بدون جعبه اطلاعات
بدون تصویر

اسماعیلیان (حکومت): تفاوت میان نسخه‌ها

از اسلامیکال
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بصریویکی‌متن
(انشعاب از مقاله هولاکوخان)
 
(ابرابزار)
 
خط ۱: خط ۱:
'''اسماعیلیان''' یکی از سلسله های حکومت های اسلامی شیعی است که به شیعیان [[اسماعیلیه]] منسوب بودند و مدت بسیاری بر ایران و نواحی مصر و چند بخش اسلامی تسلط داشتند۔ در نهایت این سلسله با حمله مغول به ایران تضعیف و به مرور منقرض شدند، اما فرقه مذهبی اسماعیله همچنان ادامه حیات داد و امروزه نیز طرفدارانی دارد۔
{{اشتباه نشود|اسماعیلیان (مذهب)}}
{{Infobox country
| native_name            =
| conventional_long_name = دولت نزاری اسماعیلیان الموت
| common_name            = اسماعیلیان الموت
| era                    = قرون وسطی
| status                =
| status_text            =
| government_type        = [[تئوکراسی]]، [[پادشاهی مطلقه]]
| date_start            =
| year_start            = ۱۰۹۰
| event_end              = نابودی
| date_end              =
| year_end              = ۱۲۷۳
| p1                    = زیاریان
| flag_p1                = <!-- Default: "Flag of {{{p1}}}.svg" (size 30) -->
| image_p1              =
| p2                    = سالاریان
| p3                    = جستانیان
| p4                    = سلجوقیان
| s1                    = سلجوقیان
| s2                    = آل ارتق
| s3                    = سلطنت مملوک (مصر){{!}}سلطنت مملوک
| flag_s3                = Mameluke Flag.svg
| border_s3              = no
| s4                    = امپراتوری مغول
| s5                    = ایلخانان
| flag_s5                = Flag of Ilkhanate.svg
| image_flag            = Flag of Nizari Ismaili state (1090-1162).svg
| image_flag2            = Flag of Nizari Ismaili state (1162-1256).svg
| flag_type              = چپ: پرچم رسمی تا سال ۱۱۶۲، راست: پرچم رسمی از سال ۱۱۶۲
| image_coat            =
| coa_size              =
| symbol_type            =
| symbol                =
| image_map              =
| image_map_alt          =
| image_map_caption      =
| capital                = [[قلعه الموت]] {{small|(نزاریان ایران، مقر اصلی)}}{{سخ}}[[قلعه مصیاف]] {{small|(نزاریان شام)}}{{سخ}}[[گلگت]] {{small|(مقر اصلی کنونی)}}
| latd                  =
| latm                  =
| latNS                  =
| longd                  =
| longm                  =
| longEW                =
| national_motto        =
| common_languages      = {{plainlist|
* [[زبان فارسی|فارسی]] (در ایران)<ref name="Daftary2007p302">{{cite book |last1=Daftary |first1=Farhad |title=The Isma'ilis: Their History and Doctrines |date=2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-139-46578-6 |page=302 |language=en}}</ref>
* [[زبان عربی|عربی]] (در شام)<ref name="Daftary2007p302"/>
}}
| religion              = [[نزاریه]] [[اسماعیلیه]] [[شیعه]] [[اسلام]]
| currency              = [[دینار]]، [[درهم]]، و احتمالاً [[فلس]]<ref>{{cite book |last1=Willey |first1=Peter |title=The Eagle's Nest: Ismaili Castles in Iran and Syria |date=2005 |publisher=I. B. Tauris |isbn=978-1-85043-464-1 |page=290 |language=en}}</ref>
| leader1                = [[حسن صباح]]
| leader2                = [[کیا بزرگ‌امید]]
| leader3                = [[محمد بزرگ‌امید]]
| leader4                = [[فهرست امامان اسماعیلیه|امام]] [[حسن بزرگ‌امید|حسن علیٰ‌ذکره‌السلام]]
| leader5                = امام [[نورالدین اعلی محمد]]
| leader6                = امام [[جلال‌الدین حسن|جلال‌الدین حسن نومسلمان]]
| leader7                = امام [[علاءالدین محمد]]
| leader8                = امام [[رکن الدین خورشاه]]
| year_leader1          = ۱۰۹۰–۱۱۲۴
| year_leader2          = ۱۱۲۴–۱۱۳۸
| year_leader3          = ۱۱۳۸–۱۱۶۲
| year_leader4          = ۱۱۶۲–۱۱۶۶
| year_leader5          = ۱۱۶۶–۱۲۱۰
| year_leader6          = ۱۲۱۰–۱۲۲۱
| year_leader7          = ۱۲۲۱–۱۲۵۵
| year_leader8          = ۱۲۵۵–۱۲۵۶
| title_leader          = حاکمان
| today                  = {{plainlist|
* [[ایران]]
* [[عراق]]
* [[سوریه]]
* [[پاکستان]] (مناطق شمالی)}}
| footnotes              = {{Location map+ | Middle East| width = 260| border = none| caption = موقعیت مکانی مراکز اصلی|float = center| places = {{Location map~ | Middle East | label = [[قلعه مصیاف|مصیاف]] | label_size = 100 | position = top | background = | mark = Red pog.svg | marksize = | alt = | link = | lat_deg = 35 | lat_min = 03 | lat_sec = 58 | lat_dir = N | lon_deg = 36 | lon_min = 20 | lon_sec = 35 | lon_dir = E}} {{Location map~ | Middle East | label = [[قلعه الموت|الموت]] | label_size = 100 | position = bottom | background = | mark = Red pog.svg | marksize = | alt = | link = | lat_deg = 36 | lat_min = 26 | lat_sec = 40 | lat_dir = N | lon_deg = 50 | lon_min = 35 | lon_sec = 09 | lon_dir = E}} }}
}}
{{اسماعیلیه}}
'''اسماعیلیان''' یکی از سلسله‌های حکومت‌های اسلامی شیعی است که به شیعیان [[اسماعیلیه]] منسوب بودند و مدت بسیاری بر ایران و نواحی مصر و چند بخش اسلامی تسلط داشتند. در نهایت این سلسله با حمله مغول به ایران تضعیف و به مرور منقرض شدند، اما فرقه مذهبی اسماعیله همچنان ادامه حیات داد و امروزه نیز طرفدارانی دارد.


