فهرست فرق و مذاهب کلامی سنی

فهرست فرق و مذاهب کلامی سنی فهرستی است از فرقه‌ها و مذاهب اسلامی است که از فرقه اهل سنت و به جهت اختلاف کلامی منشعب شده‌اند. فرقه‌های اسلامی که بنابر روایاتی از پیامبر اسلام، تعداشان به ۷۳ فرقه می‌رسد، در منابع به دو دسته فرقه‌های کلامی و فرقه‌های فقهی تقسیم شده‌اند. هر کدام از فرقه‌های اصلی که در این فهرست به مذهب شناخته می‌شوند، دارای زیر شاخه‌های منشعب شده از خود می‌باشند که از جهت اختلاف در اعتقادات، در دسته‌های جداگانه قرار گرفته‌اند.

فرقه و مذهب

تفاوت فرقه و مذهب

فرقه در لغت به معنای دسته و طایفه است و در اصطلاح، به گروه و افرادی که به جهت اختلافات اعتقادی از یک دین جدا می‌شود؛ اطلاق می‌شود. در فرهنگ علوم سیاسی نیز به بخشی از جامعه که از مذهب رسمی جدا شده یا به آئین دیگری گرویده‌است، فرقه گفته می‌شود. این تعریف شامل جنبش‌های سیاسی نیز می‌شود. فرقه‌ها دسته‌بندی مختلفی از جهت نوع فعالیت، چگونگی شکل‌گیری، هدف فرقه، زمان تشکیل، نگرش سیاسی یا مذهبی و… تقسیم‌بندی می‌شود. این واژه در آیه ۱۲۲ سوره توبه نیز بکار رفته‌است و در اصطلاح قرآنی آن، به معنای جمعیتی از افراد است که نسبت به طایفه تعداد بیشتری را داشته‌است.

علت پیدایش و تعداد مذاهب اسلامی

معیار اسلامی بودن هر فرقه و مذهبی، پذیرش اسلام به عنوان دین است. شهرستانی در بیان اختلاف‌های امت اسلامی، مهمترین اختلاف میان امت اسلامی را در مسئله امامت و خلافت پس از پیامبر اسلام می‌داند.

تعداد فرقه‌ها یا مذاهب اسلامی همواره مورد اختلاف منابع قرار گرفته‌است. با این حال بدوی معتقد است که این فرقه ها یا مذاهب منحصر به تعدادی محدود نیست و تلاش گروهی از نویسندگان در انحصار مذاهب اسلامی، ناتمام بوده‌است. بدوی با نقدی بر روایت فرقه ناجیه در منابع اهل سنت، تلاش برخی از مورخان را که سعی در ذکر ۷۳ فرقه یا توجیه تعداد زیاد فرق اسلامی توسط آنان را اشتباه دانسته‌است و گوشزد می‌نماید که تعداد فرقه‌های اسلامی پس از نگارش کتب مورخین و گذران عصر آنان، همچنان رو به افزایش بوده‌است. بنابر آنچه منابع روایی شیعه و سنی نقل کرده‌اند، پس از پیامبر اسلام، ملت مسلمان به هفتاد و سه فرقه منشعب خواهند شد. در برخی از این روایات از نجات و بر حق بودن یکی از فرقه‌های هفتاد و سه‌گانهٔ اسلام یاد شده‌است که به آن روایت «فرقه ناجیه» گفته می‌شود. با توجه به اینکه تعداد فرقه‌های اسلامی، بدون احتساب مذاهب فرعی، از عدد مذکور در روایت کمتر، و با احتساب مذاهب فرعی از عدد هفتاد و سه بالاتر خواهند بود، نویسندگان ملل و نحل به توجیه روایت دست زده‌اند. ضمن آنکه برخی منابع به نقد این روایت پرداخته و با ضعیف یا جعلی دانستن این روایت؛ تعداد کثیری از فرقه‌های موجود در کتب ملل و نحل را ساختگی، سیاسی یا با اغراض شخصی دانسته‌اند. از این رو، کتب ملل و نحل به فرقه سازی متهم شده‌اند. از منابع اهل سنت، سنن ابن‌ماجه، مسند احمد بن حنبل، سنن ابن‌داود، سنن ترمذی و المستدرک علی الصحیحین حاکم این روایت را به نقل از ابوهریره، ابودردا، جابر بن عبدالله انصاری، ابوسعید خدری، انس بن مالک، عبدالله بن عمرو بن عاص، ابوامامه و واثله نقل کرده‌اند. در منابع شیعی نیز کلینی در روضه کافی، روایت را به نقل از امام محمد باقر نقل کرده‌است. در اعتبار یا عدم اعتبار این روایت از لحاظ سند، اختلافاتی گزارش شده‌است. در این بین، فخر رازی در مفاتیح الغیب، ابن حزم اندلسی و ذهبی در کتب خویش این روایت را ضعیف و غیرقابل اعتماد دانسته‌اند. در کنار تضعیف روایت، گروهی دیگر سکوت رااختیار کرده‌اند؛ از جمله ابوالحسن اشعری -موسس فرقه اشاعره- را می‌توان یاد کرد که در صحت یا عدم صحت این حدیث، سکوت اختیار کرده‌است. گروه دیگری نیز به تأیید روایت همت گماشته اند و با ذکر مواردی همچون تواتر، تکرار و اسناد مختلف حدیث، اقدام به تصحیح و تأیید روایت کرده‌اند. افرادی چون مناوی در فیض القدیر، حاکم نیشابوری در المستدرک، شاطبی در الاعتصام و سفارینی در لوامع الانوار البهیه این روایت را تأیید کرده‌اند.

کتب ملل و نحل، از فرقه‌های بسیاری یاد کرده‌اند و در موارد بسیاری نیز تنها به ذکر نام فرقه اکتفا نموده‌اند. در تدوین فهرست حاضر، از فرقه‌هایی که تنها به ذکر نامشان اکتفا شده، در بخش توضیحات فرقه اصلی که از آن منشعب شده‌اند اکتفا شده‌است.

