فهرست فرق و مذاهب کلامی شیعه
فهرست فرق و مذاهب اعتقادی شیعه فهرستی است از فرقهها و مذاهب اسلامی هستند که از شاخه اصلی شیعه منشعب شده باشند. فرقههای اسلامی که بنابر روایاتی از پیامبر اسلام، تعداشان به ۷۳ فرقه میرسد، در منابع به دو دسته فرقههای کلامی و فرقههای فقهی تقسیم شدهاند. هر کدام از فرقههای اصلی که در این فهرست به مذهب شناخته میشوند، دارای زیر شاخههای منشعب شده از خود میباشند که از جهت اختلاف در اعتقادات، در دستههای جداگانه قرار گرفتهاند.
فرقه و مذهب
تفاوت فرقه و مذهب
فرقه در لغت به معنای دسته و طایفه است و در اصطلاح، به گروه و افرادی که به جهت اختلافات اعتقادی از یک دین جدا میشود؛ اطلاق میشود. در فرهنگ علوم سیاسی نیز به بخشی از جامعه که از مذهب رسمی جدا شده یا به آئین دیگری گرویده است، فرقه گفته میشود. این تعریف شامل جنبشهای سیاسی نیز میشود. فرقهها دستهبندی مختلفی از جهت نوع فعالیت، چگونگی شکلگیری، هدف فرقه، زمان تشکیل، نگرش سیاسی یا مذهبی و… تقسیمبندی میشود.[۱] این واژه در آیه ۱۲۲ سوره توبه نیز بکار رفته است و در اصطلاح قرآنی آن، به معنای جمعیتی از افراد است که نسبت به طایفه تعداد بیشتری را داشته است.[۲]
علت پیدایش و تعداد مذاهب اسلامی
معیار اسلامی بودن هر فرقه و مذهبی، پذیرش اسلام به عنوان دین است.[۳] شهرستانی در بیان اختلافهای امت اسلامی، مهمترین اختلاف میان امت اسلامی را در مسئله امامت و خلافت پس از پیامبر اسلام میداند.[۴]
تعداد فرقهها یا مذاهب اسلامی همواره مورد اختلاف منابع قرار گرفته است. با این حال بدوی معتقد است که این فرقهها یا مذاهب منحصر به تعدادی محدود نیست و تلاش گروهی از نویسندگان در انحصار مذاهب اسلامی، ناتمام بوده است. بدوی با نقدی بر روایت فرقه ناجیه در منابع اهل سنت، تلاش برخی از مورخان را که سعی در ذکر ۷۳ فرقه یا توجیه تعداد زیاد فرق اسلامی توسط آنان را اشتباه دانسته است و گوشزد مینماید که تعداد فرقههای اسلامی پس از نگارش کتب مورخین و گذران عصر آنان، همچنان رو به افزایش بوده است.[۵] بنابر آنچه منابع روایی شیعه و سنی نقل کردهاند، پس از پیامبر اسلام، ملت مسلمان به هفتاد و سه فرقه منشعب خواهند شد. در برخی از این روایات از نجات و بر حق بودن یکی از فرقههای هفتاد و سهگانهٔ اسلام یاد شده است که به آن روایت «فرقه ناجیه» گفته میشود. با توجه به اینکه تعداد فرقههای اسلامی، بدون احتساب مذاهب فرعی، از عدد مذکور در روایت کمتر، و با احتساب مذاهب فرعی از عدد هفتاد و سه بالاتر خواهند بود، نویسندگان ملل و نحل به توجیه روایت دست زدهاند.[۶] ضمن آنکه برخی منابع به نقد این روایت پرداخته و با ضعیف یا جعلی دانستن این روایت؛ تعداد کثیری از فرقههای موجود در کتب ملل و نحل را ساختگی، سیاسی یا با اغراض شخصی دانستهاند.[۷] از این رو، کتب ملل و نحل به فرقه سازی متهم شدهاند.[۸] از منابع اهل سنت، سنن ابنماجه، مسند احمد بن حنبل، سنن ابنداود، سنن ترمذی و المستدرک علی الصحیحین حاکم این روایت را به نقل از ابوهریره، ابودردا، جابر بن عبدالله انصاری، ابوسعید خدری، انس بن مالک، عبدالله بن عمرو بن عاص، ابوامامه و واثله نقل کردهاند. در منابع شیعی نیز کلینی در روضه کافی، روایت را به نقل از امام محمد باقر نقل کرده است.[۹] در اعتبار یا عدم اعتبار این روایت از لحاظ سند، اختلافاتی گزارش شده است. در این بین، فخر رازی در مفاتیح الغیب، ابن حزم اندلسی و ذهبی در کتب خویش این روایت را ضعیف و غیرقابل اعتماد دانستهاند. در کنار تضعیف روایت، گروهی دیگر سکوت رااختیار کردهاند؛ از جمله ابوالحسن اشعری -موسس فرقه اشاعره- را میتوان یاد کرد که در صحت یا عدم صحت این حدیث، سکوت اختیار کرده است. گروه دیگری نیز به تأیید روایت همت گماشتهاند و با ذکر مواردی همچون تواتر، تکرار و اسناد مختلف حدیث، اقدام به تصحیح و تأیید روایت کردهاند. افرادی چون مناوی در فیض القدیر، حاکم نیشابوری در المستدرک، شاطبی در الاعتصام و سفارینی در لوامع الانوار البهیه این روایت را تأیید کردهاند.[۱۰]
کتب ملل و نحل، از فرقههای بسیاری یاد کردهاند و در موارد بسیاری نیز تنها به ذکر نام فرقه اکتفا نمودهاند.[۱۱] در تدوین فهرست حاضر، از فرقههایی که تنها به ذکر نامشان اکتفا شده، در بخش توضیحات فرقه اصلی که از آن منشعب شدهاند اکتفا شده است.
فهرست فرقههای کلامی شیعه
راهنمای فهرست: ( = فرقه شیعی = فرقه مستقل = منقرض شده = منقرض نشده ن/م = نامشخص)، (ن/م = نامشخص)، (مـ = متوفی)، (تـ = تولد)
فهرست | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
نام (های) مذهب | نام (های) فرقه | موسس یا رهبر فرقه | سال و محل تأسیس فرقه | سال انقراض یا پراکندگی جمعیت | علت نامگذاری | باورها | توضیحات / فرقههای منشعبشده | منبع |
شیعه
(خاصه، رافضیه) |
اِمامِیّه
(شیعه، قطعیّه، شیعه دوازدهامامی، شیعه إثنیعشری، عدلیّه، تشیّع) |
مذهب رسمی در ایران و مذهب غالبعراق و بحرین | امامیه: اتخاذ از واژه امامت از اساس باورهای فرقه
رافضی (ـه): به جهت رهاکردن (به عربی: رَفَضَ) سه خلیفه اول اهل سنت عدلیه: به جهت باور به عدل الهی |
شاخههای منشعب:
عقیراویه، کرجیه، یعفوریه، کاغذیه، انصار المهدی و مزرعیه |
[۱۲] | |||
ناووسیّه
(صارمیه) |
عجلان بن ناووس | ۱۴۸ ه.ق | منقرض شده | ناووسیه: اقتباس شده از نام مؤسس فرقه، عجلان بن ناووس یا شهری که فرقه در آنجا ظهور کرده است. | [۱۳] | |||
سمیطیّه
(شمیطیه) |
یحیی بن ابیشمیط | ۱۴۸ ه.ق
در مدینه |
ن/م | سمیطیه، شمیطیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه، یحیی بن ابیسمیط (شمیط) |
|
این طایفه پس از مرگ جعفر صادق با ادعای امامت فرزندش محمد از امامیه منشعب شدند. | [۱۴] | |
فطحیّه
(افطحیه) |
عبدالله بن جعفر افطح
(مـ ۱۴۸ ه.ق) |
۱۴۸ ه.ق
در مدینه |
۱۴۸ ه.ق | فطحیه، افطحیه: اقتباس از نام رهبر فرقه[یادداشت ۱] |
|
اکثریت فطحیه پس از مرگ عبدالله بن جعفر، مجدداً به مذهب امامیه بازگشتند.
