منبع‌شناسی سلجوقیان

منبع‌شناسی سلجوقیان، به معرفی منابعی می‌پردازد که در شناخت سلجوقیان تالیف شده‌اند. این آثار عموما به زبان عربی و فارسی است و تعدادی منبع ترکی زبان را نیز شامل می‌شود.

منابع عربی

وقایع‌نامه‌های خاص

• تاریخ الیمینی: ابونصر محمد بن عبدالجبار عتبی در قرن پنجم به نگارش این کتاب همت گماشت. اطلاعات تاریخی موجود در کتاب معتبر بوده و از منظر تاریخ ترکان نیز حائز اهمیت می‌باشد. همچنین در آن مطالبی پیرامون دوران ابتدایی سلجوقیان و روابطشان با غزنویان آورده شده است. این اثر بعدها در روند ترجمه توسط ناصح جرفادقان، مطالب جدیدی را از مترجم دریافت کرد که در باب پایان یافتن حکومت سلجوقیان در عراق و نزاع‌های آنان با خوارزمشاهیان بوده و اطلاعات مفیدی را در خود دارد.
• رساله فی تفضیل الاتراک علی سائر الاجناد و مناقب الحضرت العلیه السلطانیه: این اثر در قرن پنجم هجری توسط ابن حسول ابوالعلا نگارش یافته است. او از خدمتگزاران طغرل بیک بود و در این اثر مطالبی دربارهٔ دوران آغازین سلجوقیان بیان داشته است و همچنین دارای نظرات مهمی دربارهٔ ترکان است.

