب قصیده است. فضولی همچنین کتاب ''[[اربعین جامی]]'' را به زبان ترکی برگردانده است.<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref> این کتاب شامل روایت‌هایی از [[محمد|پیامبر اسلام]] است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Iranica|2=۲۰۱۲|ف=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref> ''لیلی و مجنون'' از اشعار او به زبان ترکی است که سبب شهرت فضولی شد.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> هر چند پیش از او شاعران فارسی اشعاری در موضوع لیلی و مجنون سروده‌اند اما به عقیده خود او، این افسانه در میان ترک‌زبان‌ها جایی نداشته است. با این همه اشعاری پیش از فضولی در موضوع لیلی و مجنون از جمله اشعار متعلق به [[داعی شیرازی]] و [[سلیمی]]، گزارش شده است.<ref>{{پک|1=افصح‌زاد|2=۱۳۷۸|ک=نقد و بررسی آثار و احوال جامی|ص=۷۴۱–۷۴۲}}</ref> ''بنگ و باده'' دیگر سروده فضولی به زبان ترکی است.<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref> ''شاه و گدا، هفت جام'' و ''صحبت الاثمار'' سه اثر دیگر از آثار اوست.''<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref>'' یک نمونه از اشعار او به زبان ترکی: | ||
{{شعر}} | {{شعر}} | ||
| خط ۵۷: | خط ۵۹: | ||
{{ب|گاه بیر حرف سقوطیهِ قِلْورنادری نارْ|گاه بیر نقطه قصوریله گوزی کورایلر}} | {{ب|گاه بیر حرف سقوطیهِ قِلْورنادری نارْ|گاه بیر نقطه قصوریله گوزی کورایلر}} | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
=== فارسی === | === فارسی === | ||
فضولی زبان فارسی را به خوبی می‌شناخت و اشعاری را به این زبان سروده | فضولی زبان فارسی را به خوبی می‌شناخت و اشعاری را به این زبان سروده است. برای فضولی یک دیوان شعر به زبان فارسی گزارش شده است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> از دیگر آثار فارسی فضولی می‌توان به ''رند و زاهد،'' ''صحت و مرض، جغاتای، رساله معمیات، مکتوبات، رساله مولانا فضولی، ساقی‌نامه و'' ''انیس القلوب'' اشاره داشت. رساله اخیر شامل ۱۰۴ قصیده با قافیه شین است.<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref> یکی از اشعار او به زبان فارسی عبارت است از: | ||
{{شعر}} | {{شعر}} | ||
| خط ۶۴: | خط ۶۷: | ||
{{ب|زینت صورت لفظ است خطش لیک چسود|پردهٔ شاهد معنی است سواد قلمش}} | {{ب|زینت صورت لفظ است خطش لیک چسود|پردهٔ شاهد معنی است سواد قلمش}} | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
=== عربی === | === عربی === | ||
فضولی علاوه بر دو زبان فارسی و ترکی، به زبان عربی مسلط بوده و از این رو اشعاری را به زبان عربی سروده | فضولی علاوه بر دو زبان فارسی و ترکی، به زبان عربی مسلط بوده و از این رو اشعاری را به زبان عربی سروده است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> ''مطلع الاعتقاد'' از رساله‌های فضولی در موضوع حکمت است.''<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref>'' این رساله فلسفی در شهرت فضولی تأثیر بسیاری داشته است.<ref>{{پک|1=عارف|2=۱۹۵۸|ک=ادبیات آذربایجان|ص=۳۰}}</ref> ''شکایت‌نامه'' از جمله آثار او به نظم و زبان عربی است.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> عقل و عشق دیگر اثر او به زبان عربی است.<ref>{{پک|1=فقیه محمدی جلالی|2=خامه‌یار|3=۱۳۹۳|ک=زیارتگاه‌های عراق|ص=۲۰۸|ج=۱}}</ref> یک نمونه از اشعار او به زبان فارسی عبارت است از: | ||
{{شعر}} | {{شعر}} | ||
| خط ۷۳: | خط ۷۷: | ||
== کتاب‌شناسی == | == کتاب‌شناسی == | ||
اشعار فضولی به خط ارمنی و گرجی در ارمنستان وجود دارد و نسخه خطی از دیوان او در کتابخانه‌های [[تهران]]، [[قاهره]]، [[استانبول]]، [[لنینگراد]] و [[باکو]] نگهداری | اشعار فضولی به خط ارمنی و گرجی در ارمنستان وجود دارد و نسخه خطی از دیوان او در کتابخانه‌های [[تهران]]، [[قاهره]]، [[استانبول]]، [[لنینگراد]] و [[باکو]] نگهداری می‌شود.<ref>{{پک|1=عارف|2=۱۹۵۸|ک=ادبیات آذربایجان|ص=۳۶}}</ref> | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