شاخههای منشعب: فطحیه خلّص و عماریه |
[۱۵] | |
واقفیّه
(مَمطورِه، مولّفه، موسویّه) |
علی بن اَبیحَمزهٔ بَطائِنی
(مـ ۲۰۰ ه.ق) (مـ ۲۰۳ ه.ق) |
۱۸۳ ه.ق | قرن ششم ه.ق | واقفیه: به جهت وقف در امامت موسی کاظم
ممطوره: اقتباس از عبارت «کلب ممطوره» به معنای سگ خیس[یادداشت ۲] |
اکثریت این فقه تا پیش از قرن سوم، به امامیه پیوستند اما اندکی از آنان پس از مرگ علی بن موسی مجدداً به واقفیه بازگشتند و مولفه شناخته شدند. | [۱۶] | ||
مِتوالیّه
(میتوالیه) |
قرن ششم ه.ق
در لبنان |
لبنان و سوریه | متوالیه: اقتباس از کلمه «متولی» به معنای یار خالص علی بن ابیطالب | این طایفه ایرانی الاصل بودند و احتمالاً از کردهای مهاجر در دوره صلاح الدین ایوبی باشند. | [۱۷] | |||
سَیّابیه
(مقلده) |
عبدالرحمن بن سیابه کوفی بجلی | قرن دوم ه.ق
در مدینه |
ن/م | سیابیه: اقتباس از نام رهبر فرقه | [۱۸] | |||
محمدیه | محمد بن علی الهادی | ۲۵۴ ه.ق
در عراق |
منقرض شده | محمدیه: به جهت باور به امامت محمد (برادر حسن عسکری) پس از وی | [۱۹] | |||
عسکریه | حسن عسکری
(مـ ۲۶۰ ه.ق) |
۲۶۰ ه.ق | ن/م | عسکریه: به جهت باور به مهدویت حسن عسکری |
|
شیخ صدوق این گروه را شاخهای از واقفیه ذکر کرده است. این فرقه خود شاخهای از امامیه است. | [۲۰] | |
نعمانیه
(شیطانیه) |
ابوجعفر محمد بن نعمان احول
(مـ ۱۶۰ ه.ق) |
قرن دوم ه.ق
در کوفه |
ن/م | شیطانیه: مخالفان ابوجعفر (مؤمن الطاق)، وی را شیطان الطاق و مذهبش را شیطانیه خواندند
نعمانیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۲۱] | ||
احمدالحسنی
(یمانی، انصار المهدی) |
احمد الحسن بصری ملقب به یمانی
(تـ ۱۳۹۳ ه.ق) |
۱۴۲۱ ه.ق | عراق و ایران | انصار المهدی: نامی که رهبر فرقه برای پیروان خود برگزیده است، به جهت ادعای همراهی با حجت بن الحسن |
|
نام اصلی رهبر فرقه، احمد اسماعیل گاطع است و در سال ۱۳۹۳ ه.ق به دنیا آمده است. فرقه در سال ۱۴۲۱ و پس از فارغالتحصیلی وی از دانشکده مهندسی نجف شکل گرفته است. | [۲۲] | |
نفیسیه | نفیس (غلام علی النقی) | قرن سوم ه.ق
در کاظمین |
ن/م | نفیسیه: اقتباس از نام نفیس، که اعتقادات این فرقه از قول او منتشر شده است. |
|
محمد بن علی قبل از علی النقی از دنیا رفت. نفیس، غلام علی النقی بود که سرانجام در حوضی غرق شد. | [۲۳] | |
سکاکیه | محمد بن خلیل سکّاک | قرن سوم ه.ق | ن/م | سکاکیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | رهبر فرقه از شاگردان هشام بن حکم است. | [۲۴] | ||
زیدیه | زِیدیه | زید بن علی
(مـ ۱۲۲ ه.ق) |
۱۲۰ ه.ق
در کوفه |
صنعا در کشور یمن | زیدیه: اقتباس از نام یکی از رهبران آنان | در سال ۱۲۱ ه.ق و با قیام زید فرزند سجاد، و همینطور قیام فرزند او در سال ۱۲۶ ه.ق که شکست آن دو را به همراه داشت، فرقه زیدیه شکل گرفت. آوردهاند زید یکسال قبل از قیام دعوت مخفیانه خود را شروع کرده بود.
شاخههای منشعب: حسینیان، حسنیه، خلفیه، دکینیه، ذکیریه، مرثیه، طالقانیه، طرفیه، صباحیه، مطرفیه، نعیمیه، یعقوبیه و عقبیه |
[۲۵] | |
خَشبیّه (سرخابیه) | سرخاب | قرن اول ه.ق | منقرض شده | سرخابیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه
خشبیه: به جهت تنها سلاحشان که چوب بوده است. |
ن/م | این فرقه پس از خروج مختار ثقفی، قیام کردند. | [۲۶] | |
کوکبیّه | حسین کوکبی | قرن سوم ه.ق
در قزوین |
ن/م | کوکبیه: اقتباس از نام رئیس فرقه |
|
[۲۷] | ||
صالحیُه
(اَبتریه، بُتریه، مبتوریه) |
حسن بن صالح بن حی همدانی ثوری کوفی
(مـ ۱۸۶ ه.ق) و کثیر النواء ملقب به ابتر |
قرن دوم ه.ق | منقرض شده | ابتریه: اقتباس از لقب مؤسس فرقه[یادداشت ۳] |
|
شهرستانی با وجود اینکه دو مذهب صالحیه و بتریه را جدای از هم ذکر کرده، آن دو را یک فرقه دانسته است.
شیخ طوسی این فرقه را به جهت اعتقاد به انتخابی بودن امام، جزء فرقههای شیعه محسوب نمیکند. |
[۲۸] | |
عَجلیّه | هارون بن سعید عجلی
(مـ ۱۴۵ ه.ق) |
قرن دوم ه.ق | ن/م | عجلیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | این طایفه نیز شاخهای از بتریه محسوب میشوند. هارون از اصحاب جعفر صادق و از اهالی کوفه بود. | [۲۹] | ||
سُلیمانیّه
(جریریه) |
سلیمان (سلیم) بن جریر | قرن دوم ه.ق | ن/م | سلیمانیه، جریریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | شیخ طوسی این فرقه را به جهت اعتقاد به انتخابی بودن امام، جزء فرقههای شیعه محسوب نمیکند. | [۳۰] | ||
قاسمیّه
(هادیه) |
قاسم بن ابراهیم بن اسماعیل الحسنی
(مـ ۲۴۶ ه.ق) |
۱۹۹ ه.ق | ن/م | قاسمیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
رهبر این فرقه پس از مرگ برادرش محمد بن ابراهیم ادعای امامت کرد. | [۳۱] | |
ناصریّه | ابومحمد الحسن بن علی اطروش (مـ ۳۰۱ ه.ق) | قرن دوم ه.ق | ن/م | ناصریه: اقتباس از لقب مؤسس فرق |
|
[۳۲] | ||
جارودیه
(سَرحوبیه) |
ابی جارود زیاد بن منذر همدانی
(مـ ۱۵۰ ه.ق) |
۱۲۲ ه.ق
در خراسان |
ن/م | جارودیه: اقتباس از لقب مؤسس فرقه
سرحوبیه: اقتباس از لقب مؤسس فرقه[یادداشت ۴] |
|
شیخ مفید، در بین تمام مذاهب و فرق زیدیه، تنها جارودیه را لایق عنوان شیعه دانسته است.