وقایع‌نامه‌های عمومی

• الانباء فی تاریخ الخلفاء: این کتاب در قرن ششم توسط محمد بن العمرانی تألیف شده است. این اثر با شرح زندگانی محمد بن عبدالله آغاز شده و با تاریخ خلافت عباسی پایان می‌یابد. کتاب موردنظر، منبعی قابل دسترس در جهت بررسی روابط سلاجقه و شاخه‌های آن با خلافت عباسی می‌باشد و اطلاعات مهمی پیرامون ایجاد مناسبات با خلافت و خلیفه قائم بامرالله و سلجوقیان، در خود دارد. همچنین دربارهٔ وضعیت خلافت و مجادلات خلیفه و سلطان، اطلاعات نایاب و مهمی دارد.
• تاریخ عظیمی: این اثر در قرن ششم هجری توسط علی التنوخی العظیمی نگارش شده است و تاریخ اسلام را به‌طور مختصر شرح داده و در باب تاریخ سلاجقه دارای اهمیت است. نقل رویدادها در کتاب موردنظر از آدم آغاز شده و پس از بیان سرگذشت پیامبران و فرمانروایان مشهور و همچنین زندگانی محمد بن عبدالله و خلفا، تا خلیفه المکتفی لامرالله را شرح داده است. بخش آخر کتاب با موضوع سلجوقیان دارای اطلاعاتی دست اول است. در کنار آن آگاهی‌های پیرامون مجادلات سلاجقه در آناتولی و فتح آناتولی و سوریه و مجادلات سلاجقه و امیرنشین‌ها با صلیبیون در آناتولی و همچنین نخستین امیرنشین‌ها از جمله زنگیان سوریه و دیگر اتابکان در کنار فعالیت‌هایشان، در اختیار خوانندهٔ اثر می‌گذارد.
• المنتظم و ملتقائط الملتزم فی اخبار الملوک و الامم: ابن جوزی در قرن ششم هجری به تألیف این اثر همت گماشته است. در این کتاب شرح وقایع از آغاز آفرینش تا سال ۵۷۲ هجری می‌باشد. مؤلف، بیش از شرح رویدادهای تاریخی، به دانشمندان و شخصیت‌های دینی معاصر خویش پرداخته است. این اثر در باب تاریخ عراق-بغداد در عصر سلجوقیان، اهمیت فراوانی دارد و روابط سلجوقیان با خلافت را به همراه جزئیات شرح می‌دهد. به علت سکونت نویسندهٔ اثر در بغداد و ناظر بودن او بر بسیاری از اتفاقات، مطالب ذکر شده از او، نایاب است.
• اخبار الدوله السلجوقیه: اثری است منسوب به صدرالدین ابوالحسن علی بن ناصر الحسینی که در قرن هفتم هجری تألیف شده است. قسمتی نیز بعدها به این اثر افزوده شده است. این کتاب که از مهم‌ترین منابع تاریخی دوران سلجوقیان به‌شمار می‌آید، از ترکیب و تجمیع سه منبع در یک اثر حاصل گشته است. اولین قسمت آن از خاستگاه سلجوقیان تا دورهٔ ملکشاه سلجوقی، دومین قسمت، وقایع پس از مرگ ملکشاه تا سال ۵۴۷ هجری/۱۱۵۲ میلادی و سومین قسمت نیز تا مرگ آخرین سلطان سلجوقی عراق، طغرل سوم، را به تصویر می‌کشد که این سه قسمت به ترتیب از زبده‌التواریخ، نصرت الفتره و اخبار الدوله السلجوقیه بهره برده و تأثیر پذیرفته‌اند.
• کامل فی التاریخ: اثری از ابن اثیر است که در قرن هفتم هجری به نگارش درآمده است. این اثر شامل دوازده جلد می‌باشد و نقل حوادث در آن از آغاز آفرینش آغاز می‌گردد و تا سال ۶۲۸ هجری/ ۱۲۳۱ میلادی را در بر می‌گیرد. او در نگارش این اثر از منابع معتبر زیادی که امروزه امکان دسترسی به آنان وجود ندارد، بهره برده است. کتاب مورد نظر، اثری قابل اعتماد و اتکا در نقل مهاجرت ترکان، ورود سلجوقیان به صحنهٔ تاریخ و حکومت آنان در سوریه، ایران و عراق به‌شمار می‌آید. همچنین هم عصر بودن نویسنده با حکومت اتابکان موصل، بر اهمیت این کتاب دربارهٔ حوادث آن دوره افزوده است.
• مرآت الزمان فی تاریخ الاعیان: ابوالمظفر یوسف بن قیزاوغلی ملقب به سبط ابن جوزی، در قرن هفتم این اثر را تألیف کرده است. اثر مورد نظر در زمینهٔ تاریخ عمومی، با خلقت آدم آغاز می‌شود و با مرگ مؤلف پایان می‌پذیرد. اهمیت آن نیز بیشتر به گزارش اتفاقات معاصر نویسنده است. همچنین بخش مربوط به نیمهٔ دوم قرن پنجم هجری به علت دربرداشتن غرس النعمه و عیون التواریخ محمد بن هلال الصابی، از اهمیت والایی برخوردار است. اطلاعات ارائه شده پیرامون طغرل بیک، آلب ارسلان و ملکشاه در این اثر، بی نظیر است و علاوه بر آن، فعالیت امیران سلجوقی در آناتولی، سوریه و فلسطین نیز به‌طور مفصل شرح داده شده است. این کتاب در میان مهم‌ترین آثار مربوط به سلاجقهٔ بزرگ قرار دارد.
• زبده الفکره فی تاریخ الهجره: اثری از بیبرس منصوری است که در قرن هفتم یا هشتم هجری تألیف شده و با نام تاریخ بیبرس نیز شناخته می‌شود. این اثر در حوزهٔ تاریخ عمومی اسلام جای دارد و در ده جلد، حوادث تا سال ۷۲۳ هجری/۱۳۲۳ میلادی را تشریح می‌کند. نویسنده آگاهی‌های با اهمیتی در باب وضعیت سیاسی و جغرافیای آناتولی و روابط سلاجقه، مغول و ممالیک با یکدیگر و همچنین اطلاعات گسترده به همراه جزئیات را دربارهٔ تصرف آناتولی و تاریخ سلاجقهٔ آن، پس از نیمهٔ دوم قرن هفتم هجری ارائه می‌دهد.
• کنز الدرر و جامع الغرر: کتابی است که در قرن هفتم یا هشتم توسط ابن آیبک الدواداری تألیف شده است. این اثر با موضوع تاریخ اسلام در نه جلد نگارش یافته و حاوی اطلاعات گسترده و دست اول در میان منابع عربی پیرامون روابط سلاجقه، مغولان و ممالیک است. این اثر با وجود تشابهات قابل توجه‌اش با کتاب سیرت ملک منصور، تفاوت‌هایی نیز با آن دارد و اطلاعات دست اول ارزشمندی در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد.
• السلوک فی معرفت دول الملوک: اثری از المقریزی است که در قرن نهم تألیف شده است. این کتاب حاوی وقایع تاریخی از سال ۵۶۷ هجری/۱۱۷۱ میلادی تا ۵۸۴ هجری/۱۴۴۱ میلادی است. موضوع کلی آن نیز مصر قدیم و تاریخ ممالیک می‌باشد اما نکتهٔ مهم این کتاب در این است که بخش کوچکی از آن به شرح حکومت سلاجقه از آغاز تا سرانجام پرداخته است.
• تاریخ الخلفا: اثری از جلال الدین سیوطی می‌باشد که احتمالاً در قرن نهم تألیف شده است. این اثر جزو منابع مرجع در باب روابط سلجوقیان با دستگاه خلافت می‌باشد.
• نصره الفتره و عصره الفطره: اثری است که در قرن ششم هجری توسط عمالدین کاتب اصفهانی تألیف شده است. نویسنده با ترجمهٔ فتور زمان الصدور به عربی و افزودن بخش‌هایی به آن از جمله، رویدادهای مربوط به عهد سلجوقیان تا مرگ آلب ارسلان به ابتدای کتاب و وقایع مربوط به سلجوقیان عراق و ایران در زمان خود به انتهای کتاب، اثری تازه خلق کرده است که تا سال ۵۶۹ هجری/۱۱۷۴ میلادی را پوشش می‌دهد و از مهم‌ترین منابع تاریخ سلجوقیان به‌شمار می‌آید.

