محمد فضولی

محمد فضولی
تصویر مینیاتوری از فضولی در اثری متعلق به قرن شانزدهم، از آثار آشیک چلبی
متولد	بین ۸۸۵–۹۱۰ ه‍.ق کربلا، حله، نجف، بغداد یا تبریز
وفات	۹۶۳ یا ۹۷۰ یا ۹۷۱ ه‍.ق کربلا
علت فوت	ابتلا به طاعون
آرامگاه	کربلا، حرم امام حسین
حرفه	شاعر
دین	اسلام
مذهب	شیعه
فرزندان	فضلی بغدادی
والدین	سلیمان اوغلو (پدر)

محمد فضولی (ترکی آذربایجانی: Məhəmməd Füzuli, ترکی استانبولی: Fuzûlî‎) یا ملامحمد بن سلیمان بغدادی (۸۸۵ ه‍.ق در کربلا — ۹۷۰ ه‍.ق در کربلا) از شاعر و ادیبان مشهور مسلمان است که در عراق می‌زیست. اصالت او را ترکی و به نقلی کردی گزارش کرده‌اند.

از زندگانی شخصی او اطلاعات اندکی وجود دارد و تنها از زندگانی‌اش در بغداد خبر داده‌اند. او مدیحه‌سرایی دو پادشاه بزرگ مسلمان، شاه اسماعیل اول صفوی و شاه سلیمان یکم عثمانی را کرده است. از برای او اثری در موضوع فلسفه و اعتقادات گزارش شده است که نشان از مشرب فلسفی او دارد. وی در موضوع شعر، شاعری شناخته شده در زبان ترکی است که بر شاعران بعدی خود اثر گذاشته است. بیش از ۳۰ کتاب برای فضولی گزارش شده است که در سه زبان فارسی، عربی و ترکی نوشته شده است.

منابع در خصوص مذهب او دچار اختلافند. برخی او را شیعه امامیه، برخی از پیروان حروفیه و در برخی منابع از صوفیان بکتاشیه شمرده شده است. با این وجود بیشتر منابع او را شیعه می‌دانند.

نام و تبار

منابع نام او را محمد بن سلیمان فضولی و به اختصار فضولی گزارش کرده‌اند. نام کامل او را محمد بن سلیمان فضولی بغدادی آورده‌اند. «ملامحمد فضولی» دیگر عنوانی است که برای اشاره به او استفاده شده است. هرچند او در کربلا یا به نقلی در ایران به دنیا آمده است، اما چون به در بغداد زیسته، به «بغدادی» شهرت یافته است. وی را به خاطر تخلصش در شاعری، «فضولی» گویند. به گفته خود او در مقدمه دیوانش، او این تخلص را به خاطر آنکه بی‌نظیر بوده و بی‌نظیر خواهد ماند، انتخاب کرده است. خود او در این باره می‌نویسد:

حقا که همین احتراز علت اختیار تخلص واقع شده چرا که در ابتدای شروع نظم، هرچند روزی دل بر تخلصی می‌نهادم، و بعد از مدتی به واسطه ظهور شریکی به تخلص دیگر تغییر می‌دادم. آخرالامر معلوم شد که یارانی که پیش از من بوده‌اند تخلص‌ها را بیش از معانی ربوده‌اند. خیال کردم که اگر تخلص مشترک اختیار نمایم، در انتساب نظم بر من حیف رود اگر مغلوب باشم و بر شریک ظلم باشد اگر غالب آیم. برای همین برای رفع ملابست التباس، «فضولی» تخلص کردم و از تشویش سم شریکان پناه به جانب تخلص بردم و دانستم که این لقب مقبول طبع کسی نخواهد افتاد…

پدر وی، سلیمان اوغلو نام داشت که اصالتی تبریزی داشت. با این همه در اینکه محمد بن سلیمان، کُرد یا تُرک بوده، اختلاف نظر است. خانواده او را یک خانواده مذهبی و از مقامات وقت توصیف کرده‌اند. گفته می‌شود که او در خاندانی شیعه به دنیا آمده است. این خاندان، به ایل بیات شناخته می‌شوند و در سرتاسر بلاد اسلامی گسترده بودند. از سلیمان (پدر محمد) نیز به عنوان یکی از عالمان این ایل یاد شده است.

زندگی‌نامه

دانشنامه بریتانیکا گزارش می‌کند که فضولی در سال ۱۴۹۵ میلادی مصادف با سال ۹۰۰ ه‍. ق زاده شد. اما در برخی منابع سال ولادتش، ۸۸۸ ه‍. ق عنوان شده است. حرزالدین محمد گزارش می‌کند که او در سال ۸۹۴ ه‍. ق در ایران متولد شد. یان ریپکا او را متولد ۸۸۵ ه‍. ق و بغدادی او را متولد ۹۱۰ ه‍. ق دانسته است. تولد او را در شهرهای حله و بغداد هم گزارش کرده‌اند. با این حال در بریتانیکا و دیگر منابع آمده است که او متولد کربلا بوده است.