فهرست فرقه‌های کلامی اسلامی

^{راهنمای فهرست: (      = فرقه سنی (۶۹)       = فرقه شیعی (۱۰۵)       = فرقه مشترک (۱)       = فرقه مستقل (۲۷)       = منقرض شده (۵۴)       = منقرض نشده (۳۱)       ن/م = نامشخص)، (ن/م = نامشخص)، (مـ = متوفی)، (تـ = تولد)}

فهرست
نام (های) مذهب	نام (های) فرقه	موسس یا رهبر فرقه	سال و محل تأسیس فرقه	سال انقراض یا پراکندگی جمعیت	علت نامگذاری	باورها	توضیحات / فرقه‌های منشعب‌شده	منبع
اهل سنت (عامه، اهل سنت و جماعت، تنزیلیه، عامه)	معتزله (عدلیه، قُدَریه، واصلیه، قبریه)	واصل بن عطا (مـ ۱۳۱ ه‍.ق)	قرن اول ه‍.ق در بصره	بدون هیچگونه فعالیت و نقشی از قرن ششم تا قرن چهاردهم ه‍.ق در قرن چهاردهم برخی از دانشمندان مصری به این دیدگاه گرایش پیدا کردند.	معتزله: کنارگیری (عزلت) مؤسس فرقه از درس استادش حسن بصری پس از بیان دیدگاه‌هایش عدلیه: به جهت باور به عدل الهی قدریه: به جهت انتساب اعمال بندگان به قدرت‌های انسان قبریه: به جهت انکار عذاب قبر	خلقت قرآن دخالت عقل در استنباط احکام شرعی و عقائد کلامی (برخلاف سایر فِرَقِ اهل‌سنت) انکار عذاب قبر	شاخه‌های منشعب: اسکافیه، اصلحیه، بشریه، بهشمیه، ثمامیه، جاحظیه، جبائیه، حماریه، خیاطیه، کعبیه، ضراریه، قصبیه، مرداریه، خابطیه، معمریه، هشامیه (قرطیه)، کسبیه، عبادیه، نظامیه و هذلیه
	قرطیه (فوطیه، هشامیه)	هشام بن عمرو فوطی (یا قرطی) (مـ ۲۲۶ ه‍.ق)	قرن سوم ه‍.ق در عراق	ن/م	فوطیه، قرطیه، هشامیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	عدم قدرت خلق مجدد یا شبیه آن مخلوق پس از خلق یکباره توسط خدا خلقت بهشت و جهنم در قیامت	وی در ابتدا از معتزله بود اما پس از جلب پیروانی، فرقه جدیدی را تأسیس کرد. این فرقه انشعابی از معتزله محسوب می‌شود.
	عثمانیه	عده‌ای از صحابه محمد	قرن اول ه‍.ق در مدینه	قرن چهارم ه‍.ق	عثمانیه: به جهت تأسیس فرقه پس از قتل عثمان بن عفان و به خونخواهی وی	افضلیت ابوبکر، عمر و عثمان بر سایر اصحاب محمد غلو در فضیلت سه خلیفه اول بر دیگر صحابه پیامبر	این گروه که شاخه‌ای از اصحاب عمر بن خطاب (عمریه) بودند، در مقابل نقدهایی که بر عثمان وارد می‌شد، از او دفاع می‌کردند.
	طحاویه	ابوجعفر طحاوی (مـ ۳۲۱ ه‍.ق)	قرن چهارم ه‍.ق در مصر	ن/م	طحاویه: اقتباس از لقب مؤسس فرقه	اکثر عقائد عموم اهل سنت و جماعت ممنوعیت قیام بر حاکم ولو ظالم باشد. انکار تجسیم خدا ترجیح نقل بر عقل (برخلاف ماتریدیه)
	ماتریدیه	ابومنصور ماتریدی سمرقندی (مـ ۳۳۳ ه‍.ق)	قرن چهارم ه‍.ق	ن/م	ماتریدیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	اعتبار بخشیدن به عقل ترجیح عقل بر نقل	فرقه ماتریدیه و اشعریه، هر دو با هم در یک عصر ظهر کردند و هر دو به نوعی یک گرایش و حرکت اعتقادی را آغاز کرده در حالی که از هم بی‌خبر بودند.
	مرجئه (وعیدیه، شاکه)	حسن بن محمد بن حنفیه	۴۰ ه‍.ق در مدینه	قرن دوم ه‍.ق	مرجئه: به جهت اعتقاد فرقه به تأخیر در بهشتی یا جهنمی دانستن افراد و ارجاع آن به قیامت	اصالت عقیده در مقابل اعمال عدم تأثیر اعمال بر عقیده و بلعکس عاصی ندانستن عاصی به جهت احتمال توبه	شاخه‌های منشعب: یونسیه، عبیدیه، غسانیه، بوثوبانیه، تومنیه، صالحیه دیگر شاخه‌های فرعی: جهمیه، غیلانیه، بشبیه، شمریه، مرحبة الفقها، کرامیه، جحدریه، جعدیه، خالدیه، راجیه، معاذیه، رقاشیه، شانیه، علائیه، مریسیه، ماصریه، قبریه
	کرامّیه	محمد بن کرام بن عراف بن خزامه بن براء (مـ ۲۵۵ ه‍.ق)	قرن سوم ه‍.ق	قرن ششم تا هشتم ه‍.ق	کرامیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	تجسیم خدا غلو در صفات ظاهری خدا عصمت پیامبران حرمت کسب و کار	سلطان محمود غزنوی از مریدان ابن کرام بوده‌است. این فرقه شاخه‌ای از مرجئه است.
	فارقیه	ن/م	ن/م	ن/م	فارقیه: به جهت اعتقاد به فرق بین ایمان و علم	تفاوت بین ایمان و علم و غیریت این دو نداشتن ایمان برای صاحب علم و نداشتن علم برای صاحب ایمان	این فرقه از شاخه‌های منشعب شده از اهل سنت و جماعت هستند و جزء هفتاد و سه فرقه به‌شمار آمده‌است.
	فرائضیه	حاجی شریعت‌الله (مـ ۱۲۵۶ ه‍.ق)	قرن سیزدهم ه‍.ق در بنگال شرقی	ن/م	فرائضیه: به جهت اعتقاد به عامل دانستن خود به فرائض دینی	عقائدی شبیه به سلفی‌های وهابی	این جنبش سیاسی، به جهت استقلال پاکستان شکل گرفت.
خوارج (خارجیه، مارقین)	خوارج (حروریه، شراء، شراة)	عبدالله بن کواء و شبث بن ربعی (مـ ۷۰ ه‍.ق)	۳۷ ه‍.ق در حرورا از منطق کوفه	منقرض شده	حروریه: به جهت عزیمت به منطقه حرورا و سکونت در آنجا شراء: به جهت ادعای فدای آخرت شدن خوارج: مخالفان این فرقه به جهت خروج آنان از سپاه علی یا خروج از دین به آنها داده‌اند.	خروج از اسلام به سبب ارتکاب به گناه کبیره کفر علی بن ابی‌طالب، عثمان، معاویه و حکمین عدم انحصار امامت در اعراب و قریش اعتبار سنت	شاخه‌های منشعب: نسویه، شمیطیه، مبهوتیه، یحیاییه، زیادیه، عزریه، شمراخیه، سابئیه، فضیلیه، فضلیه، کوزیه، عبدلیه، کنزیه، محکمیه
