فضل بن شاذان نیشابوری

فضل بن شاذان بن خليل ابو الازدی النيشابوری
آرامگاه فضل بن شاذان در نیشابور
اطلاعات شخصی
زاده	اواخر قرن دوم هجری نیشابور
درگذشته	اوايل‌ ۲۶۰ ه.ق حوالی نیشابور یا بیهق
علت مرگ	بیماری
محل دفن	نیشابور
دین	اسلام
والدین	شاذان بن خلیل
مذهب	شیعه
آثار معروف	حدود ۱۸۰ اثر
تحصیلات	نیشابور و بغداد و کوفه
اشتغال	کلام و فقه و حدیث

ابومحمد فضل بن شاذان بن خلیل ازْدی یا ابن شاذان نیشابوری (فوت ۲۶۰ق-۸۷۳م) محدث، متکلم و فقیه شیعه دوازده‌امامی بود. وی از اصحاب علی بن موسی الرضا، محمد تقی، علی النقی و حسن عسکری بود. به گزارش منابع شیعی، وی ۱۸۰ جلد کتاب در موضوعات متنوع دینی نوشته‌است که بیشترین آنها در مسائل کلامی است۔

از حیات و سرگذشت او اطلاعات دقیقی وجود ندارد و احتمال می‌رود پس از ۱۸۰ ه۔ق به دنیا آمده باشد؛ سال درگذشت او را ۲۶۰ ه۔ق و در حوالی نیشابور یا بیهق گزارش کرده‌اند۔ هم اکنون آرامگاه وی در نزدیکی نیشابور واقع است.

نام و تبار

نام او را ابومحمد فضل بن شاذان بن خلیل ازدی نیشابوری گزارش کرده‌اند که به اختصار در منابع، «ابن‌شاذان» یا «ابن‌شاذان نیشابوری» خطاب شده است۔

نسب ابن‌شاذان به قبیله عربی اَزْد می‌رسید. او از اهالی نیشابور بوده‌است۔ پدر فضل، شاذان بن خلیل از اصحاب یونس بن عبدالرحمان بود. وی به عنوان یکی از محدثان بزرگ امامیه شناخته می‌شود۔ ابن شهرآشوب، شاذان را از اصحاب محمد تقی دانسته است۔ آنطور که به نظر می‌رسد، نام پدرش خلیل و شاذان لقب او بوده است که به اشتباه بین شاذان و خلیل کلمه «ابن» قرار گرفته است۔

زندگی‌نامه

از زندگانی فضل بن شاذان، اطلاعات زیادی در منابع موجود نیست۔ در میان اطلاعات موجود نیز، تناقضات بسیاری وجود دارد که حل این تناقضات، مشکل است۔ چنین تخمین زده شده‌است که او باید پس از سال ۱۸۰ ه۔ق متولد شده باشد۔ آنطور که از منابع به دست می‌آید، وی مدتی پس از درگذشت هارون عباسی در سال ۱۹۳ ه۔ق، به همراه پدرش به بغداد عزیمت کرده‌است و پیش از رسیدن به سن بلوغ، در مسجد زیتونه و محله قطیعة الربیع در بغداد، نزد یکی از مقربان به نام اسماعیل بن عباد، به یادگیری قرآن مشغول شده بود۔ بر اساس گزارش‌های موجود، وی نباید بعد از سال ۲۰۳ ه۔ق در بغداد بوده باشد۔ او بعد از بغداد به کوفه رفته و به درس بزرگان آن شهر ورود کرده است۔ بر اساس گزارش نجاشی از وی، ابن‌شاذان در زمان حیات طاهر ذوالیمینین (د ۲۰۷ ه۔ق) در بغداد حاضر بود و بنابراین وی بین سال‌های ۲۰۳ تا ۲۰۷ ه۔ق، در بغداد بود۔ با وجود اینکه وی اساتیدی بصری داشته‌است، اما به عقیده احمد پاکتچی، این دلیلی بر حضورش در بصره نیست۔ وی بعد از مدتی از عراق به نیشابور بازگشت۔ زمان اقامت او در نیشابور با حکمرانی عبدالله بن طاهر بر خراسان (بین سال‌های ۲۱۴ تا ۲۳۰ ه۔ق) همزمان بود۔ او در این میان، به جهت عقاید شیعی، مورد تفتیش عقاید قرار گرفت و از نیشابور نفی بلد شد۔

عطاردی، حدیث‌شناس شیعه در کتاب راویان امام رضا گزارش می‌کند که فضل از جمله افرادی بود که با مخالفان به مناظره می‌نشست که مناظرات و احتجاجات وی از راه بیان و قلم معروف می‌باشد. نجاشی یکی دیگر از رجال‌شناسان شیعه، وی را به عنوان فردی ثقه معرفی می‌کند که در میان اصحاب حدیثی شناخته شده است.