== تاریخچه ==
== تاریخچه ==
در طی مشاجراتی که در سال ۴۸۷ هجری / ۱۰۹۴ میلادی بین اسماعیلیان بر سر جانشینی [[معاذ مستنصر|مستنصر]] درگرفت، [[حسن صباح]] و اسماعیلیان ایران جانشینی [[نزار]] را پذیرفتند و از این به بعد اسماعیلیان ایران روابط خود را با دستگاه [[خلافت فاطمی]] و با شاخه‌های دیگر اسماعیلیه یعنی [[مستعلویه]] قطع کردند. اسماعیلیان شرقی که بعد به نزاریه معروف شدند، برای جدایی از [[قاهره]] یک توجیه عقیدتی داشتند. نزاریان معتقد به نص اصلی مستنصر در باب [[امامت]] و جانشینی نزار بودند و این ادعا را که بعداً وی نص به نام [[مستعلی]] کرده‌است، قبول نداشتند. همچنانکه اسماعیلیان اولیه از حق [[اسماعیل]] بر امامت، در برابر برادران دیگرش پشتیبانی کرده بودند. در سال ۴۸۸ هجری / ۱۰۹۵ میلادی قیام نزار در [[مصر]] شکست خورد و نزار به دستور مستعلی کشته شد. [[حسن صباح]] که ریاست عِلّیه دعوت نزاری را داشت، سرانجام به عنوان حجت امام شناخته شد. دولت نزاری را حسن صباح و هفت تن از جانشینان او که به [[خداوندان الموت]] معروفند، اداره می‌کردند. تاریخ اسماعیلیه نزاری دوران الموت را بر پایهٔ دوره حکومت خداوندان آن و آرمان‌ها و سیاست‌های آنان نسبت به جهان خارج می‌توان به سه مرحله عمده تقسیم کرد:<ref>{{پک|دفتری|۱۳۸۶|ک=تاریخ و عقاید اسماعیلیه|ص=۳۸۱}}</ref>
در طی مشاجراتی که در سال ۴۸۷ هجری / ۱۰۹۴ میلادی بین اسماعیلیان بر سر جانشینی [[معاذ مستنصر|مستنصر]] درگرفت، [[حسن صباح]] و اسماعیلیان ایران جانشینی [[نزار]] را پذیرفتند و از این به بعد اسماعیلیان ایران روابط خود را با دستگاه [[خلافت فاطمی]] و با شاخه‌های دیگر اسماعیلیه یعنی [[مستعلویه]] قطع کردند. اسماعیلیان شرقی که بعد به نزاریه معروف شدند، برای جدایی از [[قاهره]] یک توجیه عقیدتی داشتند. نزاریان معتقد به نص اصلی مستنصر در باب [[امامت]] و جانشینی نزار بودند و این ادعا را که بعداً وی نص به نام [[مستعلی]] کرده است، قبول نداشتند. همچنانکه اسماعیلیان اولیه از حق [[اسماعیل]] بر امامت، در برابر برادران دیگرش پشتیبانی کرده بودند. در سال ۴۸۸ هجری / ۱۰۹۵ میلادی قیام نزار در [[مصر]] شکست خورد و نزار به دستور مستعلی کشته شد. [[حسن صباح]] که ریاست عِلّیه دعوت نزاری را داشت، سرانجام به عنوان حجت امام شناخته شد. دولت نزاری را حسن صباح و هفت تن از جانشینان او که به [[خداوندان الموت]] معروفند، اداره می‌کردند. تاریخ اسماعیلیه نزاری دوران الموت را بر پایهٔ دوره حکومت خداوندان آن و آرمان‌ها و سیاست‌های آنان نسبت به جهان خارج می‌توان به سه مرحله عمده تقسیم کرد:<ref>{{پک|دفتری|۱۳۸۶|ک=تاریخ و عقاید اسماعیلیه|ص=۳۸۱}}</ref>
*مرحلهٔ اول: که از تأسیس دولت نزاری در ۴۸۳ هجری / ۱۰۹۰ میلادی تا پایان حکومت دومین جانشین حسن صباح در ۵۷۷ هجری / ۱۱۶۲ میلادی را در برمی‌گیرد. نزاریان توانستند پس از شکست قیام اولیه‌شان علیه سلجوقیان دولت مستقل خود را تشکیل دهند و پایه‌های آن را محکم سازند.
* مرحلهٔ اول: که از تأسیس دولت نزاری در ۴۸۳ هجری / ۱۰۹۰ میلادی تا پایان حکومت دومین جانشین حسن صباح در ۵۷۷ هجری / ۱۱۶۲ میلادی را در برمی‌گیرد. نزاریان توانستند پس از شکست قیام اولیه‌شان علیه سلجوقیان دولت مستقل خود را تشکیل دهند و پایه‌های آن را محکم سازند.
*مرحله دوم: که از سال ۵۵۷ هجری تا ۶۰۷ ادامه دارد، همزمان است با حکمرانی چهارمین و پنجمین خداوندان الموت که ادعای امامت نزاریان را کردند. جامعه نزاری به صورت نمادین به عرصه قیامت گام گذاشت و جهان بیرون را به صورت معنوی انکار و طرد کرد.
* مرحله دوم: که از سال ۵۵۷ هجری تا ۶۰۷ ادامه دارد، همزمان است با حکمرانی چهارمین و پنجمین خداوندان الموت که ادعای امامت نزاریان را کردند. جامعه نزاری به صورت نمادین به عرصه قیامت گام گذاشت و جهان بیرون را به صورت معنوی انکار و طرد کرد.
*مرحله سوم: که از سال ۶۰۷ هجری تا ۶۵۴ بود مقارن با حکومت سه خداوند آخرین الموت است. نزاریان در همان حال که درونگرایی و آرمان خویش را در باب قیامت حفظ کرده بودند، کوشیدند تا از نو به دنیای [[سنی]] پیرامونشان نزدیک شوند و آرزوهای سیاسی خود را مجدداً جامه عمل بپوشانند. این کوشش‌ها یا یورش [[مغولان]] که دولت [[نزاری]] ایران را نابود کرد، به پایان رسید.
* مرحله سوم: که از سال ۶۰۷ هجری تا ۶۵۴ بود مقارن با حکومت سه خداوند آخرین الموت است. نزاریان در همان حال که درونگرایی و آرمان خویش را در باب قیامت حفظ کرده بودند، کوشیدند تا از نو به دنیای [[سنی]] پیرامونشان نزدیک شوند و آرزوهای سیاسی خود را مجدداً جامه عمل بپوشانند. این کوشش‌ها یا یورش [[مغولان]] که دولت [[نزاری]] ایران را نابود کرد، به پایان رسید.