	مُحکمة الاولی (محکمه)	عروة بن حدیر یا یزید بن عاصم محاربی		منقرض شده	محکمه الاولی: به جهت اعتقادشان به شعار لا حکم الا لله		اولین فرقه از خوارج بودند که از پیروی از علی بن ابی طالب سر باز زدند و شمشیر کشیدند.
	اِباضیه	عبدالله بن اباض تمیمی (مـ۸۰–۱۰۰ه‍.ق) و جابر بن یزید (مـ ۱۰۴ ه‍.ق)	۶۵ ه‍.ق در بصره	عمان، سیوه، حضرموت، جربه، زنگبار، طرابلس غرب و الجزایر	اباضیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	موحد دانستن عاصی به گناهان کبیره و مؤمن ندانستن وی اعتقاداتی همچون عموم اهل سنت	شاخه‌های منشعب: وهبیه، حارثیه، طریفیه، نکار، نفاثیه، خلفیه، عمریه، حسنیه، سکاکیه، حفصیه، رستمیه و یزیدیه
	أزارَقه	ابو راشد نافع بن ارزق (مـ ۶۵ ه‍.ق)	قرن دوم ه‍.ق	منقرض شده	ازارقه: اقتباس از نام رهبر فرقه	تکفیر مخالفان خود حلیت جان، مال و ناموس مخالفان خود انکار حکم سنگسار قطع دست سارق بدون هیچ قید و شرطی کفر علی بن ابی‌طالب	این فرقه، از افراطی‌های خوارج به‌شمار می‌آید.
	بیهسیه	ابی‌بیهس هیصم بن جابر		منقرض شده	بیهسیه: اقتباس از لقب مؤسس فرقه	اثبات کفر و ایمان عاصی، به حکم حاکم	کتب ملل و نحل این فرقه را جزء چهار فرقه اصلی خوارج آورده‌اند. شاخه‌های منشعب: عوفیه
	ثعالبه	ثعلبة بن مشکان	قرن دوم ه‍.ق در شرق ایران	منقرض شده	ثعالبه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	مخالفت با حکم برائت از کودکان نابالغ در مذهب عجارده	شاخه‌های منشعب: اخنسیه، رشیدیه، جرودیه، شیبانیه، معبیه، خلفیه، مکرمیه و زیادیه
	شحامیه	ابویعقوب شحام		منقرض شده	شحامیه: اقتباس از لقب مؤسس فرقه	صدور مقدور واحد از دو قادر	در ذکر نام مؤسس این فرقه، بین ابویعقوب شحام و علی بن محمد شحام اختلاف شده‌است.
	عجارده (عجردیه)	عبدالکریم بن عجرد	قرن دوم ه‍.ق	منقرض شده	عجردیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	بیزاری از کودکان تا قبل از پذیرش اسلام حرمت تعدی به مال، جان و ناموس مخالفان انکار سوره یوسف از قرآن	موسس این فرقه ابتدا از پیروان عطیه بن اسود بود که فرقه جدید عجارده را تأسیس کرد. شاخه‌های منشعب: خلفیه، صلتیه، حمزیه، شعیبیه، میمونیه، اطرافیه، جازمیه، ثعالبه، شیبانیه، بطیحیه، مجهولیه.
	صفریه	عبدالله بن صفار	قرن اول ه‍.ق در عراق	منقرض شد	صفریه: اقتباس از نام پدر مؤسس فرقه	حکم سنگسار تکفیر مرتکبان به گناه بدون حد جواز ازدواج با کافر در دار تقیه	این فرقه بعدها به فرقه‌های مختلفی منشعب شد و منقرض گردید.
	ضاحکیه (ضحاکیه)	ضحاک بن قیس خارجی شیبانی	بین‌النهرین	منقرض شده	ضحاکیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	جواز لعن بر معاویه، عمروبن عاص و عثمان جواز نکاح مسلمان با کافر	ضحاک آخرین نفر از خوارج بود که از بین‌النهرین خروج کرد و پس از تصرف کوفه به دست مروان بن محمد کشته شد.
	شبیبیه	شبیب بن یزید شیبانی	۷۶ ه‍.ق در موصل	منقرض شده	شبیبیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	جواز امامت زنان	این فرقه از دشمنان بنی امیه به‌شمار می‌آمدند که بر حجاج بن یوسف خروج کردند.
	راسبیه	عبدالله بن وهب راسبی ازدی (مـ ۳۸ ه‍.ق)	قرن اول ه‍.ق	۳۸ ه‍.ق	راسبیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	ن/م
	نجدات	نجده بن عامر (مـ ۶۹ ه‍.ق)	قرن اول ه‍.ق در یمامه، بحرین و عمان	منقرض شده	نجدات: به جهت داشتن پیروانی از نجد	حذف حد شرابخواری از حدود شرعی برابری دروغگو و کافر	پس از آنکه نافع بن ازرق حکم به جواز قتل کودکان مخالفان خود را داد، گروه‌هایی از جمله نجده از وی جدا شدند. با بدعت‌های نجده، گروهی از پیروانش او را امامت خلع و به توصیه خود او ابوفدیک را به جانشینی‌اش برگزیدند. شاخه‌های منشعب: عطویه، فدیکیه
	عوضیه	ن/م	ن/م	منقرض شده	عوضیه: به جهت اعتقاد این فرقه به در عوض بودن بهشت و جهنم از طاعت و معصیت	ورود افراد به بهشت به شرط طاعت بهشتی بودن کودکان انکار شفاعت و میزان
	شیبانیه (سیانیه)	شیبان بن سلمه خارجی	۱۳۵ ه‍.ق	منقرض شده	شیبانیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	آفریده شدن علم در خداوند جبر آدمیان	این گروه به کمک ابومسلم خراسانی قیام کردند.
	فدیکیه	ابوفدیک	بحرین، احساء و یمامه	منقرض شده	فدیکیه: اقتباس از نام رهبر فرقه	مخالفت با نجده و نافع بن ازرق	ابوفدیک قاتل نجده بن عامر بوده‌است. این فرقه بر خلاف سایر فرق خوارج در شمال عراق هیج حضوری نداشتند.
