اخوان الصفا

اِخوان الصفا، گروهی از مسلمانان بودند که عقیده‌ای فلسفی داشتند و در قرن چهارم ه.ق در بصره و بغداد، تشکیل شدند. این گروه، عموما به شیعیان امامیه یا اسماعیلیه نسبت داده می‌شود، اما برخی آنها را به طور کلی شیعه نمی‌دانند. این گروه برای انتشار مواضع خود، رساله‌های ۵۱ گانه‌ای منتشر کردند که برخی از آنها تا به امروز نیز باقی مانده و مورد استناد قرار می‌گیرد.

ماهیت

اخوان الصفا، جماعتی سرّی، فلسفی، دینی، و سیاسی در سده چهارم هجری بودند که در بصره و احتمالًا بغداد تشکیل شد. این گروه در معاشرت به الفت و در دوستی به صفا تأکید داشتند و بر پایه طهارت و نصیحت اجتماع کرده بودند، و در میان خود مذهبی وضع کرده بودند و گمان می‌کردند که بدان واسطه راه را برای رسیدن به خشنودی خدا نزدیک کرده‌اند. آنها بر این باور بودند که شریعت به نادانی‌ها آلوده شده است و به گمراهی‌ها درآمیخته و پاک کردن آن را جز به فلسفه نمی‌توان کاری کرد. این گروه، در پنجاه و یک رساله به موضوع فلسفه علمی و عملی پرداختند و آنها را رسائل اخوان الصفاء و خلّان الوفاء نامیدند و آنها را در میان مردم پخش کرده یا هدیه می‌دادند. اسامی مؤلفان این رسائل دقیقاً معلوم نیست، اما ابوحیان توحیدی و ابن القفطی چند تن از آنها را، از جمله ابوسلیمان محمد بن جعفر بستی معروف به مقدسی، ابوالحسن علی بن هارون زنجانی، ابواحمد نهرجوری، عوفی و زید بن رفاعه، نام برده‌اند. این گروه در انتشار این رساله‌ها، بسیار کوشا بودند و در تمام نواحی جهان اسلام، آنها را منتشر می‌کردند. برخی از این رساله‌ها به قدری متقن بودند که امروزه نیز مورد استنادهای علمی قرار می‌گیرند.

اخوان در رسائل مدعی هستند که در میان فضلا و امرا و اشراف و دهقانان و پیشه‌وران و اصناف، پیروان و یاران بسیاری داشته‌اند. آنان، یاران خود را به ویژه به دعوت کردن جوانان بیشتر از پیران سفارش می‌کردند، زیرا معتقد بودند که تعلیم و تلقین مبادی دینی فلسفی ایشان به جوانان آسانتر از پیران دست می‌دهد. اخوان الصفاء برای تعلیم اصول عقیدتی خود، شیوه‌های خاصی به کار می‌بردند و از جمله مراتب اخوان خود را به چهار مرتبه تقسیم می‌کردند:

• مبتدیان: یعنی کسانی که از پانزده تا سی سال داشته‌اند
• اشخاصی که سال عمرشان از سی تا چهل بوده
• اعضائی که میانه چهل تا پنجاه سال داشته‌اند، این سه گروه هر یک در شرح و نشر رسائل وظایفی خاص بر عهده داشتند.
• اعضائی که از پنجاه سال بیشتر دارند و کسانی هستند که حق را آشکار می‌بینند، و این مرتبه، مرتبه حکیمان است و هر کس بدین مرتبه رسیده از طبیعت و قانون برتر است.

مذهب

در مورد مذهب اخوان الصفا، اختلاف وجود دارد. با این وجود، رسائل منتشر شده توسط آنان، حاوی مطالبی است که گواهی بر تشیع آنان است. در بخشی از این رساله‌ها آمده است که «و این ولایت مخصوص، از آن اهل بیت رسالت است که در این ولایت خاصه نیازمند مدبران و عالمانی جز خودشان نیستند و مردم بر اسرار ایشان مطلع نگردند». در بخشی از این رسائل، چون از خلفاء سخن می‌گویند، ارادت خود را به مذهب شیعه و بزرگان آن کاملًا آشکار می‌کنند. اخوان الصفا در این آثار بر عامه مسلمانان عیب می‌گیرند که چرا خلفاء را وارثان انبیاء می‌دانند در حالی که خلفاء در عمل با جبابره فرقی ندارند و در حالی که دیگران را از گناه منع می‌کنند خود به بدترین گناهان دست می‌آلایند. درباره اینکه این گروه از کدام طایفه از تشیع بوده‌اند نیز اختلاف وجود دارد. احتمال داده شده است که این گروه، شیعیان امامیه بودند؛ با این وجود در رسائل آنان، غیبت مهدی موعود از ترس مخالفانش، به طور کلی رد شده است و سخنانی در خصوص امام آخرالزمان دارند که با عقاید شیعه دوازده‌امامی سازگاری ندارد. از همین روست که محسن امین درباره آنان نوشته است: «هر چه باشد انتساب اخوان الصفاء به تشیع ثابت نشده است و آنها جزو موضوعات ما نیستند و ما آنها را برای این ذکر کردیم که برخی از مردم آنان را به شیعه نسبت می‌دهند.» برخی دیگر از محققان نیز اخوان الصفاء را اسماعیلی مذهب می‌دانند.

پانویس

منابع

• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «اخوان الصفا». دایره‌المعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.