تاریخ جغرافیایی

• مسالک و ممالک: اصطخری که کتاب مهمی در باب جغرافیای تاریخی ایران است. این کتاب در مورد جغرافیای تاریخی کرمان در عهد سلجوقی، از منابع مهم و جامع محسوب می‌شود.

تاریخ محلی

• تاریخ شهر مرو و ذیل بغداد: این اثر در قرن ششم هجری توسط ابوسعید عبدالکریم بن محمد السمعانی الموری تألیف شده است. مؤلف تاریخ مرو را که از جایگاه ویژه‌ای در نزد سلجوقیان برخوردار بوده است، در ۲۰ جلد تألیف کرده که در آن آگاهی‌هایی دربارهٔ خراسان و ترکستان یافت می‌شود و نکتهٔ مهم آن در این است که این اثر مرجعی مهم برای عصر تأسیس سلجوقیان و دوران رشد و گسترششان و فرهنگ و تمدن آن زمان به‌شمار می‌آید. علاوه بر آن ذیلی ۱۵ جلدی نیز برای تاریخ بغداد ۴۰ جلدی خطیب البغدادی تألیف نموده است.

منابع فارسی

وقایع‌نامه‌ها

• زین الاخبار: اثری از گردیزی می‌باشد که در قرن پنجم به رشتهٔ نگارش درآمده است. محتوای کتاب شامل تاریخ ایران باستان، زندگانی پیامبر به همراه تاریخ اسلام تا سال ۴۲۳ هجری/ ۱۰۳۲ میلادی می‌باشد. از نکات مهم آن، وجود مطالب بسیار مهم پیرامون ترک‌ها، جغرافیای آسیای میانه و هندوستان است. بخش مورد نظر آن نیز، تاریخ خراسان تا سال ۴۳۲ هجری/ ۱۰۴۱ میلادی است که در بررسی موضوع مقاله بسیار مورد فایده است زیرا اوایل دوران سلجوقیان را در بر می‌گیرد.
• تاریخ بیهقی: اثری از ابوالفضل محمد بن الحسن بیهقی می‌باشد که در قرن پنجم تألیف شده است. در این اثر ۳۰ جلدی، وقایع تا سال ۴۵۱ هجری/ ۱۰۵۹ میلادی روایت شده‌اند. مؤلف پیرامون زندگی سلاطین و اموراتشان، به خصوص سلاطین غزنوی قلم زده است و به ارائهٔ اسناد حکومتی نیز پرداخته است. همچنین در این اثر به دولت‌هایی که با غزنویان ارتباط داشته‌اند پرداخته شده است که در رأس آنان سلاجقهٔ بزرگ به چشم می‌خورند و همچنین اطلاعات سودمندی پیرامون دولتمردان سلجوقی می‌توان از کتاب استخراج نمود.
• مجمع التواریخ و القصص: اثری است که در ابتدای قرن ششم هجری تألیف شده است و مؤلف آن نامعلوم می‌باشد. این کتاب در حوزهٔ تاریخ عمومی می‌باشد که به ترتیب سلسله‌ها نگارش یافته است و وقایع را از زمان خلقت تا سال ۵۲۰ هجری/ ۱۱۲۶ میلادی، دربر می‌گیرد. در این کتاب پیرامون سلاجقه و دیگر خاندان‌های ترک سخن گفته می‌شود و بعضی از مطالب آن نیز برگرفته از کتاب از بین رفتهٔ هلال صابی می‌باشد. این اثر دارای اطلاعات مفیدی پیرامون ایران قدیم و به خصوص ترکان و طوایفشان می‌باشد و روایات آن علاوه بر تفاوت با روایات گردیزی، آمیخته به افسانه است.
• اغراض السیاسه فی اعراض الریاسه: اثری از محمد بن علی کاتب سمرقندی می‌باشد که در قرن ششم هجری تألیف شده است. این کتاب شامل زیست‌نامهٔ حکمرانان مختلف تا سلطان سنجر و خود او، می‌باشد و اکثر آن دارای قالب حکایت و داستانی است و از حیث گزارش وقایع عصر قلیج طمغاج خان، دارای اهمیت بسیاری است.
• مشارب التجارب و غوارب الغرایب: اثری از ابن فندق بیهقی می‌باشد که در قرن ششم هجری تألیف شده است. این متن طبق نظر تاریخ نگاران پس از او همانند ابن اثیر، جوینی و حمدالله مستوفی، منبع بسیار مهمی برای دوران زندگانی نویسنده و به خصوص عصر نخستین حاکمیت سلجوقیان بوده است.