درگذشت

فضل در اواخر عمر خود در روستایی در حوالی بیهق ساکن شده بود و در همان روستا درگذشت. این گزارش را شیخ طوسی در کتاب اختیار المعرفه الرجال خود گزارش کرده‌است۔ در دایرةالمعارف مولفان اسلامی آمده است که وی به خاطر بیم دامن‌گیر شدن فتنه خوارج در بیهق که دست به قیام زده بودند، از بیهق به سمت نیشابور عزیمت کرد، اما سختی راه او را بیمار کرد و در مسیر رسیدن به نیشابور قدیم درگذشت و ابوعلی احمد بن یعقوب بیهقی بر او نماز میت گذارد۔ به هر روی، او در سال ۲۵۹ به بستر بیماری افتاد۔ سال درگذشت او را ۲۶۰ ه۔ق مصادف با ۸۷۴ م دانسته‌اند۔ مقبره‌ای منسوب به وی در نیشابور وجود دارد۔

جایگاه علمی و روایی

ابن‌شاذان را از متلکمان و فقیهان به نام شیعه نامیده‌اند۔ او در بغداد نزد اساتیدی چون محمد بن ابی‌عمیر و حسن بن علی بن فضال درس خواند و در کوفه نیز به شاگردی حسن بن محبوب، احمد بن محمد بن ابی‌نصر، صفوان بن یحیی و نصر بن مزاحم منقری پرداخت۔ از اساتید بصری او می‌توان به حماد بن عیسی، محمد بن جمهور عمی و ابوجعفر بصری اشاره کرد۔ بنابر گزارشی از نجاشی، وی از راویان حدیث محمد تقی بوده‌است اما پاکتچی احتمال می‌دهد که عبارت مبهم نجاشی، می‌تواند اشاره به پدر ابن‌شاذان داشته باشد۔ شیخ طوسی وی را از اصحاب علی النقی دانسته است۔ به هر روی، احتمال نقل روایت از دو امام شیعه، محمد تقی و علی النقی توسط وی و بدون واسطه، رفته است۔ به عقیده پاکتچی، گزارش‌های شیخ صدوق از روایت‌های ابن‌شاذان که وی روایت‌هایی را بدون واسطه از علی بن موسی الرضا شنیده است، بعید به نظر می‌رسد؛ چرا که علی بن موسی الرضا در بین سال‌های ۲۰۱ تا ۲۰۳ در خراسان در مقام ولایتعهدی خلیفه بود و پیش از آن نیز در مدینه به سر می‌برد۔ چنانچه برقی، شیخ طوسی، نجاشی — از رجالیون شیعه — استماع حدیث مستقیم ابن‌شاذان از علی بن موسی الرضا را تایید نکرده‌اند۔ ارتباط او با حسن عسکری نیز مورد تایید برخی منابع شیعی قرار گرفته است۔ او در این دوران، یکی از معتبرترین عالمان شیعی مذهب در خراسان به شمار می‌رفت۔ به هر روی، در خصوص رابطه او با حسن عسکری، روایاتی در عتاب و سرزنش او صادر شده است و در برخی روایات حسن عسکری به مدح وی پرداخته است۔ به هر روی، وی در روایات بسیاری به عنوان راوی وجود دارد و منابع رجالی شیعه همچون نجاشی و کشی، عموما او را توثیق کرده‌اند۔ از شاگردان او که از وی نقل روایت کرده‌اند می‌توان به علی بن محمد بن قتیبه نیشابوری، محمد بن اسماعیل و عبدالله بن حمدویه اشاره کرد۔