=== ارجاعات === | === ارجاعات === | ||
{{پانویس| | {{پانویس|۳|اندازه=ریز}} | ||
=== منابع === | === منابع === | ||
{{آغاز پانویس|35em}} | |||
'''فارسی''' | '''فارسی''' | ||
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=احمدی بیرجندی|نام=احمد|عنوان=مدایح رضوی در شعر فارسی|سال=۱۳۷۷|مکان=مشهد|نام۲=علی|نام خانوادگی۲=نقوی‌زاده|ناشر=بنیاد پژوهش‌های اسلامی|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/10274}} | * {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=احمدی بیرجندی|نام=احمد|عنوان=مدایح رضوی در شعر فارسی|سال=۱۳۷۷|مکان=مشهد|نام۲=علی|نام خانوادگی۲=نقوی‌زاده|ناشر=بنیاد پژوهش‌های اسلامی|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/10274}} | ||
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=افصح‌زاد|نام=اعلاخان|عنوان=نقد و بررسی آثار و شرح احوال جامی (شرح حال و بررسی آثار جامی و تحلیل اوضاع اجتماعی آن دوره)|سال=۱۳۷۸|مکان=تهران|ناشر=مرکز پژوهشی میراث مکتوب|پیوند نویسنده=|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/38582}} | * {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=افصح‌زاد|نام=اعلاخان|عنوان=نقد و بررسی آثار و شرح احوال جامی (شرح حال و بررسی آثار جامی و تحلیل اوضاع اجتماعی آن دوره)|سال=۱۳۷۸|مکان=تهران|ناشر=مرکز پژوهشی میراث مکتوب|پیوند نویسنده=|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/38582}} | ||
| خط ۸۸: | خط ۹۱: | ||
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=حرزالدین|نام=محمد|عنوان=مراقد المعارف|سال=۱۳۷۱|مکان=قم|ناشر=سعید بن جبیر|پیوند نویسنده=|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/10865}} | * {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=حرزالدین|نام=محمد|عنوان=مراقد المعارف|سال=۱۳۷۱|مکان=قم|ناشر=سعید بن جبیر|پیوند نویسنده=|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/10865}} | ||
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=رحمان‌زاده صوفیانی|نام=جعفر|عنوان=عربی‌سرایان آذری‌زبان|سال=۱۳۹۳|مکان=قم|ناشر=مجمع ذخائر اسلامی|پیوند نویسنده=|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/40726}} | * {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=رحمان‌زاده صوفیانی|نام=جعفر|عنوان=عربی‌سرایان آذری‌زبان|سال=۱۳۹۳|مکان=قم|ناشر=مجمع ذخائر اسلامی|پیوند نویسنده=|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/40726}} | ||
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=رضوی|نام=رسول|عنوان=کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی در سیر تطور کلام امامیه و انتقال تراث علمی حوزه حلّه|ژورنال=کلام اسلامی|مکان=قم|شماره=۱۰۸|تاریخ=۱۳۹۷|صفحه= | * {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=رضوی|نام=رسول|عنوان=کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی در سیر تطور کلام امامیه و انتقال تراث علمی حوزه حلّه|ژورنال=کلام اسلامی|مکان=قم|شماره=۱۰۸|تاریخ=۱۳۹۷|صفحه=۶۹–۹۰|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1554149|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}} | ||
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=عارف|نام=محمد|عنوان=ادبیات آذربایجان|سال=۱۹۵۸|مکان= | * {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=عارف|نام=محمد|عنوان=ادبیات آذربایجان|سال=۱۹۵۸|مکان=باکو |ناشر=بی‌نا|پیوند نویسنده=|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/106919}} | ||
