ایمان

ایمان در اصطلاح دینی به معنای پذیرش آگاهانه و اختیاری حقیقتی است که پس از شناخت آن حاصل می‌شود. در باورهای اسلامی، این پذیرش تنها در صورتی ایمان محسوب می‌شود که همراه با التزام قلبی باشد، چنان‌که در قرآن آمده است: «لا تقولوا آمنا و لکن قولوا اسلمنا و لما یدخل الایمان فی قلوبکم». در متون اسلامی، ایمان به‌عنوان باور به خدا، پیامبران، کتاب‌های آسمانی، فرشتگان، روز قیامت، حساب و میزان، و پذیرش تقدیر الهی تعریف شده است. همچنین، در روایات بر ابعاد عملی ایمان، ازجمله عمل صالح، صبر، تسلیم در برابر فرمان الهی و توکل بر خدا تأکید شده است.

ایمان در متون اسلامی به اعتقاد قلبی، اقرار زبانی و عمل به احکام دینی تعریف شده است. در احادیث امامان شیعه، ایمان پیوسته با عمل همراه است و افراد بر اساس میزان ثبات یا تزلزل در ایمان دسته‌بندی می‌شوند. ایمان حقیقی مستلزم باور به آخرت، پرهیز از گناه و التزام به دستورات دینی است. همچنین، اسلام به‌عنوان مقدمه‌ای برای ایمان مطرح شده و گناهکار ممکن است از دایره ایمان خارج شود، اما همچنان مسلمان باقی بماند. نقش ایمان در اصلاح فرد و جامعه مورد تأکید قرار گرفته و آن را عاملی برای جلوگیری از فساد و بی‌عدالتی معرفی کرده‌اند.

معنای اصطلاحی

ایمان به معنای پذیرش و باور به یک امر به‌صورت اختیاری است که بر دو مقدمه استوار است: نخست، آشکار شدن حقیقت آن امر، خواه به‌طور کامل (به‌صورت یقین) یا ناقص (به شکل گمان)، و دوم، تعلق قلبی به آن. بر این اساس، ایمان امری اختیاری است اما بر دو عامل غیر اختیاری متکی است. صرف پذیرش یک امر، ایمان محسوب نمی‌شود؛ چنان‌که در قرآن، آیه ۱۴ سوره حجرات آمده است: «لا تَقُولُوا آمَنَّا وَلَکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمَانُ فِی قُلُوبِکُمْ». همچنین، صرف اعتقاد قلبی نیز به معنای ایمان نیست؛ زیرا شیطان نیز به وجود خداوند، روز جزا و پیامبران الهی اعتقاد داشت، اما مؤمن محسوب نمی‌شد.

در منابع اسلامی

قرآن

در آیات متعددی از قرآن دربارهٔ ایمان سخن گفته شده است، از جمله:

• «آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ…»: پیامبر به آنچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده ایمان آورد و مؤمنان نیز همگی به خدا، فرشتگان، کتاب‌ها و پیامبران الهی ایمان آوردند. (بقره: ۲۸۵)
• «فَمَنْ آمَنَ وَأَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ»: کسانی که ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند، نه ترسی بر آن‌هاست و نه اندوهگین می‌شوند. (انعام: ۴۸)
• «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَانًا…»: مؤمنان کسانی هستند که چون نام خدا برده شود، دل‌هایشان لرزان گردد و چون آیات او بر آنان خوانده شود، ایمانشان افزون گردد. (انفال: ۲–۳)