سَلَفیه (صفاتیه)	اهل حدیث (سلفیه)	پیروان سلف صالح	قرن سوم ه‍.ق	ن/م	سلفیه: به جهت تبعیت از علماء و محدثین متقدم	تجسیم خدا عدم خلقت قرآن	شاخه‌های منشعب: قضائیه
	کلابیه	ابوعبدالله بن کلاب	قرن سوم ه‍.ق	ن/م	کلابیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	نشنیدن خدا و شنیده نشدن صدای او انتقال پیام وحی توسط الهام از طرف خدا و به واسطه جبرئیل	ابوالحسن اشعری، خود از پیروان این فرقه بود و سپس افکارش توسط شاگردان او بسط داده شد و فرقه اشعریه را شکل داد.
	اشعریه (اشاعره، رهبانیه)	ابوالحسن اشعری (مـ ۳۳۰ ه‍.ق)	۳۰۰ ه‍.ق در بصره و بغداد	ن/م	رهبانیه: توسط مخالفان به رهبانیه خوانده شدند. اشعریه، اشاعره: اقتباس از نام مؤسس فرقه	ارجحیت نقل بر عقل (به مرور زمان بلعکس شد) امکان مشاهده خدا قدیم بودن کلام خدا جواز تکلیف مالایطاق از جانب خدا	ابوالحسن اشعری که در ابتدا از معتزله بود، پس از مدتی در سن چهل سالگی مذهب اشعریه را تأسیس کرد. فرقه‌های منشعب: باسطیه
	وهابیت (محمدیه)	محمد بن عبدالوهاب (مـ ۱۲۰۶ ه‍.ق)	قرن دوازدهم ه‍.ق در نجد	حاکم بر عربستان سعودی	محمدیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه وهابیت: توسط مخالفین و مقتبس از نام مؤسس فرقه	انکار شفاعت و توسل تکفیر مخالفان	محمد بن عبدالوهاب با توجه به آثار ابن تیمیه، مذهب وهابیت را شکل داد.
	لفظیه	حسین کرابیسی (مـ ۲۴۸ ه‍.ق)	قرن سوم ه‍.ق	ن/م	لفظیه: به جهت باور به یکی بودن لفظ و ملفوظ	یکی بودن لفظ و ملفوظ قدمت قرآن
	فاضلیه (مخلوقیه، نصفیه، حشویه، ساویه، مالکیه)	ن/م	ن/م	ن/م	فاضلیه: به جهت باور به تفضیل نبی بر قرآن مخلوقیه: به جهت باور به مخلوقیت قرآن نصفیه: به جهت باور به خلقت نصفی از قرآن	تفضیل نبی بر قرآن مخلوقیت قرآن کفر منکر مخلوقیت قرآن خلقت نصف قرآن و قدمت نیمی دیگر از آن	این فرقه، در مقابل فرقه لفظیه شکل گرفته‌است.
	صاعدیه	ابن صاعد	ن/م	ن/م	صاعدیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	انکار ختام نبوت با محمد و امکان بعثت پیامبران جدید
اسماعیلیه	مستعلیه (بهره)	عادة عبدالله یمنی یا مستعلی بن مستنصر	۴۶۰ ه‍.ق هند، مصر، یمن و شام	جزیرة العرب، حواشی خلیج فارس، سوریه و هند	مستعلیه: اقتباس شده از نام مؤسس فرقه (بکاربرده شده در مصر، یمن و مغرب) بهره: به جهت قبول فرقه توسط تجار (بکاربرده شده در هند)	مهدویت و غیبت طیب فرزند آمر بالله	این فرقه انشعابی از فرقه فاطمیان بود که باورشان در فهرست امامان، همچون فاطمیان گزارش شده‌است. این فرقه در سال ۵۵۷ ه‍.ق منقرض شد اما پس از مدتی با نام بهره در هند مجدداً احیا گردید.
فرقه‌های مستقل	پسیخانیه (محمودیه، واحدیه، نقطویه)	محمود پیسخانی گیلانی (مـ ۸۳۱ ه‍.ق)	۸۰۰ ه‍.ق در ایران	ن/م	پسیخانیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه نقطویه: به جهت اعتقاد به خلقت همه چیز از خاک (رهبر فرقه به خاک نقطه می‌گوید)	قبح و البته جواز زناشویی انکار بهشت، جهنم و قیامت پرستش انسان کامل مهدویت محمود پسیخانی
	روشنیه (روشنیان)	ابویزید (بایزید) انصاری (مـ ۹۹۴ ه‍.ق)	۹۴۹ ه‍.ق در افغانستان	ن/م	روشنیه: اقتباس از لقب مؤسس فرقه	اعتقاداتی تلفیقی از اسلام و مسیحیت مسیح و مهدی دانستن ابویزید انصاری مطهر دانستن باد	رئیس فرقه در سال ۹۹۴ ه‍.ق به دار آویخته شد.
	صباحیه	ابوالصباح سمرقندی	ن/م	ن/م	صباحیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	قدم آفرینش و خلقت حرمت ازدواج با زنان اهل کتاب اشتباه علی بن ابی‌طالب در جنگ با معاویه
	طالبیه	طالب بن عبدالله بن صباح	ن/م	ن/م	طالبیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	مظهریت محمد باقر
	عثمانیه	ن/م	سجستان	ن/م	عثمانیه: به جهت باور به برتری عثمان بر دیگر خلفا	برتری عثمان بر ابوبکر، عمر و علی بن ابی‌طالب	این فرقه به عنوان فرقه‌ای ناصبی دسته‌بندی می‌شود.
	غفاریه	ابوغفار	ن/م	ن/م	غفاریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	حرمت گوشت خوک حلیت مغز و چربی خوک	این فرقه اعتقادی همچون شیعیان امامیه دارند.
	ذکریه (نمازیه)	محمدمهدی اتکی (مـ ۱۰۲۹ ه‍.ق)	قرن یازدهم در مکران	پاکستان و بلوچستان	ذکریه، نمازیه: به جهت باور به نسخ نماز به ذکر	مهدویت و نبوت محمدمهدی اتکی نسخ حکم نماز نسخ حکم روزه رمضان تعلق زکات نسبت به همه اموال انکار قبله و حج	این فرقه خود را مسلمان نمی‌دانند با این حال، گرایشی شیعی دارند.
	فشاریه	ن/م	ن/م	ن/م	ن/م	اشتراک اموال دنیا بین تمام خلائق به جهت فرزندی آدم حق دو برابری مردان نسبت به زنان
	قولیه (مجردیه)	ن/م	ن/م	ن/م	قولیه، مجردیه: به جهت باور بحصول ایمان به مجرد قول لا اله الا الله	مؤمن شدن با گفتن قول «لا اله الا الله» حتی اگر ایمان واقعی نباشد