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=فضولی|نام=محمد بن سلیمان|عنوان=دیوان فضولی|سال=۱۹۶۲|مکان=تهران|ناشر=انتشارات دوستان|پیوند نویسنده=}} | * {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=فضولی|نام=محمد بن سلیمان|عنوان=دیوان فضولی|سال=۱۹۶۲|مکان=تهران|ناشر=انتشارات دوستان|پیوند نویسنده=}} | ||
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=فقیه محمدی جلالی|نام=محمدمهدی|عنوان=زیارتگاه‌های عراق (معرفی | * {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=فقیه محمدی جلالی|نام=محمدمهدی|عنوان=زیارتگاه‌های عراق (معرفی زیارتگاه‌های مشهور در کشور عراق)|سال=۱۳۹۳|مکان=تهران|ناشر=سازمان حج و زیارت|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/41727|نام۲=احمد|نام خانوادگی۲=خامه‌یار}} | ||
'''انگلیسی''' | '''انگلیسی''' | ||
{{چپ‌چین}} | |||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=The Editors of Encyclopaedia|ناشر=britannica.com|سال=۲۰۰۸|دانشنامه=[[دانشنامه بریتانیکا|Encyclopaedia britannica]]|نام=|مدخل=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|پیوند مدخل=https://www.britannica.com/biography/Mehmed-bin-Suleyman-Fuzuli|entry-url-access=subscription|زبان=en}} | * {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=The Editors of Encyclopaedia|ناشر=britannica.com|سال=۲۰۰۸|دانشنامه=[[دانشنامه بریتانیکا|Encyclopaedia britannica]]|نام=|مدخل=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|پیوند مدخل=https://www.britannica.com/biography/Mehmed-bin-Suleyman-Fuzuli|entry-url-access=subscription|زبان=en}} | ||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=The Editors of Encyclopaedia|ناشر=iranicaonline.org|سال=۲۰۱۲|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopaedia Iranica]]|نام=|مدخل=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|پیوند مدخل=https://www.iranicaonline.org/articles/fozuli|entry-url-access=subscription|زبان=en}} | * {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=The Editors of Encyclopaedia|ناشر=iranicaonline.org|سال=۲۰۱۲|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopaedia Iranica]]|نام=|مدخل=FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD|پیوند مدخل=https://www.iranicaonline.org/articles/fozuli|entry-url-access=subscription|زبان=en}} | ||
{{پایان}} | |||
{{پایان پانویس}} | |||
== برای مطالعه بیشتر == | == برای مطالعه بیشتر == | ||
* {{یادکرد |کتاب=زندگی و شعر محمد فضولی، شاعر عصر صفوی |نویسنده =مشرف، مریم |ناشر =انتشارات روزنه |شهر=تهران |سال=۱۳۸۰}} | * {{یادکرد |کتاب=زندگی و شعر محمد فضولی، شاعر عصر صفوی |نویسنده =مشرف، مریم |ناشر =انتشارات روزنه |شهر=تهران |سال=۱۳۸۰}} | ||
{{ترتیب‌پیش‌فرض:فضولی، محمد}} | {{ترتیب‌پیش‌فرض:فضولی، محمد}} | ||
{{ادبیات آذربایجانی}} | {{ادبیات آذربایجانی}} | ||
{{ادبیات ترکیه}} | {{ادبیات ترکیه}} | ||
{{ادبیات عربی}} | {{ادبیات عربی}} | ||
{{درجه‌بندی|نیازمند پیوند=خیر|نیازمند رده=خیر|نیازمند جعبه اطلاعات=خیر|نیازمند تصویر=خیر|نیازمند استانداردسازی=خیر|نیازمند ویراستاری=خیر|مقابله نشده با دانشنامه‌ها=خیر|تاریخ خوبیدگی=|تاریخ برگزیدگی=|توضیحات=}} | |||
[[رده:آذری‌های ترکیه]] | [[رده:آذری‌های ترکیه]] | ||
[[رده:ادبیات امپراتوری عثمانی]] | [[رده:ادبیات امپراتوری عثمانی]] | ||
[[رده:افراد آذری‌تبار]] | [[رده:افراد آذری‌تبار]] | ||
[[رده:اهالی بغداد]] | |||
[[رده:اهالی تبریز]] | |||
[[رده:اهالی جمهوری آذربایجان در سده ۱۵ (میلادی)]] | [[رده:اهالی جمهوری آذربایجان در سده ۱۵ (میلادی)]] | ||
[[رده:اهالی جمهوری آذربایجان در سده ۱۶ (میلادی)]] | [[رده:اهالی جمهوری آذربایجان در سده ۱۶ (میلادی)]] | ||
[[رده:اهالی حله]] | |||
[[رده:اهالی عثمانی در سده ۱۵ (میلادی)]] | [[رده:اهالی عثمانی در سده ۱۵ (میلادی)]] | ||