=== در جنگ با مغولان و انقراض ===
=== در جنگ با مغولان و انقراض ===
با آن که [[مغولان]] تمام ممالک اسلامی را تصرف کردند و به اطاعت درآوردند، ولی هنوز دو مشکل و دو دشمن بزرگ در غرب آسیا داشتند؛ این دو دشمن بزرگ یکی [[اسماعیلیان (حکومت)|اسماعیلیان]] که با فداییان خود باعث آزار و اذیت مخالفین خود می‌شدند و دومی هم [[خلافت عباسی]] که در بغداد مستقر بود و مغولان که می‌خواستند آخرین قسمت ممالک اسلامی را تصرف کنند، این برایشان بزرگ‌ترین مانع بود. در این میان کسانی هم با مغولان متحد شدند و از مغولان درخواست می‌کردند که به ایران حمله کنند. مسلمانان رعیتی که از دست [[ملحدین|ملاحده]] یا اسماعیلیان به جان آمده بودند، مغولان را تشویق به حمله به ایران و برانداختن اسماعیلیان می‌کردند۔<ref>{{پک|بیانی|۱۳۶۷|ک=دین و دولت در ایران عهد مغول|ص=۱۹۷}}</ref> دومین متحد مغولان [[ارامنه]] بودند که می‌خواستند مغولان مصر و شام را از مسلمانان بگیرند و [[اسلام]] را براندازند تا عیسویان [[صلیبی]] که در شام و مصر با مسلمانان درگیر بودند، پیروز شوند. برای این کار شاه ارمنستان، هتوم (حاتم) نزد منگوقاآن رفت و با وی متحد شد و [[منگوقاآن]] هم برادرش هولاکو را به ایران فرستاد و دستور داد که [[جورماغون]] و [[بایجو]] و [[امیرارغون]] در تحت فرمان [[هولاکو خان|هولاکو]] درآیند. هولاکو به تمام فرمانروایان نامه نوشت که تسلیم شوند تا به سرزمین‌های آنان آسیبی نرسد؛ به همین خاطر شاهان آسیای صغیر، عزالدین و رکن‌الدین، سعد اول (پادشاه فارس)، پادشاه هرات و امیرانی از عراق، آذربایجان، اران و شیروان به دربار هولاکو رفتند و اظهار ایلی و اطاعت کردند.<ref>{{پک|اشپولر|1351|ک=تاریخ مغول در ایران|ص=۵۳}}</ref>
با آن که [[مغولان]] تمام ممالک اسلامی را تصرف کردند و به اطاعت درآوردند، ولی هنوز دو مشکل و دو دشمن بزرگ در غرب آسیا داشتند؛ این دو دشمن بزرگ یکی [[اسماعیلیان (حکومت)|اسماعیلیان]] که با فداییان خود باعث آزار و اذیت مخالفین خود می‌شدند و دومی هم [[خلافت عباسی]] که در بغداد مستقر بود و مغولان که می‌خواستند آخرین قسمت ممالک اسلامی را تصرف کنند، این برایشان بزرگ‌ترین مانع بود. در این میان کسانی هم با مغولان متحد شدند و از مغولان درخواست می‌کردند که به ایران حمله کنند. مسلمانان رعیتی که از دست [[ملحدین|ملاحده]] یا اسماعیلیان به جان آمده بودند، مغولان را تشویق به حمله به ایران و برانداختن اسماعیلیان می‌کردند.<ref>{{پک|بیانی|۱۳۶۷|ک=دین و دولت در ایران عهد مغول|ص=۱۹۷}}</ref> دومین متحد مغولان [[ارامنه]] بودند که می‌خواستند مغولان مصر و شام را از مسلمانان بگیرند و [[اسلام]] را براندازند تا عیسویان [[صلیبی]] که در شام و مصر با مسلمانان درگیر بودند، پیروز شوند. برای این کار شاه ارمنستان، هتوم (حاتم) نزد منگوقاآن رفت و با وی متحد شد و [[منگوقاآن]] هم برادرش هولاکو را به ایران فرستاد و دستور داد که [[جورماغون]] و [[بایجو]] و [[امیرارغون]] در تحت فرمان [[هولاکو خان|هولاکو]] درآیند. هولاکو به تمام فرمانروایان نامه نوشت که تسلیم شوند تا به سرزمین‌های آنان آسیبی نرسد؛ به همین خاطر شاهان آسیای صغیر، عزالدین و رکن‌الدین، سعد اول (پادشاه فارس)، پادشاه هرات و امیرانی از عراق، آذربایجان، اران و شیروان به دربار هولاکو رفتند و اظهار ایلی و اطاعت کردند.<ref>{{پک|اشپولر|1351|ک=تاریخ مغول در ایران|ص=۵۳}}</ref>