روایات اسلامی

در روایات اسلامی نیز تعاریف مختلفی از ایمان ارائه شده است. بنابر روایتی که در کنزالعمال نقل شده است، پیامبر اسلام، ایمان را چنین توصیف کرده است: «ایمان آن است که به خدا، روز قیامت، فرشتگان، کتاب‌های آسمانی، پیامبران، مرگ و زندگی پس از مرگ، بهشت و دوزخ، حساب و میزان، و تقدیر الهی—چه خیر و چه شر—باور داشته باشی.» در روایت دیگری نیز در همان منبع، گفته شده است که «ایمان به خدا، شناخت قلبی، گفتار زبانی و عمل به ارکان دین است.» در برخی احادیث، به رابطه ایمان و گناهان کبیره اشاره شده است. در صحیح بخاری آمده که پیامبر اسلام گفته است: «هنگامی که زناکار زنا می‌کند، مؤمن نیست. و هنگامی که دزد دزدی می‌کند، مؤمن نیست.» بر این اساس، در برخی روایات بین «ایمان» و «عمل صالح» تفاوت گذاشته شده و کسانی که مرتکب گناهان بزرگ شوند، مؤمن کامل محسوب نمی‌شوند، اما همچنان از دایره اسلام خارج نمی‌گردند.

در میان منابع شیعی، از علی بن ابی‌طالب درباره تعریف ایمان آمده است که ایمان در تسلیم در برابر فرمان خدا، رضایت از قضا و قدر الهی، توکل به خداوند، و صبر در برابر مشکلات خلاصه شده است. از جعفر صادق، امام ششم شیعیان امامیه نیز در تعریفی از ایمان، آن را شامل اعتقاد به توحید، نبوت، انجام فرائض دینی، محبت به دوستان خدا، دشمنی با دشمنان خدا، و پیوستن به صالحان دانسته است. علی بن ابی‌طالب ایمان را دارای چهار رکن، شامل توکل، تفویض، رضا و تسلیم، معرفی کرده و آن را مبتنی بر صبر، یقین، عدالت و جهاد دانسته است. در احادیثی دیگر، بر قدرت ایمان در ایجاد امنیت درونی برای فرد و هیبت آن در برابر دیگران تأکید شده است. همچنین، پیشگامان ایمان در امت‌های مختلف معرفی شده‌اند، از جمله حزقیل در امت موسی، حبیب در امت عیسی، و علی بن ابی‌طالب که برترین مؤمن در امت محمد دانسته شده است.

ایمان در متون اسلامی به‌عنوان اعتقاد قلبی، اقرار زبانی و عمل به ارکان دین تعریف شده است. در احادیث امامان شیعه، ایمان مفهومی پویا و وابسته به عمل معرفی می‌شود. از جعفر صادق نقل شده که برخی از مؤمنان ایمانشان ذاتی و پایدار است، درحالی‌که برخی دیگر ایمانی موقتی دارند که نیازمند دعا و تلاش برای تثبیت آن است. محمد باقر، امام پنجم شیعیان امامیه نیز بر نقش خلوص نیت در ایمان تأکید کرده و آن را عاملی برای درک حکمت و بی‌رغبتی به دنیا دانسته است. در روایتی از پیامبر اسلام، ایمان به‌عنوان باور قلبی تأییدشده با عمل معرفی شده، درحالی‌که اسلام را به صرف اظهار زبانی محدود کرده است. امام صادق بر پیوستگی ایمان و عمل تأکید داشته و آن را فراتر از گفتار صرف دانسته است. همچنین، مفهوم «روح ایمان» به‌عنوان نیرویی بازدارنده از گناه معرفی شده که هنگام ارتکاب معصیت از فرد جدا می‌شود.

در احادیث امامان، ایمان و اسلام به‌عنوان دو مفهوم مرتبط اما متمایز مطرح شده‌اند. اسلام به‌عنوان ورودی اولیه و ایمان به‌عنوان مرحله‌ای عمیق‌تر در نظر گرفته شده است. همچنین، برخی احادیث بر این نکته تأکید دارند که گناه فرد را از ایمان خارج می‌کند، اما نام اسلام بر او باقی می‌ماند مگر اینکه اصول دین را انکار کند. ایمان شامل پذیرش عذاب قبر، حساب و کتاب، و اعتقاد به آخرت است و تنها در صورت بیزاری از دشمنان خدا کامل می‌شود. از علی بن موسی الرضا، امام هشتم امامیه، نقل شده که ایمان به خدا عاملی برای حفظ نظم اجتماعی و جلوگیری از فساد است، زیرا بدون آن، افراد در خلوت مرتکب گناه و جنایت خواهند شد.

پانویس

منابع

• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «ایمان». دایرةالمعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.