• طبقات ناصری: اثری از جوزجانی است که در قرن هفتم تألیف شده است. او با هدف تکمیل متنی که در آن تاریخ پیامبران، امویان، عباسیان، سلاطین ایرانی و تاریخ غزنویان بیان شده بود، به تألیف کتابی مشغول گشت که در آن به شرح بویهیان تا خوارزمشاهیان پرداخت و همچنین ایوبیان و حاکمان دهلی و غیره را نیز بر این اثر افزود و تا زمان خویش ادامه داد. این اثر با وجود نگارش در هندوستان در آغاز قرن سیزدهم، اطلاعات مفیدی پیرامون زبان و قوم ترک به دست می‌دهد.
• نظام التواریخ: کتابی از قاضی بیضاوی می‌باشد که در قرن هفتم هجری به نگارش درآمده است. این اثر تاریخی عمومی است که در آن پس از تاریخ پیامبران و خلفا، به امویان، عباسیان، صفاریان، سامانیان، غزنویان، دیلمیان، سلجوقیان، سلغریان و خوارزمشاهیان پرداخته شده است. این اثر همچنین اطلاعات وسیعی پیرامون مغولان دارد و از نظر تاریخ سلجوقیان فارس و اتابکان، دارای اهمیت است.
• آداب الحرب: اثری از فخرالدین مبارکشاه است که در قرن هفتم هجری تألیف شده است و در آن به ذکر گزارش‌هایی پیرامون وقایع عصر طغرل، ملکشاه و سلطان سنجر پرداخته است. همچنین نویسنده اطلاعاتی دربارهٔ غزنویان و قراختاییان در اختیار خوانندهٔ اثر قرار می‌دهد و همچنین مطالبی پیرامون اصول و هنر جنگ در قرون وسطا بیان شده است.
• العراضه فی الحکایه السلجوقیه: اثری از محمد بن عبدالله بن نظام الحسینی الیزدی است که در قرن هشتم نگارش یافته است. این اثر تلخیص راحه الصدور است و اکثر اطلاعات آن پیرامون سلاجقهٔ بزرگ می‌باشد. همچنین قانون شش ماده‌ای منسوب به ملکشاه که در این کتاب آمده، بر اهمیت آن بسیار افزوده است.
• زبده التواریخ: اثری است که توسط محمد کاشانی در قرن هشتم تألیف شده است. این اثر پیرامون تاریخ خاندان‌های اسلامی نگارش شده است و از نظر گزارش تحولات تاریخ سلاجقهٔ بزرگ، دارای ارزش و اهمیت بسیار است و همچنین اطلاعاتی دربارهٔ سلاجقهٔ کرمان و قراختاییان به دست می‌دهد.
• ظفرنامه: اثری از حمدالله مستوفی است که در قرن هشتم و در ۷۵۰۰۰ بیت به نگارش درآمده است. این اثر از سه بخش تشکیل می‌شود که مشتمل بر تاریخ دوران پیامبر و خلفا تا تصرف بغداد، تاریخ حکومت‌های شکل گرفته در ایران اسلامی همچون صفاریان، سامانیان، غزنویان، غوریان، دیلمیان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، اسماعیلیان، سلغریان و قراختاییان کرمان، و بخش قسم السلطانی در تاریخ ترک‌ها و مغول‌ها، اغوزخان، اجداد چنگیز، زیست‌نامهٔ چنگیز و جانشینانش، اولوس چهارگانه و سلسلهٔ ایلخانان است. این اثر از منابع مهم تاریخ ترکان به حساب می‌آید.
• شاهنامهٔ سلجوقیان: اثری از احمد بن محمد الطوسی ملقب به قانعی می‌باشد که در قرن هشتم هجری تألیف شده است. این شاهنامه همچون دیگر آثار معاصر خویش، به تاریخ ایران باستان، تاریخ پیامبران و دوره‌های مختلف تاریخ اسلام به‌طور مفصل پرداخته است و پس از شرح غزنویان و سلجوقیان بزرگ، به تاریخ سلجوقیان آناتولی پرداخته و آگاهی‌های وسیعی در این زمینه ارائه کرده است.
• سلجوقنامه: اثری از احمد نیغده‌ای است که در قرن هشتم نگارش یافته و منبع تلخیص و نگارش اتری از همین مؤلف به نام الولد الشفیق می‌باشد که حاوی اطلاعات مهمی پیرامون سلجوقیان بزرگ و سلجوقیان آناتولی بوده است.
