ابوحیان توحیدی

علی بن محمد بن عباس مشهور به ابوحیان توحیدی از ادیبان و فیلسوفان سده چهارم ه.ق بود.

زندگی

علی بن محمد بن عباس مشهور به ابوحیان توحیدی، اصالتا شیرازی و بنابر اقوال دیگر، نیشابوری، واسطی یا بغدادی بود. محب‌الدین بن نجار درباره او گفته است که وی «صحیح العقیده» بود اما متأخرین او را زندیق دانسته‌اند. ابن‌خلکان او را بد اعتقاد بود و مهلبی وزیر، او را نفی کرد، و در خریده آمده است که او کذاب و قلیل الدین و الورع است، و صاحب ابن عباد به بعض اسرار و خفایای او آگاه گشت و در صدد کشتن او برآمد و او بگریخت و بار دیگر وزیر مهلبی خواست او را بگیرد و او فرار کرد و خود را پنهان ساخت و تا گاه مرگ در اختفاء می‌زیست. ابن جوزی در تاریخ خود گوید زنادقه اسلام سه تن باشند: ابن راوندی و ابوحیان توحیدی و ابوالعلاء معری، و بدتر از این سه ابوحیان است چه آندو زندیقی آشکار بودند و او زندقه خویش نهان می‌داشت. صاحب روضات گوید او از شاگردان سهیمهٔ الرمانی و جاحظی المسلک است، و یاقوت حموی گوید: ابوحیان متفنن در همه علوم بود از نحو و لغت و شعر و ادب و فقه و کلام [بر مذهب معتزله] و شیخ صوفیه و فیلسوف ادبا و ادیب فلاسفه و امام بلغا بود، و بازگوید: و کان فرد الدنیا الذی لا نظیر له، یتشکی من زمانه و یبکی فی تصانیفه علی حرمانه. وقتی او به ری رفت صحبت ابوالفضل بن العمید و صاحب بن عباد دریافت و آن دو وزیر، پسند خاطر او نیفتادند و در مثالب آن دو کتابی نوشت و لکن از دو وزیر صمصام الدوله یعنی ابن سعدان (متوفی ۳۷۵) و عبدالله بن عریض شیرازی احسان و عنایت دید. اوراست: رد ابن جنی در شعر متنبی؛ کتاب المحاضرات و المناظرات؛ کتاب الامتاع و الموآنسهٔ در دو جلد؛ کتاب الحنین الی الاوطان؛ کتاب تقریظ الجاحظ؛ کتاب البصائر و الذخائر در ده مجلد؛ کتاب الصدیق و الصداقهٔ؛ کتاب المقامات؛ کتاب مثالب الوزیرین (ابی الفضل بن عمید و صاحب ابن عباد؛) الاشارات الالهیهٔ؛ الزلفهٔ؛ کتاب المقابسات (چاپ بمبئی و قاهره؛) ریاض العارفین؛ الحج العقلی؛ رساله فی اخبار الصوفیه؛ رسالهٔ بغدادیه؛ رسالهٔ فی زلات الفقهاء. حاجی خلیفه دو کتاب دیگر از او نام می‌برد. یکی الاقناع و دیگر بصائر القدما و بشائر الحکما و شاید الاقناع همان کتاب الامتاع و بصائر القدما همان بصائر و ذخائر باشد والله اعلم. وفات او به سال ۳۸۰ بوده است و صاحب روضات گوید در یکی از تواریخ معتبره شیراز دیدم که وفات او در سال ۳۶۰ بود و مدفن او به درب خفیف جنب مزار شیخ کبیر و بر لوح مرقد او این عبارت منقور است: هذا قبر ابی حیان التوحیدی . انتهی. این گفته بر اساسی نیست چه ابن قفطی در باب اخوان الصفا و خلان الوفا می‌گوید در ۳۷۳ وزیر صمصام الدولهٔ بن عضدالدوله در امر اخوان الصفا از او سؤالی کرده است. و از مدارکی که یاقوت در معجم الادبا بدست می‌دهد بر می‌آید که او تا رجب سال ۴۰۰ نیز حیات داشته و بیش از هشتاد سال زندگانی کرده است ونزد ابی سعید سیرافی و علی بن عیسی رمانی تحصیل علم و ادب کرده و فقه شافعی را از ابی حامد مروزی و ابیبکر شافعی فراگرفته و نیز در دروس یحیی بن عدی و ابوسلیمان محمد بن طاهر منطقی حضور یافته است و باز گویند در آخر عمر کتابخانه خویش بسوخت و علت آن چنان‌که خود گوید عدم توجه بغدادیان در مدت بیست سال اقامت او به بغداد بدو بوده است و در مقدمه کتاب الصداقه و الصدیق گوید همه مردم بغداد از او دوری می‌جستند. و در نسبت او به توحیدی گفته‌اند یکی از اجداد او خرمای معروف به توحید می‌فروخته و بعضی گویند منسوب به اهل العدل و التوحید لقب معتزله است و باز کتابی به نام التذکرة التوحیدیه به وی نسبت کرده‌اند که ظاهراً در چند مجلد بوده است و گویند وزن مرکبی که او در تصانیف خود بکار برد چهارصد رطل برآمده است

پانویس

منابع

• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «ابوحیان توحیدی». دایره‌المعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.