	سمعیه	محمد بن سهل بصری سمعی	ن/م	ن/م	سمعیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	عدم قبول توبه قاتل قتل عمد
زنادقه	راوندیه	ابوالحسن احمد بن یحیی بن اسحاق راوندی (مـ ۲۹۸ ه‍.ق)	قرن سوم ه‍.ق در راوند از توابع کاشان	ن/م	راوندیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	نفی خدا قدم عالم هستی طعن به پیامبر اسلام	احمد بن یحیی راوندی که ابتدا از معتزله بود، به زنادقه پیوست و این فرقه را تأسیس نمود. شاخه‌های منشعب: عباسیه خلص
	فانیه	ن/م	ن/م	ن/م	فانیه: به جهت اعتقادشان به فنای بهشت	فنای بهشت و جهنم
	سمنیه (شمنیه)	ابن حزم ازدی سمنی	قرن دوم ه‍.ق در هند	هند، چین و خراسان در ایران	سمنیه: اقتباس از نام رهبر مؤسس یا از نام بت مورد پرستش آنان	تناسخ تنها راه علم، از طریق حس	این فرقه در هند، چین و خراسان فراوان‌اند و از بت پرستان هندی بودند.
	محروقیه (حرقیه)	ن/م	ن/م	ن/م	محروقیه: به جهت باور به یکبار سوختن در دوزخ	عذاب شدن دوزخیان به یکبار سوختن و خاکستر شدن در دوزخ
جبریه (مجبّره)	جبریه	ن/م	قرن اول ه‍.ق در مدینه و شام	ن/م	جبریه: به جهت باور به جبر بندگان در ارتکاب افعال	انتساب خیر و شر به خدا عدم اختیار در افعال	این فرقه در مقابل قدریه شکل گرفته‌اند. شاخه‌های منشعب: نهالیه، معتریه، سابقیه، مفروغیه، عجزیه، مضطربه
	صیاحیه (صباحیه)	صیاح (صباح) بن معمّر	ن/م	ن/م	صیاحیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	عدم اختیار در افعال
	متمنیه	ن/م	ن/م	ن/م	متمنیه: به جهت باورشان	خیریت آنچه که نفس به آن آرام گیرد
	وهمیه	ن/م	ن/م	ن/م	وهمیه: به جهت باورشان به وهم بودن افعال آدمی	وهمیت افعال آدمی انکار عذاب اخروی
	کسبیه (کسلیه)	ن/م	ن/م	ن/م	کسبیه، کسلیه: به جهت نرفتن به سراغ کسب و کار یا به جهت اعتقاد به عدم کسب ثواب و عقاب بندگان	اباحه‌گری عدم نیاز خدا به طاعت بندگان عدم ضرر خداوند از معصیت بندگان عدم کسب ثواب و عقاب توسط بنده
	نجاریه (حسینیه، مکتب نجاریه)	محمد بن حسین نجار (مـ ۲۸۹ ه‍.ق)	قرن سوم ه‍.ق بم واقع در کرمان	ن/م	نجاریه: اقتباس از نام رهبر فرقه	اعتقادی تلفیقی از اشاعره و معتزله حدوث قرآن نفی رویت خدا	شاخه‌های منشعب: برغوثیه، زعفرانیه و مستدرکه
	زعفرانیه	الزعفرانی	قرن سوم ه‍.ق در ری	ن/م	زعفرانیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	حرمت انگور و کشمش (به جهت مورد علاقه بودن این دو خوراکی برای رئیس فرقه) مخلوقیت قرآن با وجود اعتبار روایاتی که قرآن را غیر مخلوق می‌دانند مخالفت با اسماعیلیه	این فرقه شاخه‌ای از مکتب النجار یا همان نجاریه است.
	مقاتلیه (مقابلیه)	مقاتل بن سلیمان (مـ ۱۵۰ ه‍.ق)	قرن دوم ه‍.ق در بلخ	ن/م	مقاتلیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	تجسیم خدا ترکیب خدا از گوشت و خون	رهبر این فرقه از بزرگان مرجئه بود که بعدها این فرقه را تأسیس کرد.
صوفیه (متصوفه)	تجانیه (تحینیه، تیجانیه)	ابوالعباس احمد بن محمد تیجانی (مـ ۱۲۳۰ ه‍.ق)	۱۱۸۶ ه‍.ق الجزایر، مراکش	الجزایر، مراکش	تجانیه، تیجانیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	نبوت احمد تیجانی وجوب زیارت قبر احمد تیجانی قبل از مراسم حج	این فرقه، طریقه‌ای از خلوتیه محسوب می‌گردد.
	حلاجیه	حسین بن منصور حلاج (مـ ۳۰۹ ه‍.ق)	۲۹۶ ه‍.ق بغداد، اهواز	به مرور زمان منقرض شدند	حلاجیه: اقتباس از نام رهبر فرقه	حلول روح خدا در جسم حلاج وحدت وجود بی اعتقادی نسبت به فرائض	حلاج در سال ۳۰۱ ه‍.ق دستگیر و در سال ۳۰۹ ه‍.ق به جرم ارتداد، به دار آویخته شد؛ سپس جسدش را سوزانیدند و سرش را بر بالای پل شهر بغداد آویختند.
	سالمیه (عوام السالمیه، سهلیه)	سهل تستری (مـ ۲۸۳ ه‍.ق)	قرن سوم و چهارم ه‍.ق بصره و کوفه	ن/م	سالمیه: اقتباس از نام شاگرد سهل تستری به نام ابوعبدالله محمد بن سالم (مـ ۲۹۷ ه‍.ق) سهیلیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	پیروی از فقه مالک بن انس تجلی خداوند قدمت افعال خدا بهتر بودن صبر نسبت به لذات از بهره‌بری آنها توبه و سجده کردن ابلیس به آدم
	بکتاشیه	حاج بکتاش (مـ ۷۳۸ ه‍.ق)	۱۳۲۶ میلادی آناتولی	۱۹۲۲ میلادی	بکتاشیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	گرایش به تشیع در عین ادعای تبعیت از اهل سنت دشنام به ابوبکر، عمر و عثمان تثلیث الله، محمد و علی عشای ربانی	این فرقه از فرقه حروفیه تعالیمی را کسب کرده‌است. شاخه‌های منشعب: بلکانیه
	شمسیه	شمس‌الدین ابوالثناء احمد بن ابوالبرکات محمد بن سیواس (یا سیواسی‌زاده - مـ ۱۰۰۹ ه‍.ق)	قرن دهم ه‍.ق در سیواس	ن/م	شمسیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	اعتقادات فرقه خلوتیه	وی ابتدا از سران فرقه خلوتیه بود و در سیواس می‌زیست و برخی وی را مجدد فرقه خلوتیه دانند.