[[رده:اهالی عثمانی در سده ۱۶ (میلادی)]] | [[رده:اهالی عثمانی در سده ۱۶ (میلادی)]] | ||
[[رده:اهالی کربلا]] | |||
[[رده:اهالی نجف]] | |||
[[رده:ترک‌های عثمانی]] | [[رده:ترک‌های عثمانی]] | ||
[[رده:خوشنویسان اهل عراق]] | [[رده:خوشنویسان اهل عراق]] | ||
[[رده:درگذشتگان ۱۵۵۶ (میلادی)|فضولی، محمد]] | [[رده:درگذشتگان ۱۵۵۶ (میلادی)|فضولی، محمد]] | ||
[[رده:زادگان | [[رده:درگذشتگان ۹۶۳ (قمری)]] | ||
[[رده:زادگان | [[رده:درگذشتگان ۹۷۰ (قمری)]] | ||
[[رده:درگذشتگان ۹۷۱ (قمری)]] | |||
[[رده:زادگان ۱۴۹۵ (میلادی)|فضولی، محمد]] | |||
[[رده:زادگان ۸۸۵ (قمری)]] | |||
[[رده:زادگان ۸۸۸ (قمری)]] | |||
[[رده:زادگان ۸۹۴ (قمری)]] | |||
[[رده:زادگان ۹۰۰ (قمری)]] | |||
[[رده:زادگان ۹۱۰ (قمری)]] | |||
[[رده:زبان فارسی در عراق]] | [[رده:زبان فارسی در عراق]] | ||
[[رده:شاعران آذری‌زبان]] | [[رده:شاعران آذری‌زبان]] | ||
| خط ۱۲۲: | خط ۱۴۳: | ||
[[رده:شاعران دیوان عثمانی]] | [[رده:شاعران دیوان عثمانی]] | ||
[[رده:شاعران سده ۱۶ (میلادی) اهل امپراتوری عثمانی]] | [[رده:شاعران سده ۱۶ (میلادی) اهل امپراتوری عثمانی]] | ||
[[رده:شاعران سده ۱۶ (میلادی) اهل ایران]] | |||
[[رده:شاعران شیعه دوازده‌امامی]] | |||
[[رده:شاعران صوفی]] | |||
[[رده:شاعران عربی|فضولی، محمد]] | [[رده:شاعران عربی|فضولی، محمد]] | ||
[[رده:شاعران فارسی‌زبان اهل ایران|فضولی، محمد]] | [[رده:شاعران فارسی‌زبان اهل ایران|فضولی، محمد]] | ||
[[رده:شاعران فارسی‌زبان اهل عراق]] | [[رده:شاعران فارسی‌زبان اهل عراق]] | ||
[[رده:شاعران فارسی‌زبان سده ۱۰ (قمری)]] | [[رده:شاعران فارسی‌زبان سده ۱۰ (قمری)]] | ||
[[رده:شاعران فارسی‌زبان]] | |||
[[رده:شاعران مرد اهل امپراتوری عثمانی]] | [[رده:شاعران مرد اهل امپراتوری عثمانی]] | ||
[[رده:شیعیان اهل عراق]] | [[رده:شیعیان اهل عراق]] | ||
[[رده:شیعیان دوازده‌امامی]] | |||
[[رده:فیلسوفان شیعه دوازده‌امامی]] | |||
[[رده:فیلسوفان مسلمان]] | |||
[[رده:متکلمان شیعه دوازده‌امامی]] | |||
[[رده:مدفونان در آرامگاه]] | |||
[[رده:مدفونان در حرم امام حسین]] | |||
[[رده:مدیحه‌سرایان صفویان]] | |||
[[رده:مدیحه‌سرایان عثمانیان]] | |||
[[رده:هنرمندان اهل عراق]] | [[رده:هنرمندان اهل عراق]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۴ سپتامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۴:۲۲
محمد فضولی | |
|---|---|
 تصویر مینیاتوری از فضولی در اثری متعلق به قرن شانزدهم، از آثار آشیک چلبی | |
| متولد | بین ۸۸۵–۹۱۰ ه.ق کربلا، حله، نجف، بغداد یا تبریز |
| وفات | ۹۶۳ یا ۹۷۰ یا ۹۷۱ ه.ق کربلا |
| علت فوت | ابتلا به طاعون |
| آرامگاه | کربلا، حرم امام حسین |
| حرفه | شاعر |
| دین | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| فرزندان | فضلی بغدادی |
| والدین |
|
محمد فضولی (ترکی آذربایجانی: Məhəmməd Füzuli, ترکی استانبولی: Fuzûlî) یا ملامحمد بن سلیمان بغدادی (۸۸۵ ه.ق در کربلا — ۹۷۰ ه.ق در کربلا) از شاعر و ادیبان مشهور مسلمان است که در عراق می‌زیست. اصالت او را ترکی و به نقلی کردی گزارش کرده‌اند.
از زندگانی شخصی او اطلاعات اندکی وجود دارد و تنها از زندگانی‌اش در بغداد خبر داده‌اند. او مدیحه‌سرایی دو پادشاه بزرگ مسلمان، شاه اسماعیل اول صفوی و شاه سلیمان یکم عثمانی را کرده است. از برای او اثری در موضوع فلسفه و اعتقادات گزارش شده است که نشان از مشرب فلسفی او دارد. وی در موضوع شعر، شاعری شناخته شده در زبان ترکی است که بر شاعران بعدی خود اثر گذاشته است. بیش از ۳۰ کتاب برای فضولی گزارش شده است که در سه زبان فارسی، عربی و ترکی نوشته شده است.
منابع در خصوص مذهب او دچار اختلافند. برخی او را شیعه امامیه، برخی از پیروان حروفیه و در برخی منابع از صوفیان بکتاشیه شمرده شده است. با این وجود بیشتر منابع او را شیعه می‌دانند.