در [[شوال]] ۶۵۴ ه۔ق بین مغولان و اسماعیلیان الموت، جنگ آغاز شد. این نبرد بعد از گفتگوهای مفصل میان دو طرف درگیر بود۔ دو تن از مغولان از پشت، قلعه‌های رودبار را محاصره کردند و خود هولاکو نیز به سوی میمون دژ محل اقامت رکن‌الدین خورشاه رفت و آن را محاصره کرد ولی هولاکو که دریافته بود تصرف قلعه کار دشواری است، دوباره رسولی نزد رکن‌الدین خورشاه فرستاد با این مضمون که: «هنوز هم دیر نیست. اگر هم‌اکنون فرو آیی ترا امان خواهم داد.» ولی اسماعیلیان به دروغ جواب دادند که «رکن‌الدین در این قلعه نیست، و ما بی‌اجازه او نمی‌توانیم کاری انجام دهیم.» دوباره جنگ شروع شد و با تنگ شدن محاصره قلعه رکن‌الدین پیام داد که می‌خواهد تسلیم شود و امروز یا فردا نزد هولاکو خان می‌آید. زمانی که رکن‌الدین می‌خواست تسلیم شود، در درون قلعه بین دو گروه که مخالف بیرون نرفتن رکن‌الدین بودند و گروهی که خواهان تسلیم شدن رکن‌الدین بودند، جنگ درگرفت و عاقبت کسانی که مخالف خروج وی بودند، پیروز شدند و جنگ با شدت شروع شد و مغولان تا گشودن دروازه‌های قلعه پیش رفتند که رکن‌الدین دوباره پیام داد که می‌خواهد تسلیم شود و طلب بخشش کرد و به همراه رسول هولاکو، اکثر بزرگان قلعه به همراه پسر خردسال رکن‌الدین خورشاه با برادر دیگر رکن‌الدین، ایرانشاه، تسلیم هولاکو شدند و خود رکن‌الدین هم به همراه همهٔ افراد خانواده‌اش و بزرگانی مثل [[خواجه نصیرالدین طوسی]] و چند تن از پزشکان یهودی‌اش در یکشنبه اول [[ذی القعده]] سال ۶۵۴ ه‍.ق / ۱۲۵۶ م از قلعه خارج و تسلیم هولاکو شد. پس از تسلیم شدن رکن‌الدین وی به دستور هولاکو فرمانی صادر کرد تا مقدم‌الدین قلعه‌دار دژ الموت قلعه را تسلیم کند ولی وی از این کار ممانعت کرد و آماده نبرد شد. هولاکو، رکن‌الدین را به درون قلعه فرستاد تا آن‌ها را راضی کند که تسلیم شوند ولی موفق نشد. بعد از آن هولاکو، شاهزاده بلغای را مأمور تصرف الموت کرد و خود برای تصرف دژ لمسر حرکت کرد. عاقبت، بعد از چند روز مقاومت دژ الموت شکسته شد و مغولان وارد آن شدند و آن را ویران کردند؛ بنابراین الموت قدیمی‌ترین و بزرگترین دژ اسماعیلیان تسلیم و ویران شد. به گزارش رشیدالدین، زمانی که هولاکو وارد این دژ شد، «از عظمت آن کوه انگشت حیرت به دهان گرفت.» در این زمان بود که بنا به خواهش عطاملک جوینی از هولاکو تنها کتابخانه الموت در امان ماند.<ref>{{پک|بیانی|۱۳۷۹|ک=مغولان و حکومت ایلخانی در ایران|ص=۱۱۵}}</ref>
در [[شوال]] ۶۵۴ ه‍.ق بین مغولان و اسماعیلیان الموت، جنگ آغاز شد. این نبرد بعد از گفتگوهای مفصل میان دو طرف درگیر بود. دو تن از مغولان از پشت، قلعه‌های رودبار را محاصره کردند و خود هولاکو نیز به سوی میمون دژ محل اقامت رکن‌الدین خورشاه رفت و آن را محاصره کرد ولی هولاکو که دریافته بود تصرف قلعه کار دشواری است، دوباره رسولی نزد رکن‌الدین خورشاه فرستاد با این مضمون که: «هنوز هم دیر نیست. اگر هم‌اکنون فرو آیی ترا امان خواهم داد.» ولی اسماعیلیان به دروغ جواب دادند که «رکن‌الدین در این قلعه نیست، و ما بی‌اجازه او نمی‌توانیم کاری انجام دهیم.» دوباره جنگ شروع شد و با تنگ شدن محاصره قلعه رکن‌الدین پیام داد که می‌خواهد تسلیم شود و امروز یا فردا نزد هولاکو خان می‌آید. زمانی که رکن‌الدین می‌خواست تسلیم شود، در درون قلعه بین دو گروه که مخالف بیرون نرفتن رکن‌الدین بودند و گروهی که خواهان تسلیم شدن رکن‌الدین بودند، جنگ درگرفت و عاقبت کسانی که مخالف خروج وی بودند، پیروز شدند و جنگ با شدت شروع شد و مغولان تا گشودن دروازه‌های قلعه پیش رفتند که رکن‌الدین دوباره پیام داد که می‌خواهد تسلیم شود و طلب بخشش کرد و به همراه رسول هولاکو، اکثر بزرگان قلعه به همراه پسر خردسال رکن‌الدین خورشاه با برادر دیگر رکن‌الدین، ایرانشاه، تسلیم هولاکو شدند و خود رکن‌الدین هم به همراه همهٔ افراد خانواده‌اش و بزرگانی مثل [[خواجه نصیرالدین طوسی]] و چند تن از پزشکان یهودی‌اش در یکشنبه اول [[ذی القعده]] سال ۶۵۴ ه‍.ق / ۱۲۵۶ م از قلعه خارج و تسلیم هولاکو شد. پس از تسلیم شدن رکن‌الدین وی به دستور هولاکو فرمانی صادر کرد تا مقدم‌الدین قلعه‌دار دژ الموت قلعه را تسلیم کند ولی وی از این کار ممانعت کرد و آماده نبرد شد. هولاکو، رکن‌الدین را به درون قلعه فرستاد تا آن‌ها را راضی کند که تسلیم شوند ولی موفق نشد. بعد از آن هولاکو، شاهزاده بلغای را مأمور تصرف الموت کرد و خود برای تصرف دژ لمسر حرکت کرد. عاقبت، بعد از چند روز مقاومت دژ الموت شکسته شد و مغولان وارد آن شدند و آن را ویران کردند؛ بنابراین الموت قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین دژ اسماعیلیان تسلیم و ویران شد. به گزارش رشیدالدین، زمانی که هولاکو وارد این دژ شد، «از عظمت آن کوه انگشت حیرت به دهان گرفت.» در این زمان بود که بنا به خواهش عطاملک جوینی از هولاکو تنها کتابخانه الموت در امان ماند.<ref>{{پک|بیانی|۱۳۷۹|ک=مغولان و حکومت ایلخانی در ایران|ص=۱۱۵}}</ref>