شاخههای منشعب: ابرقیه |
[۳۳] | |
إدریسیه
(ادریسیان) |
ادریس بن عبدالله
(مـ ۱۷۷ ه.ق) |
۱۷۲ ه.ق
در شهر ولیله کشور مراکش |
۳۷۵ ه.ق | ادریسیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
ادریسیه به سرکردگی ادریس بن عبدالله، در مراکش توانست اولین حکومت مستقل شیعه را تأسیس کند. | [۳۴] | |
یَحیَویّه | یحیی بن عبدالله بن حسن بن علی | دیلم | ن/م | یحیویه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
[۳۵] | ||
حُسینیه | حسین بن قاسم
(مـ ۴۰۴ ه.ق) |
۳۹۲ ه.ق
در یمن |
۸۴۰ ه.ق | حسینیه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
[۳۶] | ||
عُمَریّه | یحیی بن عمر بن یحیی بن حسین بن حسین بن زید بن علی | ۲۳۵ ه.ق
در خراسان |
ن/م | ن/م |
|
رهبر این فرقه دو بار قیام کرده و در قیام دوم به دست محمد بن طاهر و در کوفه کشته شده و سرش به نزد المستعین بالله عباسی برده شد. | [۳۷] | |
یمانیه | محمد بن یمانی کوفی | ن/م | ن/م | یمانیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | [۳۸] | |||
اسماعیلیه
(تعلیمیه، حشیشیه، حشاشین، سبعیه، سفاکین، فدائیه، فداویه، ملاحده) |
خالصه
(واقفه، تعلیمیه، سبعیه) |
مقلاص بن ابی الخطاب
(مـ ۱۴۳ ه.ق) |
۱۳۵ ه.ق
در کوفه |
با گذر زمان منقرض شده | اسماعیلیه: به جهت باور به امامتاسماعیل بن جعفر
تعلیمیه: اقتباس از صفتشان که در خراسان به آن شهرهاند سبعیه: به جهت باور بهشمار ائمه به عدد هفت دور |
شاخههای منشعب:
ناصریه و غیاثیه |
[۳۹] | |
ناصریه | ناصرخسرو قبادیانی
(مـ ۴۸۱ ه.ق) |
قرن پنجم ه.ق
در طخارستان |
ن/م | ناصریه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
این فرقه از اسماعیلیه خالصه منشعب شده و مورد توجه سایر فِرَق اسماعیله قرار گفته است. | [۴۰] | |
مبارکیه | مبارک غلام اسماعیل بن جعفر | قرن دوم ه.ق | ن/م | مبارکیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۴۱] | ||
قرمطیان
(قرمطیه، قرامطه، باطنیه، مأمونیه) |
حمدان بن اشعث قرمط | ۲۶۱ ه.ق | با گذر زمان و در بین سالهای ۳۷۸ ه.ق تا ۴۴۴ ه.ق در عراق و در سال ۴۷۰ ه.ق در تمام مناطق و بهطور کامل منقرض شدند. | قرمطیان: اقتباس از نام مؤسس فرقه
باطنیه: به جهت اعتقاد به وجود ظاهر و باطن برای قرآن و احادیث مأمونیه: به جهت مأموریت مأمون بن مهرویه برای دعوت اهالی فارس به این فرقه |
قرامطه نسبت به دگراندیشان فرقه خویش، سختگیر بوده و مال و جان آنان را مباح میدانستند؛ همین امر سبب شد تا آنان افراد زیادی را کشته و زخمی و اموال فراوانی را غارت کنند. این امور باعث شد تا افکار عمومی، قرمطیان را خارجی از دین بدانند.
شاخههای منشعب: بقلیه، شباشیه، عقدانیه |
[۴۲] | ||
فاطمیان
(ساطیان، فاطمیه، مهدویه) |
عبیدالله مهدی
(مـ ۳۲۲ ه.ق) |
۲۹۲ ه.ق | ۵۶۷ ه.ق
به دست صلاح الدین ایوبی |
فاطمیان: به جهت نسب سرکردگان فرقه که به فاطمه زهرا ختم میشود
ساطیان: نگارش اشتباه از فاطمیان |
|
احتمال یکی بودن دو فرقه فاطمیان و قرمطیان دادهشده است. | [۴۳] | |
دروزیه
(مذهب توحید) |
حمزه بن علی لباد | ۴۰۸ ه.ق
در مصر |
لبنان، دمشق و جبل حوران | دروزیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه
(به معنای خیاط) |
|
رئیس این فرقه از اسماعیلیان فاطمی بود که از آنها جدا و فرقه جدیدی تأسیس کرد. | [۴۴] | |
نزاریه
(خوجه، آقاخانیه، صباحیه، مسقطیه) |
حسن صباح
(مـ ۵۱۸ ه.ق) |
۱۷۱ ه.ق
در شام، عراق و ایران (قلعه الموت) |
ایران، آسیای میانه، آفریقا و هند | خوجه: از جانب مخالفان به این نام خوانده شدند.
آقاخانیه: اقتباس از نام مؤسس این فرقه مسقطیه: به جهت باور به اسقاط فروع دین توسط امام |
|
شاخههای منشعب:
سنانیه، مومنشاهی، قاسمشاهی و آقاخانیه |
[۴۵] | |
حافظیه
(مجیدیه) |
ابوالمیمون عبدالمجید
(مـ ۵۴۴ ه.ق) |
۵۲۶ ه.ق | ن/م | مجیدیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این فرقه از انشعاب فرقه مستعلویه، پس از فوت الآمر باحکام الله (جانشین مستعلی) به وجود آمد. | [۴۶] | |
طیبیه
(آمریه) |
طیب بن آمر باحکام الله | ۵۲۴ ه.ق | ن/م | طیبیه، آمریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این فرقه از انشعاب فرقه مستعلویه، پس از فوت الآمر باحکام الله (جانشین مستعلی) به وجود آمد. | [۴۷] | |
داودیه
(بهره داودی) |
داود برهان الدین | این فرقه به دو شاخه علویه و ناکوشیه منشعب شدند که فرقه دوم پس از مدتی به مذهب اهل سنت و جماعت و فرقه اول به دین هندوئیسم تمایل یافت. | داودیه، بهره داودی: اقتباس از نام مؤسس فرقه | این دو انشعاب از فرقه طیبه، از جهت اعتقادات با هم یکی بوده و تنها در شخص داعی اختلاف داشتهاند. | با مرگ داوود بن عجب شاه (بیست و ششمین داعی و نماینده مطلق امام اسماعیلیان)، فرقه طیبیه به دو فرقه داودیه و سلیمانیه منشعب شد. | [۴۸] | ||
سلیمانیه
(بهره سلیمانی) |
سلیمان بن حسن | ۹۹۶ ه.ق
در یمن |
نواحی شمالی یمن و بخشهایی از هندوستان | سلیمانیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | [۴۹] | |||
مقنعه
(ابیضیه) |
عطاء مروی مقنع
(مـ ۱۶۳ ه.ق) |
قرن دوم ه.ق | پیروان مقنع، پس از مرگش، به دیگر فرق اسماعیله گرویدند و مذهب آنان خود به خود منقرض شد. | مقنعه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۵۰] | ||
مراغیه
(کله بزیه، مانوی) |
ن/م | الموت و مراغه | اطراف شاهرود و روستای گورهدر و دیگین در نزدیکی الموت و خرقان قزوین | کله بزیه: به جهت نگهداری کله بز در خانه خود
مراغیه: به جهت تأسیس فرقه در مراغه |
|
این فرقه از باطنیان بوده و به مزدکیان نسبت داده شدند. | [۵۱] | |
کیسانیه | مختاریه
(کیسانیه خالص، کیسانیه خلص) |
مختار ثقفی
(مـ ۶۷ ه.ق) |
۶۶ ه.ق
در کوفه |
منقرض شدند. | کیسانیه: اقتباس از نام رئیس پلیس حکومت مختار
مختاریه: اقتباس از نام مختار که دعوت به امامت محمد حنفیه مینمود |
|
این فرقه اولین انشعاب در فرقه تشیع بود که با مرگ محمد حنفیه به ۱۲ فرقه دیگر منشعب شد. | [۵۲] |
سراجیه | حسان بن سراج | ن/م | سراجیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۵۳] | |||
هاشمیه | ابوهاشم عبدالله بن محمد بن حنفیه | قرن اول ه.ق | هاشمیه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