نام و تبار
منابع نام او را محمد بن سلیمان فضولی و به اختصار فضولی گزارش کرده‌اند.[۱] نام کامل او را محمد بن سلیمان فضولی بغدادی آورده‌اند.[۲] «ملامحمد فضولی» دیگر عنوانی است که برای اشاره به او استفاده شده است.[۳][۴] هرچند او در کربلا یا به نقلی در ایران به دنیا آمده است، اما چون به در بغداد زیسته، به «بغدادی» شهرت یافته است.[۵] وی را به خاطر تخلصش در شاعری، «فضولی» گویند. به گفته خود او در مقدمه دیوانش، او این تخلص را به خاطر آنکه بی‌نظیر بوده و بی‌نظیر خواهد ماند، انتخاب کرده است.[۶] خود او در این باره می‌نویسد:[۷]
حقا که همین احتراز علت اختیار تخلص واقع شده چرا که در ابتدای شروع نظم، هرچند روزی دل بر تخلصی می‌نهادم، و بعد از مدتی به واسطه ظهور شریکی به تخلص دیگر تغییر می‌دادم. آخرالامر معلوم شد که یارانی که پیش از من بوده‌اند تخلص‌ها را بیش از معانی ربوده‌اند. خیال کردم که اگر تخلص مشترک اختیار نمایم، در انتساب نظم بر من حیف رود اگر مغلوب باشم و بر شریک ظلم باشد اگر غالب آیم. برای همین برای رفع ملابست التباس، «فضولی» تخلص کردم و از تشویش سم شریکان پناه به جانب تخلص بردم و دانستم که این لقب مقبول طبع کسی نخواهد افتاد…
پدر وی، سلیمان اوغلو نام داشت که اصالتی تبریزی داشت. با این همه در اینکه محمد بن سلیمان، کُرد یا تُرک بوده، اختلاف نظر است.[۸][۹] خانواده او را یک خانواده مذهبی و از مقامات وقت توصیف کرده‌اند.[۱۰] گفته می‌شود که او در خاندانی شیعه به دنیا آمده است. این خاندان، به ایل بیات شناخته می‌شوند و در سرتاسر بلاد اسلامی گسترده بودند. از سلیمان (پدر محمد) نیز به عنوان یکی از عالمان این ایل یاد شده است.[۱۱]
زندگی‌نامه
دانشنامه بریتانیکا گزارش می‌کند که فضولی در سال ۱۴۹۵ میلادی مصادف با سال ۹۰۰ ه. ق زاده شد.[۱۲][۱۳] اما در برخی منابع سال ولادتش، ۸۸۸ ه. ق عنوان شده است.[۱۴] حرزالدین محمد گزارش می‌کند که او در سال ۸۹۴ ه. ق در ایران متولد شد.[۱۵] یان ریپکا او را متولد ۸۸۵ ه. ق و بغدادی او را متولد ۹۱۰ ه. ق دانسته است.[۱۶] تولد او را در شهرهای حله و بغداد هم گزارش کرده‌اند.[۱۷] با این حال در بریتانیکا و دیگر منابع آمده است که او متولد کربلا بوده است.[۱۸][۱۹]
از زندگانی فضولی اطلاعات کمی در دسترس است. بیشتر عمر فضولی در بغداد گذرانده شد. فضولی در دوران حکومت شاه اسماعیل اول، مورد لطف پادشاه قرار گرفت و پس از آنکه بغداد، محل زندگی او مورد هجوم عثمانی قرار گرفت، سعی نمود تا با سلیمان یکم عثمانی رابطه خوبی داشته باشد. با این وجود او هیچگاه به پایتخت عثمانی، یعنی قسطنطنیه وارد نشد و در بغداد ماند.[۲۰] از برای او به خاطر مدیحه‌سرایی سلطان عثمانی، مقرری تعیین شده بود.[۲۱] اما پس از چندی این مقرری قطع شد که با شکایت او همراه بود.[۲۲] غیر از مدیحه‌سرایی برای دو پادشاه صفوی و عثمانی، او برای ابراهیم پاشا نیز مدح سروده است. گفته شده است که او مدتی را به خادمی حرم امام علی در نجف گذرانده است.[۲۳][۲۴]
به گفته منابع، از برای فضولی، تنها یک پسر باقی مانده است.[۲۵]
درگذشت
در دانشنامه بریتانیکا و دیگر منابع آمده است که فضولی در سال ۱۵۵۶ میلادی مصادف با ۹۶۳ ه. ق در کربلا درگذشته است.[۲۶][۲۷][۲۸] برخی منابع سال درگذشت او را ۹۷۰ ه. ق به واسطه طاعون گزارش کرده‌اند.[۲۹][۳۰] برخی منابع از سال ۹۷۱ ه. ق نیز به عنوان زمان درگذشت او یاد کرده‌اند.[۳۱]
آرامگاه
محل دفن او را حرم امام حسین در کربلا دانسته‌اند.[۳۲] او در مرقد عبدالمومن دده بکتاشی در نزدیکی باب القبله حرم امام حسین دفن شد.[۳۳] این بنا بعدها در طرح توسعه حرم امام حسین تخریب شد و پس از آن، دولت ترکیه طی توافقی با دولت عراق، یادبودی را به یاد عبدالمومن دده و فضولی در کنار بازار سوق القبله در نزدیکی خیابان ابن‌فهد ساخت.[۳۴]
مذهب و باورهای مذهبی
او را متکلم،[۳۵] حکیم و فیلسوف نیز خوانده‌اند.[۳۶] منابع در خصوص مذهب وی دچار اختلافند اما در اینکه او مسلمان بوده است، تردیدی ندارند. در منابع مختلف او به تشیع شناخته شده است اما برخی منابع او را از حروفیان می‌دانند.[۳۷] محمد حرزالدین در کتاب مراقد المعارف، وی را از مسلمانان صوفی مذهب پیرو طریقت بکتاشیه می‌داند.[۳۸] در آثار او، مدح امامان شیعه وجود دارد که نشانه از شیعه بودن اوست.[۳۹][۴۰][۴۱] از این رو به امامیه نسبت داده شده است. او در کتاب مطلع الاعتقاد خود که در موضوع کلام اسلامی نوشته شده است، روشی عقل‌گرایانه را پیش گرفته که نشان از مشرب فلسفی اوست. او در این اثر از عقل‌ستیزی و همینطور نقل‌ستیزی پرهیز کرده است و با این وجود، عقل را در شناخت خدا ناکافی می‌داند.[۴۲]