برجسته‌ترین جنبه علمی زندگانی وی را جنبه کلامی گزارش کرده‌اند۔ اساس تعالیم کلامی وی، پس از شهادتین و اقرار به حجت خداوند، اقرار به «ما جاء من عند الله» است۔ به گزارش دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، کلیات عقاید او در موضوع امامت، مشابه با عقاید شیعیان امامیه است۔ او وجود بیش از یک امام در زمان واحد را غیر ممکن می‌داند و امامت را به نص امام قبلی، صحیح می‌داند۔ از جمله عقاید او، باور به رجعت و غلط بودن باور به ازدواج عمر بن خطاب با ام‌کلثوم بنت علی بن ابی‌طالب است۔ از عقاید ویژه او در موضوع امامت، باور به عدم آگاهی امامان به بواطن امور و آگاهی از علم الهی لاینقطع بود۔ گفته شده است که وی، اوصیاء ابراهیم را بر اوصیاء پیامبر اسلام برتری می‌داد و انبیاء را بر امامان اولی می‌دانست۔ هرچند برخی این موضوع را اتهامی به وی دانسته‌اند۔ در زمینه فقه نیز وی به حجیت قیاس مستنبط العله معتقد بوده است۔

او در طول زندگانی علمی خود، با دیگر مذاهب شیعی غیر از امامیه نیز ارتباط‌هایی داشته است۔ وی در عراق با مشایخ فطحی و واقفی مذهب مرتبط بود و در مجالس مناظره ابن‌فضال — از بزرگان فطحیان — شرکت می‌کرد۔ او از چند تن از اساتید واقفی مذهب چون سیف بن عمیره، عثمان بن عیسی، عبدالله بن قاسم حضرمی، علی بن اسباط و عبدالله بن جیله بهره برده است۔ با توجه به آثار او در رد برخی از فرقه‌های اسلامی، وی با فرقه‌های از جمله معتزله، معطله، مرجئه، خوارج و غالیان شیعه درگیری کلامی داشته است۔ علاوه بر این، برخی چون ابن جنید اسکافی، متلکم امامی مذهب سده چهارم، کتابی در دفاع از ابن‌شاذان نگاشته است۔

آثار

به گفته منابع شیعه، حدود ۱۸۰ کتاب توسط فضل بن شاذان تألیف شده است. در این میان طوسی در الفهرست و نجاشی در کتاب رجال برخی آثار او را آورده‌اند، از جمله: الفرائض الكبير، الفرائض الصغير، الفرائض الاوسط، المسائل البدان، یوم و لیلة، اثبات الرجعه و العلل۔ از میان این آثار، کتاب اثبات الرجعه را نجاشی گزارش کرده‌است و به همت باسم موسی در مجله تراثنا به چاپ رسیده است۔ برخی از بخش‌های کتاب الطلاق نیز توسط شیخ کلینی گزارش شده اند۔ شیخ طوسی نیز بخش‌هایی از کتاب مسائل البدان را گزارش کرده است۔ آنطور که در منابع شیعی گزارش شده است، کتاب یوم و لیلة ابن‌شاذان، به تایید حسن عسکری رسیده است۔ از دیگر آثار وی می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• الامامة الکبیر
• الاربع مسائل فی الامامه
• الخصال فی الامامه
• المعیار و الموازنه فضل امیرالمؤمنین
• معرفة الهدی و الضلاله القائم
• الرجعه
• الملاحم السنن
• کتاب العروس (العین)
• الوعید و المسائل فی العالم و حدوثه
• الوعد و الوعید
• محنة الاسلام
• مسائل فی العلم
• المسائل و الجوابات الاعراض و الجواهر
• الایمان
• اللطیف الحسنی
• التعری و الحاصل المتعتین
• حذو النعل بالنعل
• مسائل البلدان
• التنبیه فی الجبر و التشبیه
• النسبة بین الجبریة و البتریه
• الدیباج
• التوحید فی (من) کتب الله

از برای او ردیه‌هایی در عقاید مذاهب گزارش شده‌است که وجود دو ردیه بر فرقه‌های کرامیه (تاسیس شده در ۲۵۵ ه۔ق) و قرامطه (تاسیس شده در حوالی ۲۶۴ ه۔ق) محل تأمل است۔ دیگر ردیه‌های منسوب به وی عبارتند از:

• الرّد علی یمان بن رباب خارجی
• الرّد علی الاصّم
• الرّد علی المرجئه
• الرّد علی المثلثه
• الرّد علی الفلاسفه
• الرّد علی المنانیه
• الرّد علی الباطنیة و القرامطه
• الرّد علی البائسه النقض علی الاسکافی فی تقویة الجسم
• الرّد علی اهل التعطیل
• الرّد علی الدامغة الثنویه
• الرد علی الغلاة
• الرّد علی الغالیة المحمدیه تبیان اصل الضلاله
• الرّد علی محمد بن کرام
• الرّد علی احمد بن الحسین
• الرّد علی احمد بن یحیی
• الرّد علی الحشویه
• الرّد علی الحسن البصری فی التفضیل
• النقض علی ابی عبید فی الطلاق
• المنزلة الاربعه (ردی بر یزید بن بزیع خارجی)
• النقض علی من یدعی الفلسفة فی التوحید و الاعراض و الجواهر و الجزء

در میان آثار او، کمتر اطلاعاتی از علم فقه باقی مانده‌است، هرچند او را به عنوان یکی از فقیهان بزرگ شیعه امامیه بر شمرده‌اند۔ در کتاب العلل وی، می‌توان به بخشی از فقه وی دست یافت که مخالفت بارزی با فقه امامیه در آن وجود ندارد۔ این اثر فقهی، تنها مباحث مربوط به عبادات را شامل می‌شود۔ این کتاب، آموزه‌های فقهی است که ابن‌شاذان به نقل از علی بن موسی الرضا گزارش می‌کند۔ غیر از این اثر، دیگر کتاب‌های او در زمینه فقه عبارتند از:

• المسح علی الخفین
• الطلاق
• متعة النساء و متعة الحج
• النجاح فی عمل شهر رمضان
• الاستطاعه

در سال ۱۳۵۱ ه۔ش، کتابی با عنوان الایضاح، توسط جلال‌الدین محدث به چاپ رسید که مولف این اثر، فضل بن شاذان معرفی شد۔ این کتاب بعدها در سال ۱۴۰۲ ه۔ق در بیروت تجدید چاپ شد۔ هیچ یک از متقدمان این اثر را به عنوان کتاب فضل بن شاذان گزارش نکرده‌اند و نخستین بار در سده ۱۱ ه۔ق، فیض کاشانی این اثر را به ابن‌شاذان نسبت می‌دهد۔

تشابه با فضل بن شاذان رازی

در منابع اسلامی، دو تن با نام فضل بن شاذان شناخته می‌شوند۔ یکی از آنان فضل بن شاذان نیشابوری است که وصف او در این مقاله گزارش شده است؛ دیگری فضل بن شاذان رازی است که سنی مذهب بوده و عباس بن فضل بن شاذان، فرزند اوست۔ وجود تشابه اسمی در بین این دو با وجود شیعی بودن یکی از آنها و سنی بودن دیگری، سبب شده‌است برخی این دو را یک نفر بدانند۔ در این باره ابن ندیم گزارش می‌کند که فضل بن شاذان را هر دو فرقه شیعه و سنی به خود متعلق می‌دانند۔

منابع

• خوئی، سیدابوالقاسم. معجم رجال الحدیث. ج. ۱۴. قم: مؤسسه الخوئی الإسلامیة.
• نجاشی، ابوالعباس (۱۴۰۷). رجال النجاشی. قم: مؤسسه النشر الإسلامی.
• طوسی، محمد بن حسن (۱۴۱۷). الفهرست. قم: مؤسسة نشر الفقاهة.
• دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ۱۳۹۹.
• عطاردی، عزیزالله (۱۳۶۷). راویان امام رضا علیه‌السلام در مسندالرضا. مشهد: کنگره جهانی حضرت رضا علیه‌السلام.

پاکتچی، احمد (۱۳۶۷). «تکویر». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. ابن شاذان، ابومحمد: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.واسعی، علیرضا (۱۳۹۰). ایوب زارعی، ویراستار. دائره‌المعارف تاریخی فرهنگ‌نامه مولفان اسلامی "از آغاز تا 300 هجری". تهران: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. شابک ۹۷۸۶۰۰۵۵۷۰۶۴۹.