پس از مرگ ابوهاشم، این فرقه به پنج فرقه دیگر منشعب شد. | [۵۴] | ||
کربیه | ابوکرب ضریر | ن/م | کربیه: اقتباس از نام رهبر فرقه (به معنای نابینایی) |
|
[۵۵] | |||
شیخیه | شیخیه
(پشت سریها، پشت سریه) |
زینالدین احمد احسائی
(مـ ۱۲۴۱ ه.ق) |
قرن سیزدهم ه.ق
در عراق |
ن/م | شیخیه: مقتبس از لقب مؤسس فرقه
پشت سری: به جهت خواندن نماز در پشت سر قبر امامان و باطل دانستن نماز در جلوی قبرشان |
|
پس از احمد احسائی، شاگردش سید کاظم رشتی (م ۱۲۵۹ ه.ق) جانشین وی شد. | [۵۶] |
کشفیه | سید کاظم رشتی
(مـ ۱۲۵۹ ه.ق) |
۱۲۴۱ ه.ق
در ایران |
ن/م | این فرقه انشعابی از شیخیه است. رهبر این فرقه شاگرد و نائب احمد احسائی بوده است. | [۵۷] | |||
کریمخانیه
(کرمانیه، رکنیه) |
محمد کریمخان قاجار
(مـ ۱۲۷۶ه.ق) |
قرن سیزدهم ه.ق
در کرمان |
ن/م | کریمخانیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه
رکنیه: به جهت ابداع رکن رابع توسط مؤسس این فرقه کرمانیه: به جهت تأسیس فرقه در کرمان |
محمد کریمخان پسر عمو و داماد فتحعلی شاه و از شاگردان کاظم رشتی بوده است. فرقه تأسیس شده توسط او، شاخهای از کشفیه است. | [۵۸] | ||
باقریه | محمدباقر خندقآبادی | ۱۲۷۶ ه.ق
در همدان |
ن/م | باقریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | وی از شاگردان محمد کریمخان بوده است. این فرقه شاخهای از کریمخانیه است. | [۵۹] | ||
احقاقیه | ملا محمدباقر اسکوئی
(مـ ۱۳۰۱ ه.ق) |
قرن سیزدهم ه.ق
در کربلا |
منطقه آذربایجان، کشور کویت، شهر کربلا و حواشی خلیج فارس | احقاقیه: اقتباس از نام کتابی از مؤسس فرقه |
|
این فرقه شاخهای از کشفیه است و از دسته شیخیه آذربایجان محسوب میشود. رهبر کنونی این طایفه رسول احقاقی است. | [۶۰] | |
حجةالاسلامیه | محمد مامقانی
(مـ ۱۲۶۹ ه.ق) |
۱۲۴۱ ه.ق
در تبریز |
حجتالاسلامیه: اقتباس از لقب مؤسس فرقه | این فرقه انشعابی از شیخیه است و در دستهبندی از شیخیه آذربایجان محسوب میشود. پیروان این فرقه به مخالفت و تکفیر علیمحمد باب پرداختند. | [۶۱] | |||
ثقةالاسلامیه | شفیع ثقةالاسلام تبریزی (م۱۳۰۱ه.ق) | قرن سیزدهم ه.ق
در تبریز |
ثقةالاسلامیه: اقتباس از لقب مؤسس فرقه | این فرقه شاخهای از کشفیه بوده و از دسته شیخیه آذربایجان محسوب میشوند.
شاخهها منشعب: عمیدالاسلامیه |
[۶۲] | |||
بابیه | بابیه | سید علیمحمد باب
(مـ ۱۲۶۶ ه.ق) |
۱۲۶۰ ه.ق | پس از مرگ باب، پیروانش به دو فرقه بهائیه و ازلیه گرویدند و فرقه بابیه به مرور زمان منقرض شد. | بابیه: اقتباس از باور آنان به بابیت علیمحمد |
|
علی محمد باب ابتدا به شیخیه گرایید ولی بعد از مدتی، ادعای مهدویت کرده و از آنان جدا و فرقه بابیه را تأسیس کرد. این فرقه نهایت به جهت اختلافات داخلی رهبران، به دو فرقه بهائیه و ازلیه منشعب شد. این فرقه از فرقه حروفیه، الهاماتی گرفته است. | [۶۳] |
ازلیه | یحیی صبح ازل | ۱۲۶۹ ه.ق
در ایران |
منقرض شده | ازلیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۶۴] | ||
بهائیه | حسینعلی بهاء | ۱۲۶۹ ه.ق
در ایران |
عشق آباد، عکا، شیکاگو و برخی شهرهای ایران | بهائیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | [۶۵] | |||
صوفیه
(متصوفه) |
حروفیه | فضلالله نعیمی تبریزی استرآبادی
(مـ ۷۹۶ ه.ق) |
۷۸۸ ه.ق | منقرض شده | حروفیه: به جهت باور به تقدس حروف الفبا |
|
میرانشاه تیمور، پس از اطلاع از ظهور مذهب حروفیه، فضلالله نعیمی را احضار و وی را کشته و جسدش را در خیابانهای تبریز کشاند. برخی از اعتقادات این فرقه منقرض شده، در فرقه بکتاشیه وارد شده است. | [۶۶] |
ذهبیه
(الهیه، محمدیه، علویه، رضویه، مهدیه، معروفیه، کبرویه، احمدیه) |
عبدالله برزشآبادی
(مـ نیمه دوم قرن نهم ه.ق) |
قرن نهم ه.ق | ایران و انگلستان | ذهبیه: اقتباس از نام حدیث سلسله الذهب و ارتباط این فرقه به علی بن موسی الرضا
معروفیه: اقتباس از نام یکی از اقطاب فرقه به نام معروف کرخی |
|
این فرقه به سبب یک کودتا توسط مؤسس آن، رخ داده است و این اولین کودتا در تصوف محسوب میشود.
رهبر این فرقه در عصر معاصر، عبدالحمید گنجویان است که در انگلستان به سر میبرد. |
[۶۷] | |
اویسیه | اویس قرنی
(مـ ۳۷ ه.ق) |
قرن ششم ه.ق | آمریکا، کانادا و ایران | اویسیه: به جهت ختم طریقت به اویس قرنی |
|
این طریقت توسط جلال الدین علی عنقا در ایران احیاء و مجدد تأسیس شد و به نام شاه مقصودی اویسی شناخته میشود. این طریق اکنون در ایران و برخی کشورها در جریان است. | [۶۸] | |
حیدریه
(حیدری) |
میر حیدر تونی
(مـ ۸۳۰ ه.ق) |
قرن نهم ه.ق
در تبریز |
ن/م | حیدریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | ن/م | برخی رهبر و مؤسس فرقه حیدریه را قطبالدین بن حیدری تونی (م ۶۱۸ ه.ق) مدفون در شهر زاوه (تربت حیدریه امروز) دانستهاند. | [۶۹] | |
شَبَک | ن/م | قرن نهم ه.ق
در ایران |
ن/م | ن/م |
|
این فرقه از طایفه کردهای عراق شکل گرفته است.
شاخههای منشعب: صارلیه (از غلاة) |
[۷۰] | |
غالیان
(غلاة، غالیه) |
سَبائیه
(طیّاریه) |
عبدالله بن سباء
(مـ ۴۰ ه.ق) |
کوفه، دمشق و مصر | ن/م | سبائیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه؛ یا به جهت اعتقاد آنان به سب خلفاء اهل سنت
طیرانیه: به جهت اعتقاد به طیران جانها |
این فرقه امروزه با نام حربیه شناخته میشوند. برخی همچون سید مرتضی عسکری، عبدالله بن سبا را فردی خیالی میدانند که وجود خارجی نداشته است.
شاخههای منشعب: تمییه، عمریه، فارسیه، نضریه، قتیبیه |
[۷۱] | |
اهل حق
(حقه، گوران) |
سلطان اسحاق | لرستان و آذربایجان | غرب ایران از جمله شهرهای قصر شیرین و سرپل ذهاب، تهران، منطقه خراسان و نواحی همسایه این مناطق | اهل حق: اقتباس از شعار آنان که دین خود را دین حق یا حقیقت خوانند. |
|
اهل حق به فرقههای دیگری چون حروفیها و متصوفه نیز اطلاق میشود ولی این عنوان بدون قرینه به طرفداران سلطان اسحاق اشاره دارد. | [۷۲] | |
نصیریه
(انصاریه، علویه، مقصره) |
ابینصیر
(قرن پنجم ه.ق) |
قرن پنجم ه.ق
در شمال غربی سوریه |
جند الاردن و طبریه | نصیریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه
مقصره: به جهت تقصیر این فرقه در برتری علی بر محمد علویه: به جهت باور به الوهیت علی بن ابیطالب |
این طایفه با فرقه علی اللهی یکی دانسته شده است.