	احمدیه (بدویه)	سید احمد بدوی (مـ ۶۷۵ ه‍.ق)	۶۳۴ ه‍.ق در طنطا	مصر	احمدیه، بدویه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	ن/م	شاخه‌های منشعب: شناویه، مرازقه، کنّاسیه، انبابیه، حمودیه، منائضیه، سلامیه، حلبیه، زاهدیه، شعیبیه، تسقیانیه، عربیه، سطوحیه، بنداریه، مسلمیه، شورون بلالیه و بیومیه
	برهانیه (برهمیه، دُسُوقیه)	ابراهیم دسوقی (مـ ۶۷۶ ه‍.ق)	قرن هفتم ه‍.ق در مصر	ن/م	برهانیه، دسوقیه، برهمیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	الوهیت ابراهیم دسوقی	این طایفه از دو فرقه شهاویه و شرابنه شکل گرفته‌اند.
	بسطامیه (طیفوریه، یزیدیه)	علی عشقی بسطامی (مـ ۷۶۱ ه‍.ق)	قرن هشتم ه‍.ق در بسطام و ترکیه	ن/م	بسطامیه، طیفوریه، یزیدیه: اقتباس از بایزید بسطامی به عنوان پیر طریقت	وحدت وجود حلول
	عبدکیه	عبدک	ن/م	ن/م	عبدکیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	حرمت مال دنیا در عصری که امام عادل نباشد اجازه تصرف در اموال مردم به حد قوت لایموت حرمت گوشتخواری در عصر غیبت امام
	ادهمیه	ابراهیم ادهم (مـ ۷۷۶ م)	قرن هشتم ه‍.ق در بلخ	ن/م	ادهمیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	اقتباسی از اعتقادات آئین بودایی	شاخه‌های منشعب: چشتیه
	نوریه	ن/م	ن/م	ن/م	نوریه: به جهت باور به حجاب نوری	حجاب ناری و حجاب نوری	برخی نوریه را نام دیگری از صوفیه دانسته‌اند.
	واصلیه	ن/م	ن/م	ن/م	ن/م	برداشته شدن تکالیف پس از واصل شدن و شناخت کامل حق لزوم پذیرش درخواست مجامعت هر کسی از واصلیه پس از برانگیخته شدن شهوتش
	رعینیه	اسماعیل بن عبدالله رعینی	قرن چهارم و پنجم ه‍.ق در آندلس	ن/م	رعینیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	معاد روحانی عدم مبعوث شدن اجساد از قبور امامت اسماعیل بن عبدالله حرمت همه اموال جز قوت لایموت	رهبر این فرقه مهمترین مرید و شاگرد ابن مسره است.
	اسماعیلیه	اسماعیل بن عبدالله (مـ ۱۲۸۰ ه‍.ق)	۱۲۵۸ ه‍.ق در سودان	ن/م	اسماعیلیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	ن/م	این فرقه یک فرقه و حزب سیاسی است.
	اشراقیه	شهاب الدین سهرودی (مـ ۵۸۷ ه‍.ق)	قرن ششم ه‍.ق حلب	ن/م	اشراقیه: اقتباس از لقب رهبر فرقه	ن/م
	قادریه	عبدالقادر گیلانی (مـ ۵۶۱ ه‍.ق)	قرن ششم ه‍.ق بغداد	ن/م	قادریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	اقتباسی از فقه اهل سنت و جماعت	شاخه‌های منشعب: یافعیه، مشارعیه، عرابیه، بناوه، گرزمر، اشرفیه، هندیه، خلوصیه، نابلسیه، رومیه، صَلْتِیه، فارضیه، قاسمیه، عماریه، عروسیه، بوعلیه، جلاله و بکائیه
	اکبریه (حاتمیه)	محی‌الدین بن عربی (مـ ۵۴۳ ه‍.ق)	قرن ششم ه‍.ق دمشق	ن/م	اکبریه: اقتباس از لقب رهبر فرقه، ملقب به شیخ اکبر حاتمیه: به جهت انتساب رهبر فرقه به خاندان حاتم طایی	وحدت وجود
	بابائیه	اسحاق ترکمانی کفرسودی	۶۳۸ ه‍.ق ادرنه (ادریانپول)	این فرقه در فرقه بکتاشیه ادغام شد	بابائیه: اقتباس از لقب مؤسس فرقه، ملقب به بابا اسحاق	اعتقاداتی اقتباسی از تشیع
	بکائیه	احمد بکائی کونتی (مـ ۹۱۱ ه‍.ق)	قرن دهم ه‍.ق سودان	ن/م	بکائیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	ن/م	این فرقه از طایفه قادریه هستند. شاخه‌های منشعب: فضلیه و آل سیدیه
	بونوحیه (بونیین)	ن/م	جنوب مراکش	ن/م	ن/م	ن/م
	بیبریه	(مـ ۱۳۴۲ ه‍.ق)	قرن سیزدهم ه‍.ق لیکیکیه در ترکیه	ن/م	ن/م	ن/م
	نعمتی (نعمتی، نعمت‌اللهی)	نعمت‌الله ولی (مـ ۸۳۴ ه‍.ق)	قرن نهم ه‍.ق در کرمان	ن/م	نعمتیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	ن/م	شاخه‌های منشعب: طاووسیه، نعمت‌اللهیه کوثریه، محبوب علیشاهی، شمسیه، کمیلیه، نوربخشیه، ذوالریاستین، نعمت‌اللهیه گنابادیه
	شاذلیه	علی بن عبدالله بن عبدالجبار بن تمیم بن هرمز شاذلی المغربی (مـ ۶۵۶ ه‍.ق)	شمال آفریقا (مصر، الجزایر و تونس)	ن/م	شاذلیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	زیارت و تقدس قبر رهبر فرقه در مصر زهد و کناره‌گیری از دنیا عدم توجه به خانقاه و خلوت	برای این فرقه، ۱۵ شاخه نام برده‌شده‌است. شاخه‌های منشعب: زیانیه، وفائیه، عروسیه، جذولیه، هفونیه
	سوقیه	ن/م	ن/م	ن/م	ن/م	ن/م
	ملامتیه	ابوحفص حداد (مـ ۲۶۴ ه‍.ق) و حمدون قصار (مـ ۲۷۰ ه‍.ق)	قرن سوم ه‍.ق در نیشابور	با وجود آنکه اعتقاد ملامتیه به مرور زمان رو به زوال گذاشت، در قرون اخیر در ترکیه فرقه ملامتیه قوت گرفته‌است	ملامتیه: اعتقاد به فضیلت ملامت شدن توسط دیگران	فرار از شهرت
	حلمانیه	ابوحلمان دمشقی	دمشق	ن/م	حلمانیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	حلول خدا در صورت‌های زیبا وجوب سجده به چهره‌های زیبا اباحه‌گری	گویند حلاج از مریدان ابوحلمان بوده‌است.