جایگاه در ادبیات
فضولی را به عنوان بزرگترین شاعر کلاسیک آذربایجان معرفی کرده‌اند.[۴۳] او همچنین بزرگترین غزلسرای ترک را نیز به خود اختصاص داده است.[۴۴] اشعار فضولی بر شاعران بعدی او تا قرن ۱۹ میلادی تأثیرگذار بوده است.[۴۵] شعرای بعد از او که در آذربایجان بوده‌اند، عموماً ادبیات او را ستوده‌اند. فضولی به فارسی، عربی و ترکی در قالب‌های مختلف مانند قصیده، غزل، رباعی و مثنوی اشعار بسیاری سروده است. موضوع اکثر غزلیات او، عشق است.[۴۶] از همین رو حسیب مازی اوغلو غزلیات فضولی را با غزلیات حافظ مقایسه کرده است.[۴۷]
آثار
از برای فضولی، بیش از ۳۰ اثر به زبان‌های فارسی، عربی و ترکی گزارش شده است.[۴۸] اهمیت آثار او بیشتر در موضوع آثار ترکی وی است، با این حال آثار فارسی و عربی او نیز مورد توجه دیگر پژوهشگران و ادیبان قرار گرفته است.[۴۹]
ترکی
فضولی به زبان ترکی مسلط بود اما اکثر آثار او به لهجه آذربایجانی نوشته شده است. برای فضولی یک دیوان شعر به زبان ترکی گزارش شده است.[۵۰] علاوه بر دیوان ترکی، کتاب حدیقة السعداء نیز به او منسوب است. در این کتاب، یک ترجمه کامل از کتاب روضةالشهدا ملاحسین کاشفی به زبان ترکی ارائه شده است. او این اثر را به محمد پاشا تقدیم کرد.[۵۱] جمجمه‌نامه دیگر اثر فضولی به زبان ترکی است که در قالب قصیده است. فضولی همچنین کتاب اربعین جامی را به زبان ترکی برگردانده است.[۵۲] این کتاب شامل روایت‌هایی از پیامبر اسلام است.[۵۳] لیلی و مجنون از اشعار او به زبان ترکی است که سبب شهرت فضولی شد.[۵۴] هر چند پیش از او شاعران فارسی اشعاری در موضوع لیلی و مجنون سروده‌اند اما به عقیده خود او، این افسانه در میان ترک‌زبان‌ها جایی نداشته است. با این همه اشعاری پیش از فضولی در موضوع لیلی و مجنون از جمله اشعار متعلق به داعی شیرازی و سلیمی، گزارش شده است.[۵۵] بنگ و باده دیگر سروده فضولی به زبان ترکی است.[۵۶] شاه و گدا، هفت جام و صحبت الاثمار سه اثر دیگر از آثار اوست.[۵۷] یک نمونه از اشعار او به زبان ترکی:
| قلم السون اَلی اُلْ کاتب بَدْ تحریرک | که فساد رقمی سوزمزی شوُرِ ایْلر | |
| گاه بیر حرف سقوطیهِ قِلْورنادری نارْ | گاه بیر نقطه قصوریله گوزی کورایلر |
فارسی
فضولی زبان فارسی را به خوبی می‌شناخت و اشعاری را به این زبان سروده است. برای فضولی یک دیوان شعر به زبان فارسی گزارش شده است.[۵۸] از دیگر آثار فارسی فضولی می‌توان به رند و زاهد، صحت و مرض، جغاتای، رساله معمیات، مکتوبات، رساله مولانا فضولی، ساقی‌نامه و انیس القلوب اشاره داشت. رساله اخیر شامل ۱۰۴ قصیده با قافیه شین است.[۵۹] یکی از اشعار او به زبان فارسی عبارت است از:
| باد سرگشته بسان قلم آن بی‌سروپا | که بود تیشهٔ بنیان معارف قلمش | |
| زینت صورت لفظ است خطش لیک چسود | پردهٔ شاهد معنی است سواد قلمش |
عربی
فضولی علاوه بر دو زبان فارسی و ترکی، به زبان عربی مسلط بوده و از این رو اشعاری را به زبان عربی سروده است.[۶۰] مطلع الاعتقاد از رساله‌های فضولی در موضوع حکمت است.[۶۱] این رساله فلسفی در شهرت فضولی تأثیر بسیاری داشته است.[۶۲] شکایت‌نامه از جمله آثار او به نظم و زبان عربی است.[۶۳] عقل و عشق دیگر اثر او به زبان عربی است.[۶۴] یک نمونه از اشعار او به زبان فارسی عبارت است از:
| تبت یدا کاتب لولاه ما خربت | معمورةأسّست بالعلم و الادبِ | |
| اَردی من الخمرفی اِفساد نسخته | تستظهر العیب تغییراً مِنَ العَثَب |
کتاب‌شناسی
اشعار فضولی به خط ارمنی و گرجی در ارمنستان وجود دارد و نسخه خطی از دیوان او در کتابخانه‌های تهران، قاهره، استانبول، لنینگراد و باکو نگهداری می‌شود.[۶۵]
پانویس
ارجاعات
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
- ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۳.
- ↑ رضوی، «کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی»، کلام اسلامی، ۷۴.
- ↑ تقی‌زاده داوری و جباری، شیعیان جمهوری آذربایجان، ۲۳۷.
