خیام: تفاوت میان نسخه‌ها

از اسلامیکال
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بصریویکی‌متن
(صفحه‌ای تازه حاوی «{{استانداردسازی}} {{کاربردهای دیگر}} {{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده | نام = خیام | تصویر =Hakim Omar Khayam - panoramio.jpg | توضیح تصویر =مجسمه عمر خیام، اثر ابوالحسن صدیقی | اندازه تصویر = 220px | نام اصلی = غیاث‌الدین ابوالفت...» ایجاد کرد)
 
 
(۲۵ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{استانداردسازی}}
{{کاربردهای دیگر}}
{{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده
{{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده
| نام                    = خیام  
| نام                    = خیام
| تصویر                  =Hakim Omar Khayam - panoramio.jpg
| تصویر                  = Hakim Omar Khayam - panoramio.jpg
| توضیح تصویر            =مجسمه عمر خیام، اثر [[ابوالحسن صدیقی]]
| توضیح تصویر            = مجسمه عمر خیام، اثر [[ابوالحسن صدیقی]]
| اندازه تصویر          = 220px
| اندازه تصویر          = 220px
| نام اصلی              = غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری
| نام اصلی              = غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری
| زمینه فعالیت          = [[ریاضیات]]، [[اخترشناسی]]، [[شعر]]، [[فلسفه]]،<ref>''بزرگان فلسفه''، هنری توماس، ترجمهٔ [[فریدون بدره‌ای]]، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۸، صص۱۶۷–۱۷۰.</ref> [[تاریخ]]، [[گاه‌شماری]]، [[موسیقی]]
| زمینه فعالیت          = ریاضیات، اخترشناسی، شعر، فلسفه، تاریخ، گاه‌شماری
| ملیت                  = [[مردمان ایرانی|ایرانی]]
| ملیت                  = ایرانی
| تاریخ تولد            = ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ {{-}}[[۴۴۰ (قمری)]]{{سخ}}۱۸ مه ۱۰۴۸
| تاریخ تولد            = ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ {{-}}۴۴۰ قمری{{سخ}}۱۸ مه ۱۰۴۸
| والدین                = ابراهیم خیام نیشابوری (پدر)
| والدین                = ابراهیم خیام نیشابوری (پدر)
| تاریخ مرگ              = ۱۲ آذر ۵۱۰{{-}}[[۵۳۶ (قمری)]]{{سخ}}[[۱۱۳۱ (میلادی)]]
| تاریخ مرگ              = ۱۲ آذر ۵۱۰{{-}}۵۳۶ قمری{{سخ}}۱۱۳۱ میلادی
| محل مرگ                 = [[نیشابور]]
| محل مرگ               = [[نیشابور]]
| محل زندگی               = [[حیره (نیشابور)|حیره]]، نیشابور
| محل زندگی             = حیره، نیشابور
| دین                     = [[ندانم گرا]]، به اعتقاد برخی [[خداناباور]]
| دین                   = اسلام، به عقیده برخی [[ندانم گرا]] یا [[خداناباور]]
| مدفن                  = [[حیره (نیشابور)|قبرستان حیرهٔ نیشابور]]، [[آرامگاه خیام]]{{سخ}}{{coord|36|9|57.21|N|58|49|20.2|E|region:IR|display=inline}}
| مدفن                  = نیشابور{{سخ}}{{coord|36|9|57.21|N|58|49|20.2|E|region:IR|display=inline}}
| در زمان حکومت           = [[سلجوقیان]]
| در زمان حکومت         = [[سلجوقیان]]
| اتفاقات مهم             = سقوط دولت [[بوییان|آل‌بویه]]، قیام دولتِ [[سلجوقیان|سلجوقی]]، [[جنگ‌های صلیبی]]، ظهور [[باطنیان]]
| اتفاقات مهم           = سقوط دولت [[بوییان|آل‌بویه]]، قیام دولتِ [[سلجوقیان|سلجوقی]]، [[جنگ‌های صلیبی]]، ظهور [[باطنیان]]
| نام دیگر              =خیامی، خیام نیشابوری، خیامی النّیسابوری<ref name=ToolAutoGenRef2>دهخدا ۹۷۸، ۹۸۰</ref>
| نام دیگر              = خیامی، خیام نیشابوری، خیامی النّیسابوری