هولاکو که برای تصرف دژ لمسر رفته بود، بعد از جنگی سخت موفق به تصرف قلعه شد. بعد از آن هولاکو به محتشم قلاع قهستان شمس‌الدین دستور داد به همراه مأموری از جانب رکن‌الدین شروع به تخریب قلاع قهستان کند. بعد از این که خبر سقوط الموت و دژهای دیگر به قلعه داران رسید، بعضی از آن‌ها نزد هولاکو آمدند و تسلیم شدند؛ مثل قلعه‌داران نواحی دیلمان و طارم. در این میان، شاه دژ که بین لار و دماوند قرار داشت، مقاومت سختی کرد ولی بعد از دو روز تسلیم شد. به گفته جوزجانی، قلعه گردگوه مدت بیست سال مقاومت کرد؛ این قلعه در مرز ایالات خراسان و عراق عجم قرارداشت.<ref>{{پک|بیانی|۱۳۶۷|ک=دین و دولت در ایران عهد مغول|ص=۲۳۷–۲۴۶}}</ref> بعد از آن رکن‌الدین از هولاکو درخواست کرد که به دیدن منگو به قراقوروم برود، هولاکو قبول کرد ولی زمانی که رکن‌الدین خورشاه به قراقوروم رسید منگو ملاقات وی را رد کرد و فرمان داد که برگردد. عاقبت رکن‌الدین در راه برگشت توسط مغولان کشته شد در سال ۶۵۵ هجری و با مرگ وی حکومت اسماعیلیان بعد از دو قرن حکومت منقرض شدند.<ref>{{پک|ساندرز|۱۳۶۱|ک=تاریخ فتوحات مغول|ص=۱۰۹}}</ref>
هولاکو که برای تصرف دژ لمسر رفته بود، بعد از جنگی سخت موفق به تصرف قلعه شد. بعد از آن هولاکو به محتشم قلاع قهستان شمس‌الدین دستور داد به همراه مأموری از جانب رکن‌الدین شروع به تخریب قلاع قهستان کند. بعد از این که خبر سقوط الموت و دژهای دیگر به قلعه داران رسید، بعضی از آن‌ها نزد هولاکو آمدند و تسلیم شدند؛ مثل قلعه‌داران نواحی دیلمان و طارم. در این میان، شاه دژ که بین لار و دماوند قرار داشت، مقاومت سختی کرد ولی بعد از دو روز تسلیم شد. به گفته جوزجانی، قلعه گردگوه مدت بیست سال مقاومت کرد؛ این قلعه در مرز ایالات خراسان و عراق عجم قرارداشت.<ref>{{پک|بیانی|۱۳۶۷|ک=دین و دولت در ایران عهد مغول|ص=۲۳۷–۲۴۶}}</ref> بعد از آن رکن‌الدین از هولاکو درخواست کرد که به دیدن منگو به قراقوروم برود، هولاکو قبول کرد ولی زمانی که رکن‌الدین خورشاه به قراقوروم رسید منگو ملاقات وی را رد کرد و فرمان داد که برگردد. عاقبت رکن‌الدین در راه برگشت توسط مغولان کشته شد در سال ۶۵۵ هجری و با مرگ وی حکومت اسماعیلیان بعد از دو قرن حکومت منقرض شدند.<ref>{{پک|ساندرز|۱۳۶۱|ک=تاریخ فتوحات مغول|ص=۱۰۹}}</ref>


== علل سقوط اسماعیلیان ==
== علل سقوط اسماعیلیان ==
در واقع علت سقوط اسماعیلیانی که در اوج قدرت بودند را باید در دو عامل داخلی و خارجی بدانیم. عامل خارجی: دو فرقه [[اهل سنت]] و [[شیعه دوازده‌امامی|شیعه اثنی‌عشری]] گرچه با هم اختلاف داشتند ولی در مورد نابودی اسماعیلیان کاملاً هم عقیده بودند. با هم به طوری که می‌بینیم هر دو فرقه در نابودی اسماعیلیان به مغولان کمک می‌کنند. عمل خارجی دیگری که در سقوط اسماعیلیان نقش داشت، شیوه یا سیاست (آشکارگری) یا (دوران ظهور) اسماعیلیه بود که با این شیوه در دژهای خود را به روی بیگانگان باز کردند و خیلی از بیگانگانی که به دژها می‌آمدند، در مدت اقامت خود فنون چگونگی تصرف دژها را یادمی‌گرفتند و با کمک مغولان بزرگترین ضربه را به اسماعیلیان زدند؛ کسانی مثل: خواجه نصیرالدین طوسی و اطبای یهودی به نام‌های رئیس‌الدوله، موفق‌الدوله و فرزندانشان و…. علت داخلی: این علت که منجر به سقوط اسماعیلیان شد، اختلاف طبقات بالا و پایین جامعه اسماعیلی بود. به طوری که مالکان و اشراف اسماعیلی برای از دست ندادن مقام و موقعیت خویش خواستار تابعیت از مغولان بودند. در صورتی که طبقه پایین و افراد عادی جامعه اسماعیلی خواستار جنگ با بیگانه و دفاع از دژها و اعتقادات خود بودند. این اختلاف باعث دو دستگی و تفرقه میان اسماعیلیان شد.<ref>{{پک|بیانی|۱۳۶۷|ک=دین و دولت در ایران عهد مغول|ص=۲۰۱–۲۰۲}}</ref>
در واقع علت سقوط اسماعیلیانی که در اوج قدرت بودند را باید در دو عامل داخلی و خارجی بدانیم. عامل خارجی: دو فرقه [[اهل سنت]] و [[شیعه دوازده‌امامی|شیعه اثنی‌عشری]] گرچه با هم اختلاف داشتند ولی در مورد نابودی اسماعیلیان کاملاً هم عقیده بودند. با هم به طوری که می‌بینیم هر دو فرقه در نابودی اسماعیلیان به مغولان کمک می‌کنند. عمل خارجی دیگری که در سقوط اسماعیلیان نقش داشت، شیوه یا سیاست (آشکارگری) یا (دوران ظهور) اسماعیلیه بود که با این شیوه در دژهای خود را به روی بیگانگان باز کردند و خیلی از بیگانگانی که به دژها می‌آمدند، در مدت اقامت خود فنون چگونگی تصرف دژها را یادمی‌گرفتند و با کمک مغولان بزرگ‌ترین ضربه را به اسماعیلیان زدند؛ کسانی مثل: خواجه نصیرالدین طوسی و اطبای یهودی به نام‌های رئیس‌الدوله، موفق‌الدوله و فرزندانشان و…. علت داخلی: این علت که منجر به سقوط اسماعیلیان شد، اختلاف طبقات بالا و پایین جامعه اسماعیلی بود. به طوری که مالکان و اشراف اسماعیلی برای از دست ندادن مقام و موقعیت خویش خواستار تابعیت از مغولان بودند. در صورتی که طبقه پایین و افراد عادی جامعه اسماعیلی خواستار جنگ با بیگانه و دفاع از دژها و اعتقادات خود بودند. این اختلاف باعث دو دستگی و تفرقه میان اسماعیلیان شد.<ref>{{پک|بیانی|۱۳۶۷|ک=دین و دولت در ایران عهد مغول|ص=۲۰۱–۲۰۲}}</ref>