شاخههای منشعب: حیدریه، شمالیه (شمسیه)، کلازیه (قمریه) و غیبیه، جبلیه، حلبیه، حدادیه، خزمزجیه، رسالنه، سواحلیه، سوارخه، رشاونه، سرانیه، صرامتیه، شلاهمه، صوارمیه، عتاریه، عمامره، غیبیه، فخریه، فاوره، قبلیه، کلازیه، کلبیه، ماخوسیه، متاوره، مخازره، مخالسه، مهالبه، مرشدیه، نمیلانیه، نواصره، نیلانیه و یاشوطیه |
[۷۳] | ||
اسحاقیه | اسحاق بن زید بن حارث انصاری | ۱۲۷ ه.ق
در کوفه |
قرن ششم ه.ق | اسحاقیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این فرقه شاخهای از فرقه اباحیان است. پس از مرگ اسحاق بن زید، پیروانش به سه دسته تقسیم شدند و برخی به مهدویت وی، برخی به مرگ وی و برخی به قیام مجدد وی معقتد شدند. | [۷۴] | |
سمیعیه
(بشریه، بشیریه) |
سمیع بن محمد بن بشیر کوفی | ۱۸۳ ه.ق | ن/م | سمیعیه، بشریه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
برخی این فرقه را همان بشریه میدانند. | [۷۵] | |
شریکیه | ن/م | ن/م | ن/م | شریکیه: به جهت باور به اشتراک نبوت محمد و علی | [۷۶] | |||
خطابیه
(مخمسه) |
ابوالخطاب محمد بن مقلاص بن راشد منقری
(مـ ۱۳۸ ه.ق) |
کوفه | با کشته شدن ابوالخطاب، فرقه خطابیه به چند فرقه کوچک منشعب شدند. | خطابیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه
مخمسه: به جهت اعتقاد به ظهور خدا در پنج صورت محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین. |
|
والی کوفه با شنیدن اعتقادات ابوالخطاب، با پیروان وی به جنگ پرداخت و هفتاد تن از آنان را در مسجد کوفه به قتل رسانید. ابوالخطاب نیز کشته و به دار آویخته شد.
شاخههای منشعب: عمیریه، غرابیه، معمریه، |
[۷۷] | |
سریه | سریّ اقصم | ن/م | ن/م | سریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | جعفر صادق دربارهٔ سری اقصم معتقد بود که وی دروغگوست. | [۷۸] | ||
قزلباشیه | صفیالدین اردبیلی
(مـ ۷۳۵ ه.ق) |
آناتولی | ن/م | قزلباشیه: اقتباس از روایتی که به استناد آن فرقه تأسیس شده است | روحانیون این فرقه دده نام داشته و رابط بین خدا و انسان هستند. فرقه شبک زیرشاخهای از این فرقه است. | [۷۹] | ||
بزیعیه
(بزیغیه) |
بزیع بن موسی حائک | قرن دوم ه.ق | منقرض شدند | بزیعیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این فرقه از شاخههای خطابیه است. | [۸۰] | |
غمامیه
(ربیعه، یعقوبیه) |
محمد بن یعقوب | ن/م | ن/م | غمامیه، ربیعیه: از جهت اعتقادشان به هبوط خدا در فصل بهار به زمین
یعقوبیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این فرقه با فرقه سبائیه که سحابیه نیز نام دارد یکی دانسته شده. | [۸۱] | |
مالکیه | ن/م | آمل در مازندران ایران | آمل | مالکیه: به جهت اعتقادشان نسبت به امامت مالک اشتر |
|
مسجد تشت زنان آمل به نام مالک اشتر است و ترمیم سالانه این مسجد از سنتهای این فرقه محسوب میشود. | [۸۲] | |
بشاریه
(علیائیه) |
بشار شعیری کوفی
(مـ ۱۸۰ ه.ق) |
قرن دوم ه.ق
در کوفه |
ن/م | بشاریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه
علیائیه: به جهت اعتقاد به الوهیت علی بن ابیطالب |
|
[۸۳] | ||
عبیداللهیه | ن/م | ن/م | ن/م | عبیداللهیه: به جهت اعتقاد به الوهیت عبیدالله مهدی |
|
این طایفه شاخهای از اسماعیلیه هستند. | [۸۴] | |
شباسیه
(شباشیه) |
شواس (شباس) المغیم | بصره | ن/م | شباسیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۸۵] | ||
مبرقعیه | موسی بن محمد تقی بن علی بن موسی الرضا
(مـ ۲۹۶ ه.ق) |
قرن سوم ه.ق | منقرض شدند | مبرقعیه: اقتباس از نام رهبر و مراد فرقه |
|
این طایفه پس از مدتی مجدداً به امامت علی النقی عدول کردند. | [۸۶] | |
حسینیه
(کسفیه، منصوریه) |
ابومنصور عجلی | قرن دوم ه.ق
در کوفه |
ن/م | کسفیه: به جهت تاویل آیه ۴۴ سوره طور و واژه کسف در آن آیه به ابومنصور عجلی
منصوریه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
این طایفه در امام بعدی اختلاف کرده و به دو طایفه محمدیه و حسینیه منشعب شدند. | [۸۷] | |
متربصه
(مترابصه) |
ن/م | زاهدان | ن/م | متربصه: به جهت انتظار برای ظهور مهدی (متربص در عربی به معنای منتظر) |
|
[۸۸] | ||
فواتیه | فوات بن احنف | ن/م | ن/م | فواتیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۸۹] | ||
هشامیه
(جوالیقه، جوالیقیه) |
هشام بن سالم جوالیقی علاف
(مـ ۱۸۳ ه.ق) |
ن/م | ن/م | هشامیه، جوالیقه، جوالیقیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
اهل سنت، این فرقه را از مجسمه دانستهاند. | [۹۰] | |
بیانیه
(سمعانیه) |
بیان بن سمعان تمیمی نهدی
(مـ ۱۱۹ ه.ق) |
قرن دوم ه.ق
در کوفه |
منقرض شدند | بیانیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
خالد بن عبدالله القسری، بیان بن سمعان را به همراه یاران او در مسجد کوفه به آتش کشید و فرقه آنان را نابود کرد. | [۹۱] | |
علبائیه
(علیاویه، ذمیه) |
علباء بن دراع اسدی یا علیاء بن دراع دوسی
یا (مـ ۱۸۰ ه.ق) |
قرن دوم ه.ق
در بحرین |
ن/م | ذمیه: به جهت نکوهش محمد
علبانیه: به جهت مسخ شدن یکی از پیروان این فرقه به شکل مرغی به نام علباء |
|
برخی کتب ملل و نحل این فرقه را همان علیائیه دانستهاند. | [۹۲] | |
شلمغانیه
(عزاقریه) |
ابوجعفر محمد بن علی شلمغانی | ۳۲۲ ه.ق
در بغداد |
۳۴۰ ه.ق | شلمغانیه، عزاقریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
شلمغان نام مکانی در نواحی شهر واسط است که رئیس این فرقه منسوب به آنجاست.