| لقب                     = حکیم حجة الحق<ref>نوزده مقاله دربارهٔ حکیم عمر خیام نیشابوری، مقدمه</ref>
| لقب                   = حکیم، حجة الحق
 
| سبک نوشتاری           = غزلیات
| بنیانگذار              =
| کتاب‌ها                = [[کتاب‌شناسی خیام]]
| پیشه                  =
| دیوان اشعار           = ''[[رباعیات خیام]]''
| سال‌های نویسندگی        =
| تخلص                   = خیام
| سبک نوشتاری             =
| کتاب‌ها                = ''رسالة فی شرح ما أشکل مِن مُصادَراتِ [[اقلیدس]]''، رسالهٔ ''مشکلات الحساب'' (مسائلی در [[حساب]])، ''القول علی اجناس الذی بالاربعه'' (دربارهٔ [[موسیقی]])
|مقاله‌ها                = رساله در [[جبر]]
| نمایشنامه‌ها            =
| فیلم‌نامه‌ها            =
| دیوان اشعار             = ''[[رباعیات خیام]]''
| تخلص                   = خیام
| فیلم (های) ساخته بر اساس اثر(ها)=
| همسر                    =
| شریک زندگی            =
| تحصیلات                  =
| دانشگاه                = [[نظامیه نیشابور|نظامیهٔ نیشابور]]
| دانشگاه                = [[نظامیه نیشابور|نظامیهٔ نیشابور]]
| شاگرد                  = [[ابن سینا]]، [[امام موفق نیشابوری]]
| شاگرد                  = [[ابن سینا]]، [[امام موفق نیشابوری]]، [[ناصرالدین محمدمنصور]]، [[ابوالحسن انباری]]
| استاد                  =
| استاد                  = [[احمد غزالی]]، [[عین القضاة همدانی]] و [[علی بن محمد حجازی قاینی]]
| علت شهرت              = تدوین [[گاه‌شماری جلالی|تقویم جلالی]]، ''رباعیات''، استاد بی‌بدیلِ فلسفهٔ طبیعی (مادی)، ریاضیات، منطق و متافیزیک، [[مثلث خیام|مثلث خیام-پاسکال]]، [[چهارضلعی خیام-ساکری]]
| علت شهرت              = تدوین گاه‌شماری جلالی، ''رباعیات'' و نظریات ریاضی
| تأثیرگذاشته بر        = [[خواجه نصیرالدین طوسی]]، [[خازنی]]، [[نظامی عروضی]]، [[حافظ]]، [[صادق هدایت]]، [[آندره ژید]]، [[جان والیس]]، [[جیرولامو ساکری]]، [[ادوارد فیتزجرالد]]، [[موریس بوشور]]، [[آنری کزلیس]]، [[ژان شاپلن]]، [[امین معلوف]]
| تأثیرگذاشته بر        =
| تأثیرپذیرفته از        =[[اقلیدس]]، [[ابن سینا]]، [[محمد بن موسی خوارزمی]] و [[آپولونیوس]]
| تأثیرپذیرفته از        =
| وبگاه                  =
| گفتاورد                =
| امضا                  =
}}
}}
{{خیام (نوار کناری)}}
{{خیام (نوار کناری)}}
'''عُمَر خَیّام نیشابوری''' (نام کامل: '''غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری''') ([[۴۴۰ (قمری)|۴۴۰]] – [[۵۱۷ (قمری)|۵۱۷]] هجری قمری)<!-- ۵۱۷ یا ۵۲۶ قمری --><ref>تاریخ فوت در دانشنامهٔ بریتانیکا، ذیل مدخل خیام مضبوط است.</ref><ref>{{یادکرد وب|کد زبان=en|وبگاه=MacTutor|نشانی=https://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Biographies/Khayyam/|عنوان=Omar khayyam}}</ref><ref>{{یادکرد وب|کد زبان=en|وبگاه=britannica|نشانی=https://www.britannica.com/biography/Omar-Khayyam-Persian-poet-and-astronomer|عنوان=Omar khayyam}}</ref> که '''خیامی'''، '''خیام نیشابوری'''، '''عمر خیام''' و '''خیامی النّیسابوری'''<ref name=ToolAutoGenRef2/> هم نامیده شده‌است، [[همه‌چیزدان]]،<ref>{{cite book|last1=Reference|first1=Marshall Cavendish|title=Illustrated Dictionary of the Muslim World|date=2011|publisher=Marshall Cavendish|isbn=978-0-7614-7929-1|page=126|url=https://books.google.com/books?id=8Zp_5IydPGgC&pg=PA126&dq=Persian+polymath&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi1sOSZtM3UAhVGLVAKHdjECKUQ6AEITzAI#v=onepage&q=Persian%20polymath&f=false|language=en|quote=Persian poet, philosopher, astronomer, and mathematician Omar Khayyam was a Persian polymath, accomplished in fields as diverse as philosophy, astronomy, and math. Best known in modern Iran for his scientific achievements, ...