== پانویس ==
== پانویس ==
=== ارجاعات ===
{{پانویس|۳|اندازه=ریز}}
=== منابع ===
{{آغاز پانویس|35em}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= اشپولر|نام=برتولد |کتاب=تاریخ مغول در ایران | ناشر=علمی و فرهنگی|سال= ۱۳۵۱|مکان=تهران |شابک=978-964-445-031-0}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= بیانی|نام=شیرین |کتاب=دین و دولت در ایران عهد مغول جلد اول | ناشر= نشر دانشگاهی |سال= ۱۳۶۷|مکان=تهران|شابک=964-01-0342-X}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=بیانی |نام=شیرین |کتاب=مغولان و حکومت ایلخانی در ایران | ناشر=سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت) مرکز تحقیقات و توسعه علوم انسانی |سال=۱۳۷۹ |مکان=تهران |شابک=978-964-459-457-1}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=دفتری |نام=فرهاد |کتاب=تاریخ و عقاید اسماعیلیه | ناشر=نشر و پژوهش فروزان روز |سال=۱۳۸۶ |مکان=تهران |شابک=964-6138-41-1}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=ساندرز |نام=ج. ج |کتاب=تاریخ فتوحات مغول | ناشر=انتشارات امیرکبیر |سال=۱۳۶۱ |مکان=تهران |شابک=}}
{{پایان پانویس}}
{{درجه‌بندی|نیازمند پیوند=خیر|نیازمند رده=خیر|نیازمند جعبه اطلاعات=بله|نیازمند تصویر=بله|نیازمند استانداردسازی=خیر|نیازمند ویراستاری=خیر|مقابله نشده با دانشنامه‌ها=تاحدودی|تاریخ خوبیدگی=|تاریخ برگزیدگی=|توضیحات=}}
[[رده:اسماعیلیان (حکومت)| ]]
[[رده:اسلام در قرون وسطی]]
[[رده:اسماعیلیه]]
[[رده:امپراتوری سلجوقی]]
[[رده:انجمن‌های سری]]
[[رده:انحلال‌های ۱۲۵۶ (میلادی) در آسیا]]
[[رده:ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۱۰۹۰ (میلادی)]]
[[رده:ایالت‌ها و قلمروهای منحل‌شده در ۱۲۵۰ (میلادی)]]
[[رده:ایالت‌ها و قلمروهای منحل‌شده در دهه ۱۲۵۰ (میلادی)]]
[[رده:ایران در سده ۱۱ (میلادی)]]
[[رده:ایران در سده ۱۲ (میلادی)]]
[[رده:ایران در قرون وسطی]]
[[رده:بنیان‌گذاری‌های ۱۰۹۰ (میلادی) در آسیا]]
[[رده:تاریخ سوریه]]
[[رده:تاریخ قزوین]]
[[رده:تاریخ گیلان]]
[[رده:روابط ایران و سوریه]]
[[رده:شبه‌نظامی‌ها در آسیا]]
[[رده:عراق در قرون وسطی]]
[[رده:کشورهای پیشین در خاورمیانه]]
[[رده:گروه‌های شورشی در ایران]]
[[رده:گروه‌های شورشی نظامی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۵ سپتامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۶:۰۲

با اسماعیلیان (مذهب) اشتباه نشود.
دولت نزاری اسماعیلیان الموت

۱۰۹۰–۱۲۷۳
پرچم اسماعیلیان الموت
چپ: پرچم رسمی تا سال ۱۱۶۲، راست: پرچم رسمی از سال ۱۱۶۲
پایتختقلعه الموت (نزاریان ایران، مقر اصلی)
قلعه مصیاف (نزاریان شام)
گلگت (مقر اصلی کنونی)
زبان(های) رایج
دین(ها)
نزاریه اسماعیلیه شیعه اسلام
حکومتتئوکراسی، پادشاهی مطلقه
حاکمان 
• ۱۰۹۰–۱۱۲۴
حسن صباح
• ۱۱۲۴–۱۱۳۸
کیا بزرگ‌امید
• ۱۱۳۸–۱۱۶۲
محمد بزرگ‌امید
• ۱۱۶۲–۱۱۶۶
امام حسن علیٰ‌ذکره‌السلام
• ۱۱۶۶–۱۲۱۰
امام نورالدین اعلی محمد
• ۱۲۱۰–۱۲۲۱
امام جلال‌الدین حسن نومسلمان
• ۱۲۲۱–۱۲۵۵
امام علاءالدین محمد
• ۱۲۵۵–۱۲۵۶
امام رکن الدین خورشاه
دوره تاریخیقرون وسطی
• بنیان‌گذاری
۱۰۹۰
• نابودی
۱۲۷۳
واحد پولدینار، درهم، و احتمالاً فلس[۲]
پیشین		 پسین
زیاریان
سالاریان
جستانیان
سلجوقیان
سلجوقیان
آل ارتق
سلطنت مملوک
امپراتوری مغول
ایلخانان
امروز بخشی از
موقعیت مکانی مراکز اصلی
Bismillahir Rahmanir Rahim بخشی از مجموعه مباحث تشیع دربارهٔ:
اسماعیلیه
خطاطی در قالب شیر؛ در اشاره به لقب «اسدالله» علی
مفاهیم
اصول هفتگانه
تاریخ مستعلیه و نزاریه
ائمه قدیم
ائمه نزاری و داعیان طیبی  
نشان درگاه درگاه اسلام

اسماعیلیان یکی از سلسله‌های حکومت‌های اسلامی شیعی است که به شیعیان اسماعیلیه منسوب بودند و مدت بسیاری بر ایران و نواحی مصر و چند بخش اسلامی تسلط داشتند. در نهایت این سلسله با حمله مغول به ایران تضعیف و به مرور منقرض شدند، اما فرقه مذهبی اسماعیله همچنان ادامه حیات داد و امروزه نیز طرفدارانی دارد.