غالیان (غلاة، غالیه)	ابومسلمیه (خرم‌دینان، خرمیه، مسلمیه، اسحاقیه، حوالیه، تناسخیه، رزامیه، مسوده، شاعیه)	اسحاق ترک یا رزام بن رزم	۱۲۷ ه‍.ق در مرو	ن/م	خرمدینان: به علت پایه‌گذاری اعتقادات آنان توسط خرمیان تناسخیه: به جهت اعتقاد به تناسخ ارواح مسوده: به جهت لباس رسمی آنان ابومسلمیه: به جهت باور به امامت ابومسلم خراسانی	امامت و مهدویت ابومسلم خراسانی اباحه‌گری امامت به میراث	به شیعیانی که اعتقادات این فرقه را پذیرفتند، شاعیه گویند. شاخه‌های منشعب: اسحاقیه، راوندیه، سنباذیه، ابلقیه، مبیضّه، بابکیه، برکوکیه، فاطمیه، مازیاریه، کردکیه، نورساعیه و رزامیه
	یزیدیه	یزید بن ابی انیسه	بصره و فارس	ن/م	یزیدیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	بعثت پیامبری از فارس که اسلام را منسوخ سازد	این فرقه از غلاة خوارج و شاخه‌ای از اباضیه محسوب می‌شوند.
	یزیدیه	عدی بن مسافر (مـ ۵۵۵ ه‍.ق)	۵۵۵ ه‍.ق کردستان	عراق، مغرب، موصل، سنجار، دیاربکر، حلب و ارمنستان	یزیدیه: به جهت انتساب به یزید بن معاویه، یا یزید بن ابی انیسه	ثنویت زرتشتی اعتقاداتی مخلوط از مهرپرستی، یهود، نصاری و فرقه‌ای نسطوری	این فرقه، ابتدا زرتشی بود که توسط عدی بن مسافر به اسلام دعوت شده و پس از مرگ وی، دچار انحرافات بسیاری گردید.
	بابکیه	بابک خرمدین	۲۰۱ ه‍.ق در قلعه بابک	۲۱۸ ه‍.ق	بابکیه: اقتباس از نام رهبر فرقه	حلول روح بهره‌گیری از اعتقادات دین مزدایی برتری دادن شروین بر محمد	معتصم خلیفه عباسی به سال ۲۱۸ ه‍.ق با حمله به قلعه بابک، بابک خرمدین را کشته و بسیاری از یاران وی را به قتل رسانید؛ با این واقعه تعدادی از یایران وی به روم گریختند.
	منکریه (میلیه)	ن/م	ن/م	ن/م	منکریه: به جهت انکار شفاعت در قیامت	انکار شفاعت در قیامت به جهت نبود میل در آنجا
	یعجوریه	احمد بن علی یعجوری	ن/م	ن/م	یعجوریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	سقوط حد از مرتکب گناهی پس از توبه
	احمدیه (قادیانیه)	غلام‌احمد قادیانی (مـ ۱۳۲۶ ه‍.ق)	۱۲۹۷ ه‍.ق در دهکده قادیان، شهر گرداسپور واقع در هند	پاکستان، هند، بنگلادش، تانزانیا، آمریکا، کانادا و اندونزی	احمدیه: اقتباس از نام مؤسس و رهبر فرقه	انکار هرگونه جهاد بجز جهاد با قلم نجات مسیح از روی صلیب و هجرت به هند |شاخه‌های منشعب: لاهوریه
	متعالیه	ن/م	ن/م	ن/م	ن/م	کفر نوشنده شراب، چه بداند شراب است و چه نداند، حتی اگر قطره‌ای شراب به ظرف آب باشد
	راوندیه (راوندیان)	عبدالله راوندی	قرن دوم ه‍.ق در خراسان	ن/م	راوندیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	امامت عباس بن عبدالمطلب و انتصابش توسط محمد الوهیت منصور مظهریت جبرائیل بودنفرماندار مکه	پس از آنکه منصور با آنها مقابله کرد، آنان بر منصور شوریده و منصور با به قتل رساندند. شاخه‌های منشعب: هریریه، رزامیه و ابومسلمیه
	طریفیه	صالح بن طریف	قرن دوم ه‍.ق	ن/م	طریفیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	نبوت صالح بن طریف شریعتی غیر از اسلام	رهبر فرقه در ابتدا از خوارج بود و پس از آن مدعی نبوت شد.
	مخترعه	ن/م	ن/م	ن/م	ن/م	نجاست عرق زن حائض و مرد جنب
	مطبخیه	ابواسماعیل مطبخی	ن/م	ن/م	مطبخیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	انکار وجوب نماز صبح، مغرب و عشاء
	مبدلیه	ن/م	ن/م	ن/م	ن/م	قتل را کفاره و شرط قبول توبه گنهکار دانستن
	جواربیه	داوود جواربی	ن/م	ن/م	جواربیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	تشبیه خدا به انسان اقتباس اعتقادات از تورات
	کاکائیه	اسحاق	کرکوک و اربیل در عراق	کرکوک و اربیل	کاکائیه: اقتباس از واژه کاکا به معنای برادر در زبان کردی	عقائدی شبیه به شبک تناسخ حلول تقدس و زیارت قبر اسحاق در کوه‌های اورامانات	این فرقه از فرقه علی‌اللهیه و با شباهت بسیاری به عقائد شبک منشعب شده‌است.
	غیریه	ن/م	ن/م	ن/م	ن/م	حکیم بودن محمد انکار رسالت محمد
	صافیه (صافی)	ن/م	آناتولی	آناتولی	ن/م	اعتقاداتی شبیه به شیعیان امامیه و صوفیانه	تعداد آنان نزدیک به چهل هزار خانوار می‌رسد.
	سارقیه	ن/م	ن/م	ن/م	سارقیه: به جهت اعتقاد به کفاره بودن صدقه از مال سرقتی توسط سارق	غلو در کفاره گناهان کفاره بودن غسل زن زناکار پس از زنا کفاره بودن صدقه دادن دزد از مال دزدی که سبب سقوط عذاب است
	سمّاعیه	سماعه اسدی	ن/م	ن/م	سماعیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	نبوت و الوهیت سماعه اسدی	این فرقه پیروان سماعیه بودند که ادعای دانستن علم سیمیا داشت و بر این اساس کارهای عجیبی از وی سر می‌زد.
	میسریه	ابومیسر	ن/م	ن/م	میسریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه	اکتسابی بودن نبوت بعثت به نبوت هر کسی که به نهایت صلاح و پاکی برسد