شلمغانی با حسین بن روح به رقابت پرداخت و خود را باب دانست و در نهایت به امر حکومت به دار آویخته شد. |
[۹۳] | |
شریعیه | ابومحمد حسن شریعی | ۲۶۰ ه.ق | ن/م | شریعیه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
پس از مرگ شریعی شخصی به نام نمیر ادعای جانشینی و حلول خدا در وی را کرد. این فرقه از شاخههای علیانیه دانسته شده است. | [۹۴] | |
عمرویه | عمرو نبطی | قرن دوم ه.ق
در مدینه |
ن/م | عمرویه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این فرقه همچون مفضلیه از غلات هستند. | [۹۵] | |
قحطبیه | ن/م | ن/م | ن/م | ن/م | ن/م | [۹۶] | ||
عجلیه
(عمیریه) |
عمیر بن بیان عجلی | قرن دوم ه.ق
در کوفه |
ن/م | عجلیه، عمیریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
یزید بن عمر بن هبیره، پس از دستگیری عمیر بن بیان عجلی، وی را به دار آویخت. | [۹۷] | |
باقریه | ن/م | ۱۱۴ ه.ق
در مدینه |
ن/م | باقریه: به جهت اعتقاد به مهدویت محمد باقر |
|
برخی این فرقه را باقیمانده کیسانیه دانستهاند که از ابوهاشم جدا و به پیروی از محمدباقر پرداختند. این فرقه پس از مرگ محمد باقر تأسیس شد و از غلاة گزارش شده است. | [۹۸] | |
لاعنیه | ن/م | قرن اول ه.ق | ن/م | لاعنیه: به جهت التزامشان به لعن عمر، ابوبکر و… |
|
[۹۹] | ||
نمیریه | محمد بن نصیر نمیری | قرن سوم ه.ق
در بصره |
پس از مرگ محمد بن نصیر، پیروان او به فرقههای مختلف دیگری منشعب شدند | نمیریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
فرقه نصیریه، به محمد بن نصیر نمیری منسوب است. این فرقه پس از مرگ محمد بن نصیر به سه فرقه دیگر منشعب شدند و پیروانش پراکنده گردیدند. | [۱۰۰] | |
مخمسه | ن/م | ن/م | ن/م | مخمسه: به جهت باورشان به مأموران خمسه در اجرای مصالح |
|
[۱۰۱] | ||
محمدیه | فیاض بن علی
و |
نیمه دوم قرن سوم ه.ق | ن/م | محمدیه: به جهت باور به الوهیت محمد |
|
اعتقاد به الوهیت محمد، از مسیحیت به این فرقه رسوخ کرده است. | [۱۰۲] | |
ذبابیه
(مخطئه، غرابیه) |
ن/م | ن/م | ن/م | ذبابیه، غرابیه: به جهت اعتقاد به شباهت محمد و علی همانند شباهت دو ذباب (مگس) یا دو غراب (کلاغ) | [۱۰۳] | |||
کیالیه | احمد بن کیّال | ن/م | ن/م | کیالیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
رهبر این فرقه به جهت اعتقادات خلاف آئین تشیع، توسط شیعیان مطرود شد. | [۱۰۴] | |
صائدیه | صائد نهدی
و |
قرن دوم ه.ق | منقرض شده | صائدیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این فرقه از شاخههای کربیه محسوب میشوند. جعفر صادق با آنان مخالفت شدیدی داشت. | [۱۰۵] | |
عینیه | ن/م | ن/م | ن/م | ن/م | این احتمال وجود دارد که این فرقه همان علبائیه بوده است. | [۱۰۶] | ||
یونسیه | یونس بن عبدالرحمن مولی علی بن یقطین | قرن سوم ه.ق | ن/م | یونسیه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
از آنجا که یونس بن عبدالرحمن از اصحاب خاص شیعه محسوب میشود، این احتمال وجود دارد که این فرقه، ساختگی و در تقبیح وی توسط اهل سنت ساخته شده باشد. | [۱۰۷] | |
صاحب زمانیه | سید حسن صاحبالزمانی
(مـ ۱۳۵۵ ه.ق) |
ن/م | ن/م | صاحبزمانیه: به جهت ادعای مؤسس این فرقه و اقتباس از شهرت وی |
|
رهبر این فرقه به جهت شباهتش به عکسهای نقاشی شده از امامان شیعه، ادعای امامت و مهدویت کرد و مدعی شد که صاحب الزمان است.
پس از ادعای سید حسن، برخی به وی گرویدند و وی به همراه احمد کرمانی دستگیر و راهی تهران شد و پس از مدتی آزاد شده و از ادعاهایش توبه نمود. |
[۱۰۸] | |
مشعشعیه | سید محمد مشعشع
(مـ ۸۶۶ ه.ق) |
۸۴۰ ه.ق | ۱۱۷۶ ه.ق | مشعشعیه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
وی با اعتقاد به زنده بودن علی بن ابیطالب، اقدام به تخریب بارگاه وی در نجف کرد و ضریح چوبی آن را نیز سوزانید. | [۱۰۹] | |
مفضلیه | مفضل صیرفی | قرن سوم ه.ق | ن/م | مفضلیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
امامیه معتقدند که این فرقه، به دست مفضل صیرفی تأسیس نشده است و وی مردی دانشمند بوده است.
این فرقه از خطابیه و پس از برائت جعفر صادق از ابوالخطاب، با برائت از وی و نه افکارش، توسط برخی پیروان او، تأسیس شد. |
[۱۱۰] | |
سریغیه | سریغ (شریغ یا سریف) | ن/م | ن/م | سریغیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | [۱۱۱] | |||
میمیه | ن/م | ن/م | ن/م | ن/م | این فرقه در مقابل عینیه شکل گرفته است. | [۱۱۲] | ||
معاویه
(حارثیه، جناحیه، حربیه) |
عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفر بن ابیطالب
(مـ ۱۳۱ ه.ق) |
۱۲۷ ه.ق
در کوفه |
ن/م | حارثیه، معاویه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
رهبر این فرقه در زندان ابومسلم کشته شد. این فرقه انشعابی غالی از کیسانیه است.
شاخههای منشعب: حربیه و مغیریه |
[۱۱۳] | |
نحلیه | حسن بن علی نحلی | نفطه در تونس | ن/م | نحلیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این فرقه، شاخهای از کیسانیه است. | [۱۱۴] | |
یزیدیه | ن/م | ن/م | ن/م | ن/م |
|
[۱۱۵] | ||
هلالیه | ابوجعفر احمد بن هلال عبرتائی کرخی
(مـ ۲۶۷ ه.ق) |
قرن سوم ه.ق
در بغداد |
ن/م | هلالیه: اقتباس از نمام پدر مؤسس فرقه |
|
[۱۱۶] | ||
مغیریه | مغیره بن سعید عجلی کوفی
(مـ ۱۱۹ ه.ق) |
قرن دوم ه.ق
در کوفه |
۱۱۹ ه.ق | مغیریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
خالد بن عبدالله القسری پس از دستیابی به مغیره، وی را به همراه پنج تن از یارانش، بسوزانید. | [۱۱۷] | |
قمیه | اسماعیل قمی | ن/م | ن/م | قمیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۱۱۸] | ||
احمدیه | احمد بن موسی شاهچراغ
(مـ ۲۰۲ ه.ق) |
۲۰۳ ه.ق | منقرض شده | احمدیه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
[۱۱۹] |
پانویس
یادداشتها
- ↑ که به جهت داشتن سری یا بینی پهن به افطح شناخته میشد
- ↑ «ممطوره به معنای سگ خیس، تشبیه مخالفان فرقه واقفیه از طرفداران این فرقه به جهت بوی بد سگ خیس»
- ↑ مؤسس این فرقه، توسط جعفر صادق و به طعنه، به ابتر ملقب شده بود.
- ↑ سرحوب به معنای شیطان نابینا است که توسط جعفر صادق و در ذم مؤسس فرقه به او داده شد.
ارجاعات
- ↑ غفاری هشجین، کشاورز شکری و اکار، «چرایی فرقه بودن بهائیت»، معرفت ادیان، ۴۶–۴۸.
- ↑ صفری فروشانی، «راهنمای مطالعات فرقهشناسی اسلامی»، هفت آسمان، ۱۲۷.
- ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۳۴۸.
- ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۳۵۵.
- ↑ بدوی، تاریخ اندیشههای کلامی، ۱: ۴۸–۴۹.
- ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۳۵۰.
- ↑ اسفندیاری، «فرقه سبائیه»، مسجد، ۶۸.
بدوی، تاریخ اندیشههای کلامی، ۱: ۴۸–۴۹. - ↑ جعفری، «باورها و فرقههای خوارج»، معارف عقلی، ۳۵.
- ↑ صفری فروشانی، «راهنمای مطالعات فرقهشناسی اسلامی»، هفت آسمان، ۱۲۹.
- ↑ بقائی یمین، «بررسی حدیث فرقه ناجیه»، مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، ۶۱–۶۲.
- ↑ اسفندیاری، «فرقه سبائیه»، مسجد، ۷۰.
- ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۶۲۸–۶۴۰، ۶۹۵ و ۶۹۹.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۶۷، ۲۰۰، ۲۷۰، ۳۳۳ و ۳۶۳. - ↑ صفری فروشانی، رفتارشناسی امام رضا و فرقههای شیعه، ۲۵.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۹۵ و ۴۳۶.
سلیمیان، فرهنگنامه مهدویت، ۴۴۰.
اسفراینی، التبصیر فی الدین، ۳۷. - ↑ صفری فروشانی، رفتارشناسی امام رضا و فرقههای شیعه، ۲۶.
سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۲: ۱۰۷۳.
اسفراینی، التبصیر فی الدین، ۳۸.
اشعری، مقالات الاسلامیین، ۲۷.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۳۶. - ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۸۷۹.
صفری فروشانی، رفتارشناسی امام رضا و فرقههای شیعه، ۲۶ و ۲۷.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۶۵–۶۶ و ۳۵۲. - ↑ رضایی، آیین برنامه سازی، ۳۲.
صفری فروشانی، رفتارشناسی امام رضا و فرقههای شیعه، ۲۷ و ۲۸.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۸۸۰.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۲۶ و ۴۳۱. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۸۹.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۴۷.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۹۴.
سلیمیان، فرهنگنامه مهدویت، ۳۸۶. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۳۳.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۴۶.
اسفراینی، التبصیر فی الدین، ۴۰–۴۱. - ↑ محمدی هوشیار، پیشوای اینترنتی، ۳–۳۹.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۴۷–۴۴۸.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۲۹.
- ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، ۶۲.
صفری فروشانی، رفتارشناسی امام رضا و فرقههای شیعه، ۲۲.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۱۴–۲۱۷. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۲۸.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۷۰.
- ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۰۷و ۹۰۸.
صفری فروشانی، رفتارشناسی امام رضا و فرقههای شیعه، ۲۳.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۹–۱۱، ۲۹۶ و ۳۸۶. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۰ و ۳۳۳.
فرجامی، زیدیه و حدیث امامیه، ۳۹. - ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۰۶ و ۹۰۷.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۰ و ۲۳۴–۲۳۵. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۵۵–۳۵۶.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۳۵.
- ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۰۵.
Madelung, “ABU’L-JĀRŪD HAMDĀNĪ”.
جمعی از محققین، دانشنامه بزرگ اسلام، ۱۷: ۶۳۵۰.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۲۷–۲۲۸. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۳.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۶۳۱. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۶۹.
- ↑ موسوینژاد، «مهدویت و فرقه حسینیه زیدیه»، هفت آسمان.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۳۸.
فقیه بحرالعلوم، یحیی بن عمر علوی، ۴۰–۴۵. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۷۸.
- ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، ۶۳.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۸۳۸–۸۴۰.
صفری فروشانی، رفتارشناسی امام رضا و فرقههای شیعه، ۲۶ و ۲۷.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۹، ۱۲۲ و ۲۲۶. - ↑ عمادی حائری، «ناصریه منسوب به ناصرخسرو»، نامه پارسی.
- ↑ صفری فروشانی، رفتارشناسی امام رضا و فرقههای شیعه، ۲۶ و ۲۷.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۵۸. - ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۸۳۹، ۸۴۱ و ۸۷۱.
طباطبائی، شیعه در اسلام، ۶۵.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۹۴، ۳۵۸–۳۶۰ و ۳۸۵. - ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۸۳۹، ۸۴۴، ۸۵۰، ۸۶۵، ۸۶۸ و ۸۷۳.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۲۲ و ۳۴۹. - ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، ۶۴ و ۶۷.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۹۱–۱۹۴. - ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۸۴۰، ۸۴۹، ۸۵۳، ۸۵۲ و ۸۶۳.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۵۳، ۲۳۷ و ۴۱۱. - ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۸۵۰.
- ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۸۵۰.
- ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۸۵۲ و ۸۶۲.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۰۹. - ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۸۵۲ و ۸۶۲.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۰۹. - ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، ۶۷.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۶۹ و ۴۰۰–۴۰۱.
- ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۸۳۵، ۸۳۷ و ۸۳۸.
صفری فروشانی، رفتارشناسی امام رضا و فرقههای شیعه، ۲۰ و ۲۱.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۷۶ و ۳۹۴.
سلیمیان، فرهنگنامه مهدویت، ۳۶۵. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۲۷.
سلیمیان، فرهنگنامه مهدویت، ۳۶۵. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۶۴.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۶۶.
سلیمیان، فرهنگنامه مهدویت، ۳۶۵. - ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۲۱.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۹۸ و ۲۶۷–۲۶۹.
نجاری، فرقه و انشعابات شیخیه. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۶۸.
نجاری، فرقه و انشعابات شیخیه. - ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۱۹ و ۹۲۱.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۶۶.
نجاری، فرقه و انشعابات شیخیه. - ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۱۹ و ۹۲۱.
نجاری، فرقه و انشعابات شیخیه. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۵ و ۲۶۹.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۲۰ و ۹۲۱.
نجاری، فرقه و انشعابات شیخیه. - ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۲۱.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۶۸.
نجاری، فرقه و انشعابات شیخیه. - ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۲۲.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۰.
نجاری، فرقه و انشعابات شیخیه. - ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۶۰–۹۶۱ و ۱۰۰۲.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۸۷–۹۱ و ۱۵۵. - ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۶۴.
یوسفی، از بابیت تا بهائیت، ۳۲–۳۵. - ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۴۶–۹۶۶.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۵۳–۱۵۵.
- ↑ حاجتی شورکی و صانعی، «معرفی فرقه ذهبیه»، معرفت.
- ↑ اویسی، «آسیبشناسی فرقه اویسیه»، کتاب نقد.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۷۲ و ۱۷۳.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۵۱.
صراف، الشبک، ۱۴۱. - ↑ صفری فروشانی، رفتارشناسی امام رضا و فرقههای شیعه، ۱۶ و ۱۷.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۵۱، ۲۲۱ و ۲۲۴–۲۲۶. - ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۱۰۱۵، ۱۰۱۶ و ۱۰۲۱.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۸۰.
جمعی از محققین، دانشنامه بزرگ اسلام، ۱۰: ۴۱۵۰. - ↑ جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۲۳–۹۲۵.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۵ و ۱۴۷–۱۴۸.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۲۴. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۳۶–۲۳۷ و ۱۰۴.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۵۵.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۸۲ و ۴۰۰.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۲۹.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۶۱.
صراف، الشبک، ۱۴۱ و ۵۷. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۰۰–۱۰۱.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۴۷ و ۴۷۸.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۸۴–۳۸۵.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۰۲.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۳۱.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۵۰.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۸۶.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۵۸، ۳۶۷ و ۴۲۸–۴۲۹.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۸۸.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۵۴.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان حلولیه. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۶۵.
بغدادی، الفرق بین الفرق، ۵۱. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۱۳ و ۲۳۵.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۳۵.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۵۷–۲۶۲.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۵۵.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۳۸.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۵۶.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۳۳.
- ↑ صفری فروشانی، رفتارشناسی امام رضا و فرقههای شیعه، ۲۴.
سلیمیان، فرهنگنامه مهدویت، ۱۱۴.
رزاقی موسوی، تاریخ اسلام، بند ۳-۲-۴. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۷۷.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۵۱.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۹۹.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۹۳.
بدوی، تاریخ اندیشههای کلامی، ۲: ۶۲–۶۳. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۹۹.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۷۱–۳۷۲.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۹۱.
اشعری، مقالات الاسلامیین، ۵۶. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۴۱.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۷۸.
اشعری، مقالات الاسلامیین، ۱۱۰. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۹۲.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۱۲.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۲۴.
اشعری، مقالات الاسلامیین، ۱۰۴. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۲۸.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۳۴.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۱۴.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان جناحیه. - ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۴۱.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۷۱.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۶۷.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۲۰–۴۲۳.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۶۲.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۶.
منابع
منابع فارسی
- آقانوری، علی (۱۳۸۲). مجله طلوع. پنجم٫مقاله: درآمدی بر شناخت مشهورترین آثار ملل و نحل
- ابنجوزی، جمالالدین بن فرج (۱۴۰۹). تلبیس ابلیس (به عربی). به کوشش محمد الصباح. بیروت: مکتبة الحیات.