تاریخچه

در طی مشاجراتی که در سال ۴۸۷ هجری / ۱۰۹۴ میلادی بین اسماعیلیان بر سر جانشینی مستنصر درگرفت، حسن صباح و اسماعیلیان ایران جانشینی نزار را پذیرفتند و از این به بعد اسماعیلیان ایران روابط خود را با دستگاه خلافت فاطمی و با شاخه‌های دیگر اسماعیلیه یعنی مستعلویه قطع کردند. اسماعیلیان شرقی که بعد به نزاریه معروف شدند، برای جدایی از قاهره یک توجیه عقیدتی داشتند. نزاریان معتقد به نص اصلی مستنصر در باب امامت و جانشینی نزار بودند و این ادعا را که بعداً وی نص به نام مستعلی کرده است، قبول نداشتند. همچنانکه اسماعیلیان اولیه از حق اسماعیل بر امامت، در برابر برادران دیگرش پشتیبانی کرده بودند. در سال ۴۸۸ هجری / ۱۰۹۵ میلادی قیام نزار در مصر شکست خورد و نزار به دستور مستعلی کشته شد. حسن صباح که ریاست عِلّیه دعوت نزاری را داشت، سرانجام به عنوان حجت امام شناخته شد. دولت نزاری را حسن صباح و هفت تن از جانشینان او که به خداوندان الموت معروفند، اداره می‌کردند. تاریخ اسماعیلیه نزاری دوران الموت را بر پایهٔ دوره حکومت خداوندان آن و آرمان‌ها و سیاست‌های آنان نسبت به جهان خارج می‌توان به سه مرحله عمده تقسیم کرد:[۳]

  • مرحلهٔ اول: که از تأسیس دولت نزاری در ۴۸۳ هجری / ۱۰۹۰ میلادی تا پایان حکومت دومین جانشین حسن صباح در ۵۷۷ هجری / ۱۱۶۲ میلادی را در برمی‌گیرد. نزاریان توانستند پس از شکست قیام اولیه‌شان علیه سلجوقیان دولت مستقل خود را تشکیل دهند و پایه‌های آن را محکم سازند.
  • مرحله دوم: که از سال ۵۵۷ هجری تا ۶۰۷ ادامه دارد، همزمان است با حکمرانی چهارمین و پنجمین خداوندان الموت که ادعای امامت نزاریان را کردند. جامعه نزاری به صورت نمادین به عرصه قیامت گام گذاشت و جهان بیرون را به صورت معنوی انکار و طرد کرد.
  • مرحله سوم: که از سال ۶۰۷ هجری تا ۶۵۴ بود مقارن با حکومت سه خداوند آخرین الموت است. نزاریان در همان حال که درونگرایی و آرمان خویش را در باب قیامت حفظ کرده بودند، کوشیدند تا از نو به دنیای سنی پیرامونشان نزدیک شوند و آرزوهای سیاسی خود را مجدداً جامه عمل بپوشانند. این کوشش‌ها یا یورش مغولان که دولت نزاری ایران را نابود کرد، به پایان رسید.

در جنگ با مغولان و انقراض

با آن که مغولان تمام ممالک اسلامی را تصرف کردند و به اطاعت درآوردند، ولی هنوز دو مشکل و دو دشمن بزرگ در غرب آسیا داشتند؛ این دو دشمن بزرگ یکی اسماعیلیان که با فداییان خود باعث آزار و اذیت مخالفین خود می‌شدند و دومی هم خلافت عباسی که در بغداد مستقر بود و مغولان که می‌خواستند آخرین قسمت ممالک اسلامی را تصرف کنند، این برایشان بزرگ‌ترین مانع بود. در این میان کسانی هم با مغولان متحد شدند و از مغولان درخواست می‌کردند که به ایران حمله کنند. مسلمانان رعیتی که از دست ملاحده یا اسماعیلیان به جان آمده بودند، مغولان را تشویق به حمله به ایران و برانداختن اسماعیلیان می‌کردند.[۴] دومین متحد مغولان ارامنه بودند که می‌خواستند مغولان مصر و شام را از مسلمانان بگیرند و اسلام را براندازند تا عیسویان صلیبی که در شام و مصر با مسلمانان درگیر بودند، پیروز شوند. برای این کار شاه ارمنستان، هتوم (حاتم) نزد منگوقاآن رفت و با وی متحد شد و منگوقاآن هم برادرش هولاکو را به ایران فرستاد و دستور داد که جورماغون و بایجو و امیرارغون در تحت فرمان هولاکو درآیند. هولاکو به تمام فرمانروایان نامه نوشت که تسلیم شوند تا به سرزمین‌های آنان آسیبی نرسد؛ به همین خاطر شاهان آسیای صغیر، عزالدین و رکن‌الدین، سعد اول (پادشاه فارس)، پادشاه هرات و امیرانی از عراق، آذربایجان، اران و شیروان به دربار هولاکو رفتند و اظهار ایلی و اطاعت کردند.[۵]

در شوال ۶۵۴ ه‍.ق بین مغولان و اسماعیلیان الموت، جنگ آغاز شد. این نبرد بعد از گفتگوهای مفصل میان دو طرف درگیر بود. دو تن از مغولان از پشت، قلعه‌های رودبار را محاصره کردند و خود هولاکو نیز به سوی میمون دژ محل اقامت رکن‌الدین خورشاه رفت و آن را محاصره کرد ولی هولاکو که دریافته بود تصرف قلعه کار دشواری است، دوباره رسولی نزد رکن‌الدین خورشاه فرستاد با این مضمون که: «هنوز هم دیر نیست. اگر هم‌اکنون فرو آیی ترا امان خواهم داد.» ولی اسماعیلیان به دروغ جواب دادند که «رکن‌الدین در این قلعه نیست، و ما بی‌اجازه او نمی‌توانیم کاری انجام دهیم.» دوباره جنگ شروع شد و با تنگ شدن محاصره قلعه رکن‌الدین پیام داد که می‌خواهد تسلیم شود و امروز یا فردا نزد هولاکو خان می‌آید. زمانی که رکن‌الدین می‌خواست تسلیم شود، در درون قلعه بین دو گروه که مخالف بیرون نرفتن رکن‌الدین بودند و گروهی که خواهان تسلیم شدن رکن‌الدین بودند، جنگ درگرفت و عاقبت کسانی که مخالف خروج وی بودند، پیروز شدند و جنگ با شدت شروع شد و مغولان تا گشودن دروازه‌های قلعه پیش رفتند که رکن‌الدین دوباره پیام داد که می‌خواهد تسلیم شود و طلب بخشش کرد و به همراه رسول هولاکو، اکثر بزرگان قلعه به همراه پسر خردسال رکن‌الدین خورشاه با برادر دیگر رکن‌الدین، ایرانشاه، تسلیم هولاکو شدند و خود رکن‌الدین هم به همراه همهٔ افراد خانواده‌اش و بزرگانی مثل خواجه نصیرالدین طوسی و چند تن از پزشکان یهودی‌اش در یکشنبه اول ذی القعده سال ۶۵۴ ه‍.ق / ۱۲۵۶ م از قلعه خارج و تسلیم هولاکو شد. پس از تسلیم شدن رکن‌الدین وی به دستور هولاکو فرمانی صادر کرد تا مقدم‌الدین قلعه‌دار دژ الموت قلعه را تسلیم کند ولی وی از این کار ممانعت کرد و آماده نبرد شد. هولاکو، رکن‌الدین را به درون قلعه فرستاد تا آن‌ها را راضی کند که تسلیم شوند ولی موفق نشد. بعد از آن هولاکو، شاهزاده بلغای را مأمور تصرف الموت کرد و خود برای تصرف دژ لمسر حرکت کرد. عاقبت، بعد از چند روز مقاومت دژ الموت شکسته شد و مغولان وارد آن شدند و آن را ویران کردند؛ بنابراین الموت قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین دژ اسماعیلیان تسلیم و ویران شد. به گزارش رشیدالدین، زمانی که هولاکو وارد این دژ شد، «از عظمت آن کوه انگشت حیرت به دهان گرفت.» در این زمان بود که بنا به خواهش عطاملک جوینی از هولاکو تنها کتابخانه الموت در امان ماند.[۶]