پانویس

منابع

منابع فارسی

• آقانوری، علی (۱۳۸۲). مجله طلوع. پنجم٫مقاله: درآمدی بر شناخت مشهورترین آثار ملل و نحل
• ابن‌جوزی، جمال‌الدین بن فرج (۱۴۰۹). تلبیس ابلیس (به عربی). به کوشش محمد الصباح. بیروت: مکتبة الحیات.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• اسعدی، محمد (۱۳۸۸). «بررسی اجمالی فرقه ذکریه» (PDF). پژوهش‌های منطقه‌ای (دوم): ۱۵۷–۱۸۸.
• اسفراینی، طاهر بن محمد (۱۴۰۳). التبصیر فی الدین وتمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین. اول (به عربی). به کوشش کمال یوسف الحوت. بیروت: عالم الکتب.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• اسفندیاری، اسکندر (۱۳۷۵). «فرقه سبائیه» (PDF). مسجد. پنجم (سی‌ام): ۶۸–۸۳.
• اشعری، ابوالحسن (۱۴۰۰). مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین. سوم (به عربی). ویسبادن: فرانس شتاینر.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• اعتمادی‌نیا، مجتبی؛ احمدی، احسان (۱۳۸۹). «مسیح هندوستان (جستاری در آراء فکری و مواضع اجتماعی-سیاسی فرقه احمدیه)» (PDF). فروغ وحدت (بیستم): ۳۷–۵۳.
• امیری، آبتین (۱۳۹۴). مناظرات اهل سنت (PDF). اول (دیجیتال). به کوشش مجموعه موحدین. کتابخانه عقیده.
• اویسی، سید صادق (۱۳۸۷). «آسیب‌شناسی تصوف با تأکید بر فرقه اویسیه» (PDF). کتاب نقد (هفتاد و چهار): ۲۳۱–۲۵۸.
• بدوی، عبدالرحمن (۱۳۷۴). تاریخ اندیشه‌های کلامی در اسلام (PDF). اول. ترجمهٔ صابری، حسین.
• بغدادی، عبدالقاهر (۱۹۷۷). الفرق بین الفرق و بیان الفرقه الناجیه. دوم. بیروت: دارالآفاق الجدیده.
• بقائی یمین، محمد (۱۳۹۴). «بررسی و نقد حدیث فرقه ناجیه» (PDF). مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (چهلم): ۵۷–۶۶.
• بیدختی گنابادی، حسنعلی (۱۳۸۵). «تحلیلی انتقادی از فرقه نعمت‌اللهیه گنابادیه» (PDF). کتاب نقد (سی و نهم): ۱۳۷–۱۶۵.
• حاجتی شورکی، سید محمد؛ صانعی، مرتضی (۱۳۹۲). «معرفی فرقه ذهبیه و نقد و بررسی برخی باورهای آن» (PDF). معرفت (صد و نود و سه): ۴۷–۶۱.
• حائری، محمدحسن (۱۳۸۲). عرفان و تصوف؛ کلیاتی در اصول و مبانی عرفان. اول. تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.
• جعفری، یعقوب (۱۳۸۶). «باورها و فرقه‌های خوارج» (PDF). معارف عقلی (هفتم): ۱۸–۴۸.
• جمعی از محققین (۱۳۸۴). عثمانیه (ویراست مجله طلوع). قم: مدرسه عالی امام خمینی.
• جمعی از محققین (۱۳۸۸). دانستنی‌های ادیان و مذاهب. اصفهان: مرکز تحقیقاتی قائمیه.
• جمعی از محققین (۱۳۸۸). دانشنامه بزرگ اسلام. مشهد: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• جمعی از محققین (۱۳۹۵). دانشنامه جهان اسلام. قم: دائرةالمعارف بزرگ اسلام.
• جمعی از محققین (۱۹۳۴). دایرة المعارف الاسلامیه. ترجمهٔ محمد ثابت الفندی، عبدالمجید الیونس، ابراهیم زکی خورشید و احمد الشنتاوی. بیروت: دار احیاء التراث.
• دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۴۱). لغتنامه دهخدا. اول. تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی.
• رازقی موسوی، سید قاسم (۱۳۹۵). تاریخ اسلام. ۶۶. قم: دانشگاه باقرالعلوم علیهم السلام.
• رضایی، محمد (۱۳۹۲). آیین برنامه سازی دربارهٔ زندگی امام رضا علیه السلام. قم: مرکز پژوهش‌های صدا و سیما.
• زرهانی، سید احمد (۱۳۸۸). «امت اسلامی از تنوع تا فرقه‌گرایی» (PDF). فروغ وحدت (هجدهم): ۳–۵.
• سجادی، جعفر (۱۳۹۵). فرهنگ معارف اسلامی. تهران: کومش.
• سلیمیان، خدامراد (۱۳۹۲). فرهنگ‌نامه مهدویت. قم: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج).
• صراف، احمد حامد (۱۳۷۳). الشبک. اول. بغداد: المعارف.
• صفری فروشانی، نعمت‌الله (۱۳۹۱). رفتارشناسی امام رضا علیه السلام و فرقه‌های درون شیعی. به کوشش زهرا بختیاری. مشهد: انتشارات قدس رضوی. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۵۴۳-۰۳-۱.
• صفری فروشانی، نعمت‌الله (۱۳۸۰). «راهنمای مطالعات فرقه‌شناسی اسلامی» (PDF). هفت آسمان (نهم): ۱۲۱–۱۵۱.
• طباطبائی، سید محمدحسین (۱۳۸۸). شیعه در اسلام. پنجم. قم: بوستان کتاب.
• عمادی حائری، سید محمد (۱۳۸۲). «ناصریه یا فرقه منسوب به ناصرخسرو» (PDF). نامه پارسی (بیست و نهم): ۱۹۱–۲۰۸.
• غفاری هشجین، زاهد؛ کشاورز شکری، عباس؛ اکار، حمید (۱۳۹۰). «چرایی فرقه بودن بهائیت» (PDF). معرفت ادیان (ششم): ۴۳–۶۴.
• فاضل، محمود (۱۳۵۵). «فرقه‌های کلامی و سیر تاریخی آنها از آغاز اسلام تا قرن ششم هجری» (PDF). دانشکده الهیات و معارف مشهد (۱۳۵۵): ۷۰–۸۷.
• فرجامی، اعظم (۱۳۹۴). زیدیه و حدیث امامیه. اول. به کوشش پژوهشکده علوم و معارف اسلامی. (ویراست علی خنیفرزاده). قم: دارالحدیث.
• فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی (۱۳۹۳). یحیی بن عمر علوی. اول. به کوشش پژوهشکده حج و زیارت. تهران: مشعر.
• مشکور، محمدجواد (۱۳۷۲). فرهنگ فرق اسلامی. دوم. مشهد: آستان قدس رضوی.
• ملطی، ابی‌الحسین (۱۴۱۳). التنبیه و الرد علی اهل الاهواء و البدع (به عربی). به کوشش محمدزاهد کوثری. قاهره: مکتبة الازهریه للتراث.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• مقدس اردبیلی، احمد بن محمد (۱۳۷۷). حدیقة الشیعه. سوم. ترجمهٔ صادق حسن‌زاده. به کوشش علی اکبر زمانی نژاد. قم: انصاریان. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۳۸-۵۸۰-۳.
• مقدسی، مطهر (۱۸۹۹). البدء و التاریخ. اول (به عربی). بیروت: دارصادر.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• موسوی‌نژاد، سید علی (۱۳۸۴). «مهدویت و فرقه حسینیه زیدیه» (PDF). هفت آسمان (بیست و هفتم): ۱۲۷–۱۶۲.
• مهنا، امیر؛ خریس، علی (۱۹۹۴). جامع الفرق و المذاهب الاسلامیه. دوم. بیروت: مرکز الثقافی العربی.
• وحیدی، شهاب‌الدین (۱۳۸۹). «درآمدی به عقائد فرقه مرجئه» (PDF). اقوام و مذاهب (پانزدهم): ۶۵–۹۳.
• محمدی هوشیار، علی (۱۳۹۷). پیشوای اینترنتی، نقد آرا و عملکرد احمد الحسن بصری. اول. قم: مسجد جمکران. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۹۷۳-۵۰۱-۶.
• یوسفی، رضا (۱۳۹۵). از بابیت تا بهائیت. اول (دیجیتال). اصفهان: مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان.

منابع آنلاین

«سنت‌های غذایی ایرانیان در گفت‌وگو با دکتر نصرالله پورجوادی صاحبنظر تاریخ عرفان اسلامی». مرکز دائرة المعارف اسلامی. سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی. ۱۳۹۶.

نجاری، محمدحسین (۱۳۹۵). فرقه شیخیّه و انشعابات آن چگونه ایجاد شد؟. سایت خبرگزاری تسنیم.

منابع انگلیسی

• Madelung, Wilferd (۲۰۱۴). "ABU'L-JĀRŪD HAMDĀNĪ". Iranicaonline.org.