- اسعدی، محمد (۱۳۸۸). «بررسی اجمالی فرقه ذکریه» (PDF). پژوهشهای منطقهای (دوم): ۱۵۷–۱۸۸.
- اسفراینی، طاهر بن محمد (۱۴۰۳). التبصیر فی الدین وتمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین. اول (به عربی). به کوشش کمال یوسف الحوت. بیروت: عالم الکتب.
- اسفندیاری، اسکندر (۱۳۷۵). «فرقه سبائیه» (PDF). مسجد. پنجم (سیام): ۶۸–۸۳.
- اشعری، ابوالحسن (۱۴۰۰). مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین. سوم (به عربی). ویسبادن: فرانس شتاینر.
- اعتمادینیا، مجتبی؛ احمدی، احسان (۱۳۸۹). «مسیح هندوستان (جستاری در آراء فکری و مواضع اجتماعی-سیاسی فرقه احمدیه)» (PDF). فروغ وحدت (بیستم): ۳۷–۵۳.
- امیری، آبتین (۱۳۹۴). مناظرات اهل سنت (PDF). اول (دیجیتال). به کوشش مجموعه موحدین. کتابخانه عقیده.
- اویسی، سید صادق (۱۳۸۷). «آسیبشناسی تصوف با تأکید بر فرقه اویسیه» (PDF). کتاب نقد (هفتاد و چهار): ۲۳۱–۲۵۸.
- بدوی، عبدالرحمن (۱۳۷۴). تاریخ اندیشههای کلامی در اسلام (PDF). اول. ترجمهٔ صابری، حسین.
- بغدادی، عبدالقاهر (۱۹۷۷). الفرق بین الفرق و بیان الفرقه الناجیه. دوم. بیروت: دارالآفاق الجدیده.
- بقائی یمین، محمد (۱۳۹۴). «بررسی و نقد حدیث فرقه ناجیه» (PDF). مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (چهلم): ۵۷–۶۶.
- بیدختی گنابادی، حسنعلی (۱۳۸۵). «تحلیلی انتقادی از فرقه نعمتاللهیه گنابادیه» (PDF). کتاب نقد (سی و نهم): ۱۳۷–۱۶۵.
- حاجتی شورکی، سید محمد؛ صانعی، مرتضی (۱۳۹۲). «معرفی فرقه ذهبیه و نقد و بررسی برخی باورهای آن» (PDF). معرفت (صد و نود و سه): ۴۷–۶۱.
- حائری، محمدحسن (۱۳۸۲). عرفان و تصوف؛ کلیاتی در اصول و مبانی عرفان. اول. تهران: انتشارات بینالمللی الهدی.
- جعفری، یعقوب (۱۳۸۶). «باورها و فرقههای خوارج» (PDF). معارف عقلی (هفتم): ۱۸–۴۸.
- جمعی از محققین (۱۳۸۴). عثمانیه (ویراست مجله طلوع). قم: مدرسه عالی امام خمینی.
- جمعی از محققین (۱۳۸۸). دانستنیهای ادیان و مذاهب. اصفهان: مرکز تحقیقاتی قائمیه.
- جمعی از محققین (۱۳۸۸). دانشنامه بزرگ اسلام. مشهد: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- جمعی از محققین (۱۳۹۵). دانشنامه جهان اسلام. قم: دائرةالمعارف بزرگ اسلام.
- جمعی از محققین (۱۹۳۴). دایرة المعارف الاسلامیه. ترجمهٔ محمد ثابت الفندی، عبدالمجید الیونس، ابراهیم زکی خورشید و احمد الشنتاوی. بیروت: دار احیاء التراث.
- دهخدا، علیاکبر (۱۳۴۱). لغتنامه دهخدا. اول. تهران: سازمان مدیریت و برنامهریزی.
- رازقی موسوی، سید قاسم (۱۳۹۵). تاریخ اسلام. ۶۶. قم: دانشگاه باقرالعلوم علیهم السلام.
- رضایی، محمد (۱۳۹۲). آیین برنامه سازی دربارهٔ زندگی امام رضا علیه السلام. قم: مرکز پژوهشهای صدا و سیما.
- زرهانی، سید احمد (۱۳۸۸). «امت اسلامی از تنوع تا فرقهگرایی» (PDF). فروغ وحدت (هجدهم): ۳–۵.
- سجادی، جعفر (۱۳۹۵). فرهنگ معارف اسلامی. تهران: کومش.
- سلیمیان، خدامراد (۱۳۹۲). فرهنگنامه مهدویت. قم: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج).
- صراف، احمد حامد (۱۳۷۳). الشبک. اول. بغداد: المعارف.
- صفری فروشانی، نعمتالله (۱۳۹۱). رفتارشناسی امام رضا علیه السلام و فرقههای درون شیعی. به کوشش زهرا بختیاری. مشهد: انتشارات قدس رضوی. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۵۴۳-۰۳-۱.
- صفری فروشانی، نعمتالله (۱۳۸۰). «راهنمای مطالعات فرقهشناسی اسلامی» (PDF). هفت آسمان (نهم): ۱۲۱–۱۵۱.
- طباطبائی، سید محمدحسین (۱۳۸۸). شیعه در اسلام. پنجم. قم: بوستان کتاب.
- عمادی حائری، سید محمد (۱۳۸۲). «ناصریه یا فرقه منسوب به ناصرخسرو» (PDF). نامه پارسی (بیست و نهم): ۱۹۱–۲۰۸.
- غفاری هشجین، زاهد؛ کشاورز شکری، عباس؛ اکار، حمید (۱۳۹۰). «چرایی فرقه بودن بهائیت» (PDF). معرفت ادیان (ششم): ۴۳–۶۴.
- فاضل، محمود (۱۳۵۵). «فرقههای کلامی و سیر تاریخی آنها از آغاز اسلام تا قرن ششم هجری» (PDF). دانشکده الهیات و معارف مشهد (۱۳۵۵): ۷۰–۸۷.
- فرجامی، اعظم (۱۳۹۴). زیدیه و حدیث امامیه. اول. به کوشش پژوهشکده علوم و معارف اسلامی. (ویراست علی خنیفرزاده). قم: دارالحدیث.
- فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی (۱۳۹۳). یحیی بن عمر علوی. اول. به کوشش پژوهشکده حج و زیارت. تهران: مشعر.
- مشکور، محمدجواد (۱۳۷۲). فرهنگ فرق اسلامی. دوم. مشهد: آستان قدس رضوی.
- ملطی، ابیالحسین (۱۴۱۳). التنبیه و الرد علی اهل الاهواء و البدع (به عربی). به کوشش محمدزاهد کوثری. قاهره: مکتبة الازهریه للتراث.
- مقدس اردبیلی، احمد بن محمد (۱۳۷۷). حدیقة الشیعه. سوم. ترجمهٔ صادق حسنزاده. به کوشش علی اکبر زمانی نژاد. قم: انصاریان. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۳۸-۵۸۰-۳.
- مقدسی، مطهر (۱۸۹۹). البدء و التاریخ. اول (به عربی). بیروت: دارصادر.
- موسوینژاد، سید علی (۱۳۸۴). «مهدویت و فرقه حسینیه زیدیه» (PDF). هفت آسمان (بیست و هفتم): ۱۲۷–۱۶۲.
- مهنا، امیر؛ خریس، علی (۱۹۹۴). جامع الفرق و المذاهب الاسلامیه. دوم. بیروت: مرکز الثقافی العربی.
- وحیدی، شهابالدین (۱۳۸۹). «درآمدی به عقائد فرقه مرجئه» (PDF). اقوام و مذاهب (پانزدهم): ۶۵–۹۳.
- محمدی هوشیار، علی (۱۳۹۷). پیشوای اینترنتی، نقد آرا و عملکرد احمد الحسن بصری. اول. قم: مسجد جمکران. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۹۷۳-۵۰۱-۶.
- یوسفی، رضا (۱۳۹۵). از بابیت تا بهائیت. اول (دیجیتال). اصفهان: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان.
منابع آنلاین
منابع انگلیسی
- Madelung, Wilferd (۲۰۱۴). "ABU'L-JĀRŪD HAMDĀNĪ". Iranicaonline.org.