• مجمع التواریخ: اثری از حافظ ابرو است که در قرن نهم هجری به دستور شاهرخ تألیف شده است. مؤلف در جهت خلق این اثر، به تلخیص آثاری همچون ترجمهٔ فارسی تاریخ طبری، جامع التواریخ رشیدالدین و ظفرنامهٔ نظام الدین شامی روی آورد و تحولات معاصر خویش را نیز بر آن افزود و با تکمیل آن، اثرش را مجمع التواریخ نامید. این اثر مشتمل بر چهار بخش می‌شود که بدین ترتیب است: تاریخ پیامبران و شاهان ایران تا فتح اعراب، تاریخ اسلام تا سال ۶۵۶ هجری/ ۱۲۵۸ میلادی، تاریخ ایران در عهد سلجوقیان و ایلخانان و آخرین بخش آن به نام زبده التواریخ بایسنقر که شامل دو بخش رویدادهای دورهٔ تیمور و تحولات دوره شاهرخ تا سال ۸۳۰ هجری/ ۱۴۲۷ میلادی می‌شود. استفاده از برخی از آثار مفقود در جهت نگارش تاریخ سلجوقیان، بر اهمیت اثر افزوده است.
• روضه الصفا فی سیره الانبیاء و الملوک و الخلفا: اثری از میرخواند حمیدالدین محمد بن خاوند شاه بن محمود البلخی است که در قرن نهم نگارش یافته است. این اثر در قالب تاریخ عمومی تألیف شده است و مشتمل بر هفت جلد می‌باشد که از آغاز آفرینش آغاز گشته و با تاریخ پیامبران ادامه می‌یابد. در ادامه تاریخ امویان و عباسیان روایت می‌شود و سپس دولت‌های مستقر در عهد عباسی را بیان می‌کند. بخشی از این قسمت، اختصاص به سلجوقیان دارد که با وجود کوتاه بودن، به علت استفاده از گزارش‌هایی از بین رفته همچون ملک‌نامه، پیرامون تاریخ سلجوقیان دارای اهمیت ویژه‌ای است.
• حبیب السیر فی اخبار افراد البشر: اثری از خواندمیر در قرن نهم یا دهم می‌باشد که در حوزهٔ تاریخ عمومی جای دارد و شامل سه جلد می‌شود که هریک متشکل از چهار بخش هستند. به علت بهره‌برداری نویسنده از کتاب پدربزرگ خویش و همچنین دیگر آثار از بین رفته در جهت تألیف بخش‌های پیش از تیموریان، بخش مربوط به سلجوقیان آن دارای اهمیت است. دو جلد نخست آن تاریخ اسلام و جلد سوم آن تاریخ ترکان و مغولان تا مرگ چنگیز را تشریح می‌کند.
• تحفه الملوک: اثریست که مؤلف و تاریخ نگارش آن نامعلوم است و حاوی تعداد زیادی لطایف تاریخی می‌باشد و در باب سلجوقیان نیز، حکایت‌هایی پیرامون طغرل، سنجر و ملکشاه در آن بیان شده است و حدس بر این است که در آناتولی به نگارش درآمده است.
• تاریخ آل‌سلجوق: نوشته عمادالدین کاتب که در بردارنده وقایع مهم سیاسی و اجتماعی دوره سلجوقی است که بیشتر به ذکر تاریخ سلجوقیان عراق عجم می‌پردازد با این حال اطلاعاتی در باب سلجوقیان کرمان بخصوص دوران قدرت سلجوقیان کرمان، قاورد و توران‌شاه، ارائه می‌کند.
• راحه‌الصدور: نوشته راوندی که موضوع آن تاریخ سلجوقیان بخصوص تاریخ سلجوقیان عراق عجم است که اطلاعات و شرحی جامع از تاریخ سلاجقه کرمان و روابط آن با سلاجقه عراق عجم بیان می‌کند.
• جامع‌التواریخ: نوشته حسنی که کتابی ارزشمند در باب تاریخ و فرهنگ قبایل ترک و مغول است که در باب هجرت ترکان سلجوقی و استقرار آن‌ها در ایران و حکومت آن‌ها در مناطق مختلف ایران از جمله کرمان توسط قاورد، اطلاعات ارزشمندی ارائه می‌کند.
• تاریخ گزیده: حمدلله مستوفی، از دیگر منابع عمومی تاریخ ایران است که به ذکر حوادث ایران از زمان آفرینش تا عهد نویسنده می‌پردازد. در این کتاب نیز همانند جامع التواریخ صرفاً به ذکر شرحی کلی از تاریخ سلاجقه کرمان اکتفا کرده است.
• تاریخ وصاف: نوشته شرف‌الدین عبدالله شیرازی که کتابی است عمومی در مورد تاریخ ایران که شرحی کلی از تاریخ آل‌قاورد در کرمان ارائه می‌کند.