- ↑ فقیه محمدی جلالی و خامه‌یار، زیارتگاه‌های عراق، ۱: ۲۰۸.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Iranica, “FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD”, Encyclopaedia Iranica.
- ↑ فضولی، دیوان فضولی، ۱۰–۱۱.
- ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۳.
- ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲: ۱۷۸.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
- ↑ رضوی، «کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی»، کلام اسلامی، ۷۰–۷۱.
- ↑ تقی‌زاده داوری و جباری، شیعیان جمهوری آذربایجان، ۲۳۷.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
- ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۳.
- ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲: ۱۷۵.
- ↑ رضوی، «کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی»، کلام اسلامی، ۷۰.
- ↑ فقیه محمدی جلالی و خامه‌یار، زیارتگاه‌های عراق، ۱: ۲۰۸.
- ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۳.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
- ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۴.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Iranica, “FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD”, Encyclopaedia Iranica.
- ↑ فقیه محمدی جلالی و خامه‌یار، زیارتگاه‌های عراق، ۱: ۲۰۸.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Iranica, “FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD”, Encyclopaedia Iranica.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Iranica, “FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD”, Encyclopaedia Iranica.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
- ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲: ۱۷۶.
- ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۴.
- ↑ احمدی بیرجندی و نقوی‌زاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۵۵.
- ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲: ۱۷۶.
- ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲: ۱۷۶.
- ↑ تقی‌زاده داوری و جباری، شیعیان جمهوری آذربایجان، ۲۳۷.
- ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲: ۱۷۸.
- ↑ فقیه محمدی جلالی و خامه‌یار، زیارتگاه‌های عراق، ۱: ۲۰۸.
- ↑ رضوی، «کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی»، کلام اسلامی، ۷۴.
- ↑ تقی‌زاده داوری و جباری، شیعیان جمهوری آذربایجان، ۲۳۷.
- ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۳.
- ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲: ۱۷۵.
- ↑ تقی‌زاده داوری و جباری، شیعیان جمهوری آذربایجان، ۲۳۷.
- ↑ احمدی بیرجندی و نقوی‌زاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۵۵.
- ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲: ۱۷۹.
- ↑ رضوی، «کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی»، کلام اسلامی، ۸۴.
- ↑ عارف، ادبیات آذربایجان، ۲۹.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Iranica, “FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD”, Encyclopaedia Iranica.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
- ↑ عارف، ادبیات آذربایجان، ۲۹.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Iranica, “FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD”, Encyclopaedia Iranica.
- ↑ فقیه محمدی جلالی و خامه‌یار، زیارتگاه‌های عراق، ۱: ۲۰۸.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Iranica, “FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD”, Encyclopaedia Iranica.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Iranica, “FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD”, Encyclopaedia Iranica.
- ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۹.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Iranica, “FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD”, Encyclopaedia Iranica.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
- ↑ افصح‌زاد، نقد و بررسی آثار و احوال جامی، ۷۴۱–۷۴۲.
- ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۹.
- ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۹.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
- ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۹.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
- ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۹.
- ↑ عارف، ادبیات آذربایجان، ۳۰.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
- ↑ فقیه محمدی جلالی و خامه‌یار، زیارتگاه‌های عراق، ۱: ۲۰۸.
- ↑ عارف، ادبیات آذربایجان، ۳۶.
منابع
فارسی
- احمدی بیرجندی، احمد؛ نقوی‌زاده، علی (۱۳۷۷). مدایح رضوی در شعر فارسی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
- افصح‌زاد، اعلاخان (۱۳۷۸). نقد و بررسی آثار و شرح احوال جامی (شرح حال و بررسی آثار جامی و تحلیل اوضاع اجتماعی آن دوره). تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- تقی‌زاده داوری، محمود؛ جباری، ولی (۱۳۸۹). شیعیان جمهوری آذربایجان. قم: شیعه‌شناسی.
- حرزالدین، محمد (۱۳۷۱). مراقد المعارف. قم: سعید بن جبیر.
- رحمان‌زاده صوفیانی، جعفر (۱۳۹۳). عربی‌سرایان آذری‌زبان. قم: مجمع ذخائر اسلامی.
- رضوی، رسول (۱۳۹۷). «کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی در سیر تطور کلام امامیه و انتقال تراث علمی حوزه حلّه». کلام اسلامی. قم (۱۰۸): ۶۹–۹۰ – به واسطهٔ نورمگز.
- عارف، محمد (۱۹۵۸). ادبیات آذربایجان. باکو: بی‌نا.
- فضولی، محمد بن سلیمان (۱۹۶۲). دیوان فضولی. تهران: انتشارات دوستان.
- فقیه محمدی جلالی، محمدمهدی؛ خامه‌یار، احمد (۱۳۹۳). زیارتگاه‌های عراق (معرفی زیارتگاه‌های مشهور در کشور عراق). تهران: سازمان حج و زیارت.
انگلیسی
- The Editors of Encyclopaedia (2008). "Mehmed bin Süleyman Fuzuli". Encyclopaedia britannica (به انگلیسی). britannica.com.
{{cite encyclopedia}}:|نام خانوادگی=has generic name (help) - The Editors of Encyclopaedia (2012). "FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD". Encyclopaedia Iranica (به انگلیسی). iranicaonline.org.
{{cite encyclopedia}}:|نام خانوادگی=has generic name (help)
برای مطالعه بیشتر
- مشرف، مریم (۱۳۸۰)، زندگی و شعر محمد فضولی، شاعر عصر صفوی، تهران: انتشارات روزنه
ردهها:
- آذری‌های ترکیه
- ادبیات امپراتوری عثمانی
- افراد آذری‌تبار
- اهالی بغداد
- اهالی تبریز
- اهالی جمهوری آذربایجان در سده ۱۵ (میلادی)
- اهالی جمهوری آذربایجان در سده ۱۶ (میلادی)
- اهالی حله
- اهالی عثمانی در سده ۱۵ (میلادی)
- اهالی عثمانی در سده ۱۶ (میلادی)
- اهالی کربلا
- اهالی نجف
- ترک‌های عثمانی
- خوشنویسان اهل عراق
- درگذشتگان ۱۵۵۶ (میلادی)
- درگذشتگان ۹۶۳ (قمری)
- درگذشتگان ۹۷۰ (قمری)
- درگذشتگان ۹۷۱ (قمری)
- زادگان ۱۴۹۵ (میلادی)
- زادگان ۸۸۵ (قمری)
- زادگان ۸۸۸ (قمری)
- زادگان ۸۹۴ (قمری)
- زادگان ۹۰۰ (قمری)
- زادگان ۹۱۰ (قمری)
- زبان فارسی در عراق
- شاعران آذری‌زبان
- شاعران اهل بغداد
- شاعران اهل جمهوری آذربایجان
- شاعران ایران بزرگ
- شاعران دیوان عثمانی
- شاعران سده ۱۶ (میلادی) اهل امپراتوری عثمانی
- شاعران سده ۱۶ (میلادی) اهل ایران
- شاعران شیعه دوازده‌امامی
- شاعران صوفی
- شاعران عربی
- شاعران فارسی‌زبان اهل ایران
- شاعران فارسی‌زبان اهل عراق
- شاعران فارسی‌زبان سده ۱۰ (قمری)
- شاعران فارسی‌زبان
- شاعران مرد اهل امپراتوری عثمانی
- شیعیان اهل عراق
- شیعیان دوازده‌امامی
- فیلسوفان شیعه دوازده‌امامی
- فیلسوفان مسلمان
- متکلمان شیعه دوازده‌امامی
- مدفونان در آرامگاه
- مدفونان در حرم امام حسین
- مدیحه‌سرایان صفویان
- مدیحه‌سرایان عثمانیان
- هنرمندان اهل عراق