از زندگانی فضولی اطلاعات کمی در دسترس است. بیشتر عمر فضولی در بغداد گذرانده شد. فضولی در دوران حکومت شاه اسماعیل اول، مورد لطف پادشاه قرار گرفت و پس از آنکه بغداد، محل زندگی او مورد هجوم عثمانی قرار گرفت، سعی نمود تا با سلیمان یکم عثمانی رابطه خوبی داشته باشد. با این وجود او هیچگاه به پایتخت عثمانی، یعنی قسطنطنیه وارد نشد و در بغداد ماند. از برای او به خاطر مدیحه‌سرایی سلطان عثمانی، مقرری تعیین شده بود. اما پس از چندی این مقرری قطع شد که با شکایت او همراه بود. غیر از مدیحه‌سرایی برای دو پادشاه صفوی و عثمانی، او برای ابراهیم پاشا نیز مدح سروده است. گفته شده است که او مدتی را به خادمی حرم امام علی در نجف گذرانده است.

به گفته منابع، از برای فضولی، تنها یک پسر باقی مانده است.

درگذشت

در دانشنامه بریتانیکا و دیگر منابع آمده است که فضولی در سال ۱۵۵۶ میلادی مصادف با ۹۶۳ ه‍. ق در کربلا درگذشته است. برخی منابع سال درگذشت او را ۹۷۰ ه‍. ق به واسطه طاعون گزارش کرده‌اند. برخی منابع از سال ۹۷۱ ه‍. ق نیز به عنوان زمان درگذشت او یاد کرده‌اند.

آرامگاه

محل دفن او را حرم امام حسین در کربلا دانسته‌اند. او در مرقد عبدالمومن دده بکتاشی در نزدیکی باب القبله حرم امام حسین دفن شد. این بنا بعدها در طرح توسعه حرم امام حسین تخریب شد و پس از آن، دولت ترکیه طی توافقی با دولت عراق، یادبودی را به یاد عبدالمومن دده و فضولی در کنار بازار سوق القبله در نزدیکی خیابان ابن‌فهد ساخت.

مذهب و باورهای مذهبی

او را متکلم، حکیم و فیلسوف نیز خوانده‌اند. منابع در خصوص مذهب وی دچار اختلافند اما در اینکه او مسلمان بوده است، تردیدی ندارند. در منابع مختلف او به تشیع شناخته شده است اما برخی منابع او را از حروفیان می‌دانند. محمد حرزالدین در کتاب مراقد المعارف، وی را از مسلمانان صوفی مذهب پیرو طریقت بکتاشیه می‌داند. در آثار او، مدح امامان شیعه وجود دارد که نشانه از شیعه بودن اوست. از این رو به امامیه نسبت داده شده است. او در کتاب مطلع الاعتقاد خود که در موضوع کلام اسلامی نوشته شده است، روشی عقل‌گرایانه را پیش گرفته که نشان از مشرب فلسفی اوست. او در این اثر از عقل‌ستیزی و همین‌طور نقل‌ستیزی پرهیز کرده است و با این وجود، عقل را در شناخت خدا ناکافی می‌داند.

جایگاه در ادبیات

فضولی را به عنوان بزرگ‌ترین شاعر کلاسیک آذربایجان معرفی کرده‌اند. او همچنین بزرگ‌ترین غزلسرای ترک را نیز به خود اختصاص داده است. اشعار فضولی بر شاعران بعدی او تا قرن ۱۹ میلادی تأثیرگذار بوده است. شعرای بعد از او که در آذربایجان بوده‌اند، عموماً ادبیات او را ستوده‌اند. فضولی به فارسی، عربی و ترکی در قالب‌های مختلف مانند قصیده، غزل، رباعی و مثنوی اشعار بسیاری سروده است. موضوع اکثر غزلیات او، عشق است. از همین رو حسیب مازی اوغلو غزلیات فضولی را با غزلیات حافظ مقایسه کرده است.

آثار

صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی

از برای فضولی، بیش از ۳۰ اثر به زبان‌های فارسی، عربی و ترکی گزارش شده است. اهمیت آثار او بیشتر در موضوع آثار ترکی وی است، با این حال آثار فارسی و عربی او نیز مورد توجه دیگر پژوهشگران و ادیبان قرار گرفته است.

ترکی

فضولی به زبان ترکی مسلط بود اما اکثر آثار او به لهجه آذربایجانی نوشته شده است. برای فضولی یک دیوان شعر به زبان ترکی گزارش شده است. علاوه بر دیوان ترکی، کتاب حدیقة السعداء نیز به او منسوب است. در این کتاب، یک ترجمه کامل از کتاب روضةالشهدا ملاحسین کاشفی به زبان ترکی ارائه شده است. او این اثر را به محمد پاشا تقدیم کرد. جمجمه‌نامه دیگر اثر فضولی به زبان ترکی است که در قالب قصیده است. فضولی همچنین کتاب اربعین جامی را به زبان ترکی برگردانده است. این کتاب شامل روایت‌هایی از پیامبر اسلام است. لیلی و مجنون از اشعار او به زبان ترکی است که سبب شهرت فضولی شد. هر چند پیش از او شاعران فارسی اشعاری در موضوع لیلی و مجنون سروده‌اند اما به عقیده خود او، این افسانه در میان ترک‌زبان‌ها جایی نداشته است. با این همه اشعاری پیش از فضولی در موضوع لیلی و مجنون از جمله اشعار متعلق به داعی شیرازی و سلیمی، گزارش شده است. بنگ و باده دیگر سروده فضولی به زبان ترکی است. شاه و گدا، هفت جام و صحبت الاثمار سه اثر دیگر از آثار اوست. یک نمونه از اشعار او به زبان ترکی:

قلم السون اَلی اُلْ کاتب بَدْ تحریرک		که فساد رقمی سوزمزی شوُرِ ایْلر
گاه بیر حرف سقوطیهِ قِلْورنادری نارْ		گاه بیر نقطه قصوریله گوزی کورایلر

فارسی

فضولی زبان فارسی را به خوبی می‌شناخت و اشعاری را به این زبان سروده است. برای فضولی یک دیوان شعر به زبان فارسی گزارش شده است. از دیگر آثار فارسی فضولی می‌توان به رند و زاهد، صحت و مرض، جغاتای، رساله معمیات، مکتوبات، رساله مولانا فضولی، ساقی‌نامه و انیس القلوب اشاره داشت. رساله اخیر شامل ۱۰۴ قصیده با قافیه شین است. یکی از اشعار او به زبان فارسی عبارت است از:

باد سرگشته بسان قلم آن بی‌سروپا		که بود تیشهٔ بنیان معارف قلمش
زینت صورت لفظ است خطش لیک چسود		پردهٔ شاهد معنی است سواد قلمش

عربی

فضولی علاوه بر دو زبان فارسی و ترکی، به زبان عربی مسلط بوده و از این رو اشعاری را به زبان عربی سروده است. مطلع الاعتقاد از رساله‌های فضولی در موضوع حکمت است. این رساله فلسفی در شهرت فضولی تأثیر بسیاری داشته است. شکایت‌نامه از جمله آثار او به نظم و زبان عربی است. عقل و عشق دیگر اثر او به زبان عربی است. یک نمونه از اشعار او به زبان فارسی عبارت است از:

تبت یدا کاتب لولاه ما خربت		معمورةأسّست بالعلم و الادبِ
اَردی من الخمرفی اِفساد نسخته		تستظهر العیب تغییراً مِنَ العَثَب

کتاب‌شناسی

اشعار فضولی به خط ارمنی و گرجی در ارمنستان وجود دارد و نسخه خطی از دیوان او در کتابخانه‌های تهران، قاهره، استانبول، لنینگراد و باکو نگهداری می‌شود.

پانویس

منابع

فارسی

• احمدی بیرجندی، احمد؛ نقوی‌زاده، علی (۱۳۷۷). مدایح رضوی در شعر فارسی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• افصح‌زاد، اعلاخان (۱۳۷۸). نقد و بررسی آثار و شرح احوال جامی (شرح حال و بررسی آثار جامی و تحلیل اوضاع اجتماعی آن دوره). تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
• تقی‌زاده داوری، محمود؛ جباری، ولی (۱۳۸۹). شیعیان جمهوری آذربایجان. قم: شیعه‌شناسی.
• حرزالدین، محمد (۱۳۷۱). مراقد المعارف. قم: سعید بن جبیر.
• رحمان‌زاده صوفیانی، جعفر (۱۳۹۳). عربی‌سرایان آذری‌زبان. قم: مجمع ذخائر اسلامی.
• رضوی، رسول (۱۳۹۷). «کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی در سیر تطور کلام امامیه و انتقال تراث علمی حوزه حلّه». کلام اسلامی. قم (۱۰۸): ۶۹–۹۰ – به واسطهٔ نورمگز.
• عارف، محمد (۱۹۵۸). ادبیات آذربایجان. باکو: بی‌نا.
• فضولی، محمد بن سلیمان (۱۹۶۲). دیوان فضولی. تهران: انتشارات دوستان.
• فقیه محمدی جلالی، محمدمهدی؛ خامه‌یار، احمد (۱۳۹۳). زیارتگاه‌های عراق (معرفی زیارتگاه‌های مشهور در کشور عراق). تهران: سازمان حج و زیارت.

انگلیسی

• The Editors of Encyclopaedia (2008). "Mehmed bin Süleyman Fuzuli". Encyclopaedia britannica (به انگلیسی). britannica.com. {{cite encyclopedia}}: |نام خانوادگی= has generic name (help)
• The Editors of Encyclopaedia (2012). "FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD". Encyclopaedia Iranica (به انگلیسی). iranicaonline.org. {{cite encyclopedia}}: |نام خانوادگی= has generic name (help)

برای مطالعه بیشتر

• مشرف، مریم (۱۳۸۰)، زندگی و شعر محمد فضولی، شاعر عصر صفوی، تهران: انتشارات روزنه