تاریخ جغرافیایی

• فارسنامه: ابن‌بلخی که کتابی است پیرامون تاریخ و جغرافیای ایران که وی در این شرحی جامع و کلی از جغرافیای سیاسی ایالت کرمان در عهد قاوردیان ارائه می‌کند.

تاریخ محلی

• تاریخ بیهق: اثری از ابن فندق بیهقی می‌باشد که در قرن ششم هجری تألیف شده است. این اثر بر پایهٔ تاریخ نیشابور نیشابوری تألیف شده است و وقایع تا سال ۵۶۳ هجری/ ۱۱۶۸ میلادی را در بر می‌گیرد. او پس از سخن از فواید تاریخ در ابتدای مطلب، از اهمیت بیهق و فتح آن به دست مسلمانان سخن می‌راند و سپس جغرافیای منطقه، حکمرانی طاهریان، صفاریان، سامانیان، غزنویان و سلجوقیان را در آن مناطق تشریح می‌کند. علاوه بر آن، در این اثر اطلاعاتی دربارهٔ عالمان بزرگ، خاندان‌ها و شاعران بیان گشته است. همچنین اطلاعات زیادی از اقدامات سلجوقیان در آناتولی و فتح آن در کنار تحولات حوزهٔ خراسان به دست می‌دهد. دربارهٔ خاندان نظام الملک نیز در این کتاب اطلاعاتی بی نظیری بیان شده است. بیهقی در نگارش این اثر بر منابع قدیمی، اسناد بایگانی شده، دیده‌ها و شنیده‌هایش تکیه کرده است.
• شیرازنامه: اثری از ابوالعباس احمد بن ابوالخیر زرکوب شیرازی است که در قرن هشتم تألیف شده است. مؤلف در این کتاب، تاریخ دولت‌های حاکم بر آن منطقه را از عصر آل بویه تا زمان خود با تأکید بر ویژگی‌های ناحیهٔ فارس تشریح می‌کند و زیست‌نامهٔ اشخاص مشهور مدفون در شیراز را نیز ارائه می‌دارد. او همچنین اطلاعات دست اولی از وقایع و تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی سلجوقیان بزرگ و دولت‌ها و امیرنشین‌های مستقر در آن منطقه را به خواننده منتقل می‌کند.
• سمط العلی: نوشته ناصرالدین منشی کرمانی که کتابی در باب تاریخ کرمان از پیدایش شهر تا عهد نویسنده است که با توجه به دربر گرفتن تاریخ سلجوقیان کرمان، اطلاعات ارزشمندی در مورد تاریخ سیاسی و اجتماعی ارائه می‌کند.