هولاکو که برای تصرف دژ لمسر رفته بود، بعد از جنگی سخت موفق به تصرف قلعه شد. بعد از آن هولاکو به محتشم قلاع قهستان شمس‌الدین دستور داد به همراه مأموری از جانب رکن‌الدین شروع به تخریب قلاع قهستان کند. بعد از این که خبر سقوط الموت و دژهای دیگر به قلعه داران رسید، بعضی از آن‌ها نزد هولاکو آمدند و تسلیم شدند؛ مثل قلعه‌داران نواحی دیلمان و طارم. در این میان، شاه دژ که بین لار و دماوند قرار داشت، مقاومت سختی کرد ولی بعد از دو روز تسلیم شد. به گفته جوزجانی، قلعه گردگوه مدت بیست سال مقاومت کرد؛ این قلعه در مرز ایالات خراسان و عراق عجم قرارداشت.[۷] بعد از آن رکن‌الدین از هولاکو درخواست کرد که به دیدن منگو به قراقوروم برود، هولاکو قبول کرد ولی زمانی که رکن‌الدین خورشاه به قراقوروم رسید منگو ملاقات وی را رد کرد و فرمان داد که برگردد. عاقبت رکن‌الدین در راه برگشت توسط مغولان کشته شد در سال ۶۵۵ هجری و با مرگ وی حکومت اسماعیلیان بعد از دو قرن حکومت منقرض شدند.[۸]

علل سقوط اسماعیلیان

در واقع علت سقوط اسماعیلیانی که در اوج قدرت بودند را باید در دو عامل داخلی و خارجی بدانیم. عامل خارجی: دو فرقه اهل سنت و شیعه اثنی‌عشری گرچه با هم اختلاف داشتند ولی در مورد نابودی اسماعیلیان کاملاً هم عقیده بودند. با هم به طوری که می‌بینیم هر دو فرقه در نابودی اسماعیلیان به مغولان کمک می‌کنند. عمل خارجی دیگری که در سقوط اسماعیلیان نقش داشت، شیوه یا سیاست (آشکارگری) یا (دوران ظهور) اسماعیلیه بود که با این شیوه در دژهای خود را به روی بیگانگان باز کردند و خیلی از بیگانگانی که به دژها می‌آمدند، در مدت اقامت خود فنون چگونگی تصرف دژها را یادمی‌گرفتند و با کمک مغولان بزرگ‌ترین ضربه را به اسماعیلیان زدند؛ کسانی مثل: خواجه نصیرالدین طوسی و اطبای یهودی به نام‌های رئیس‌الدوله، موفق‌الدوله و فرزندانشان و…. علت داخلی: این علت که منجر به سقوط اسماعیلیان شد، اختلاف طبقات بالا و پایین جامعه اسماعیلی بود. به طوری که مالکان و اشراف اسماعیلی برای از دست ندادن مقام و موقعیت خویش خواستار تابعیت از مغولان بودند. در صورتی که طبقه پایین و افراد عادی جامعه اسماعیلی خواستار جنگ با بیگانه و دفاع از دژها و اعتقادات خود بودند. این اختلاف باعث دو دستگی و تفرقه میان اسماعیلیان شد.[۹]

پانویس

ارجاعات

  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ Daftary, Farhad (2007). The Isma'ilis: Their History and Doctrines (به انگلیسی). Cambridge University Press. p. 302. ISBN 978-1-139-46578-6.
  2. ↑ Willey, Peter (2005). The Eagle's Nest: Ismaili Castles in Iran and Syria (به انگلیسی). I. B. Tauris. p. 290. ISBN 978-1-85043-464-1.
  3. ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۳۸۱.
  4. ↑ بیانی، دین و دولت در ایران عهد مغول، ۱۹۷.
  5. ↑ اشپولر، تاریخ مغول در ایران، ۵۳.
  6. ↑ بیانی، مغولان و حکومت ایلخانی در ایران، ۱۱۵.
  7. ↑ بیانی، دین و دولت در ایران عهد مغول، ۲۳۷–۲۴۶.
  8. ↑ ساندرز، تاریخ فتوحات مغول، ۱۰۹.
  9. ↑ بیانی، دین و دولت در ایران عهد مغول، ۲۰۱–۲۰۲.

منابع

  • اشپولر، برتولد (۱۳۵۱). تاریخ مغول در ایران. تهران: علمی و فرهنگی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۴۵-۰۳۱-۰.
  • بیانی، شیرین (۱۳۶۷). دین و دولت در ایران عهد مغول جلد اول. تهران: نشر دانشگاهی. شابک ۹۶۴-۰۱-۰۳۴۲-X.
  • بیانی، شیرین (۱۳۷۹). مغولان و حکومت ایلخانی در ایران. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت) مرکز تحقیقات و توسعه علوم انسانی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۵۹-۴۵۷-۱.
  • دفتری، فرهاد (۱۳۸۶). تاریخ و عقاید اسماعیلیه. تهران: نشر و پژوهش فروزان روز. شابک ۹۶۴-۶۱۳۸-۴۱-۱.
  • ساندرز، ج. ج (۱۳۶۱). تاریخ فتوحات مغول. تهران: انتشارات امیرکبیر.
برگرفته از «https://www.islamical.org/w/index.php?title=اسماعیلیان_(حکومت)&oldid=55483»