منابع ترکی

وقایع‌نامه‌ها

• سلجوقنامه: اثری است که در قرن نهم هجری توسط علی یازیچی‌زاده به نگارش درآمده است و ترجمه و تلخیصی از کتاب الاوامر العلائیه ابن بی بی می‌باشد. مؤلف کتاب، به ابتدای آن دو فصل با مضمون تاریخ قوم شناسانه اغوزها و سلجوقیان بزرگ افزوده است و فصل سوم نیز اختصاص به سلجوقیان آناتولی دارد که از سمت نگارشگر کتاب نیز اطلاعاتی دربارهٔ زمانه‌اش و بیگ‌های آناتولی اضافه گشته است. مؤلف همچنین متن اغوزنامهٔ جامع التواریخ رشیدالدین را با برگردان به ترکی به همراه سلسله نسب اغوزها به کتابش افزوده است و مطالبی پیرامون آنان ارائه کرده است.
• دستورنامه: این کتاب تألیف قرن نهم هجری توسط انوری می‌باشد. بیش از نصف این اثر که در قالب مثنوی نگارش شده، پیرامون امیرنشین آیدین اغوللاری است و به ویژه جنگ‌ها و فتوحات غازی عموربیک را به تصویر کشیده است. اما نکتهٔ حائز اهمیت در اثر این است که قسمتی از آن به سلاجقهٔ ایران، سلغریان، غزنویان، خوارزمشاهیان و مغولان پرداخته است و در این راه از کتاب نظام التواریخ قاضی بیضایی بهرهٔ فراوان برده و همچنین کتاب‌های غرس النعمه و تاریخ محمد بن هلال الصابی در نگارش بخش سلجوقیان بسیار مورد استفاده قرار گرفته‌اند. لازم است ذکر شود که بعضی از اطلاعات بیان شده توسط نویسنده در کتاب که از منابع بیزانسی پیرامون حکومت‌های یاد شده ذکر گشته، در منبع دیگری یافت نمی‌شود.
• سلجوق‌نامه: احمد بن محمود امام‌زاده در قرن دهم هجری به تألیف این اثر همت گماشته است. این اثر زبانی متکلف و شعرگونه دارد و در قالب تاریخ عمومی با بهره‌گیری از تمامی منابع قدیمی تاریخ سلجوقیان، به شرح این حکومت می‌پردازد. اطلاعات این کتاب پیرامون سلجوقیان بزرگ جامع و دقیق است و در زمینهٔ سلاجقهٔ آناتولی مختصر و بی‌اهمیت تألیف شده است.

پانویس

منابع

• کمال الدین حلمی، احمد (۱۳۸۴). دولت سلجوقیان. ترجمهٔ عبدالله ناصری طاهری. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
• خبیصی، محمد ابراهیم (۱۳۴۳). باستانی پاریزی، ویراستار. سلجوقیان و غز در کرمان. تهران: انتشارات طهوری.
• کنوش، فضلی (۱۳۹۵). مرجع‌شناسی تاریخ سلجوقیان. ترجمهٔ حسن حضرتی؛ آسیه رحمانی‌نژاد. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.