}}</ref><ref>{{cite book|last1=Vatandoust|first1=Soraya|title=Authentic Iran: Modern Presentation of Ancient Recipes|date=2015|publisher=Xlibris Corporation|isbn=978-1-4990-4061-6|page=117|url=https://books.google.com/books?id=eut7BwAAQBAJ&pg=PA117&dq=Persian+polymath&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj5x5Kvuc3UAhUOLVAKHU0JAAM4FBDoAQhHMAY#v=onepage&q=Persian%20polymath&f=false|language=en|quote=He was a Persian polymath, philosopher, mathematician, astronomer and poet.}}</ref> [[فیلسوف]]، [[موسیقی دان]] ،[[فیزیک‌دان]]، [[ادیب]]، [[عارف]]، [[مفسر]]، [[شیمی‌دان]]، [[زیست‌شناس]]، [[زمین‌شناس]]، [[دین‌شناس]]، [[ریاضی‌دان]]، [[اخترشناسی|ستاره‌شناس]]، [[شاعر]] [[رباعی]]‌سرای [[ایران]]ی در دورهٔ [[سلجوقیان|سلجوقی]] است. گرچه جایگاه علمی خیام برتر از جایگاه [[تاریخ ادبیات فارسی|ادبی]] اوست و لقبش «حجّةالحق» بوده‌است،<ref name=autogenerated3>دنیای نویسندگان و شعرا، خیام، حکیم عمر، ص۴۱</ref> ولی آوازهٔ وی مدیون [[رباعیات]]ش است که شهرت جهانی دارد. [[رباعیات خیام]] به بیشترِ [[فهرست زبان‌های جهان|زبان‌های زنده]] برگردان شده‌است. آوازهٔ وی در غرب به‌طور مشخص بیشتر مدیون ترجمهٔ [[ادوارد فیتزجرالد]]<ref>Edward Fitzgerald</ref> از رباعیات او به [[زبان انگلیسی]] است.
'''عُمَر خَیّام نیشابوری''' (نام کامل: '''غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری''') ([[۱ ذی‌الحجه]] [[۴۳۹ قمری|۴۳۹]] – [[۵۱۷ قمری|۵۱۷]] ه‍.ق) که با نام‌ها و القاب '''خیامی'''، '''خیام نیشابوری'''، '''عمر خیام''' و '''خیامی النّیسابوری''' هم نامیده شده است، حکیم، ریاضی‌دان، شاعر، موسیقی‌دان، [[علم کلام|کلامی]]، پزشک، فیلسوف، منجم، الهی‌پژوه، عالم به علوم قرآنی، فقیه و تاریخ‌دان ایرانی است که در دوره سلجوقیان و در ایران زندگانی می‌کرد.
 
یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را می‌توان سر و سامان دادن و سرپرستی محاسبات [[گاه‌شماری]] ایران در زمان وزارت [[نظام‌الملک|خواجه نظام‌الملک]] که در دورهٔ پادشاهی [[ملک‌شاه سلجوقی]] (۴۲۶–۴۹۰ هجری قمری) بود، دانست؛ محاسبات منسوب به خیام در این زمینه، هنوز معتبر است و دقتی به مراتب بالاتر از [[گاه‌شماری میلادی]] دارد. وی در [[ریاضیات]]، [[نجوم]]، [[علوم ادبی]]، [[علوم دینی|دینی]] و [[تاریخ]]ی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجهٔ سوم و مطالعاتش دربارهٔ [[اصل پنجم اقلیدس]] نام او را به‌عنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده‌است.<ref>روزنفلد و یوشکویچ ۱۴۶</ref> نوپیدا کردن نظریه‌ای دربارهٔ نسبت‌های هم‌ارز با نظریهٔ اقلیدس نیز از مهم‌ترین کارهای اوست.<ref>Victor J. Katz (1998), History of Mathematics: An Introduction, p. 270, Addison-Wesley, {{ISBN|0-321-01618-1|en}}:
"In some sense, his treatment was better than ibn al-Haytham's because he explicitly formulated a new postulate to replace Euclid's rather than have the latter hidden in a new definition."</ref><ref>{{یادکرد وب|کد زبان=fa|تاریخ=۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۹|وبگاه=باشگاه خبرنگاران جوان|نشانی=https://www.yjc.news/fa/news/7356998/خیام-حکیمی-که-یکی-از-حفره-های-ماه-به-اسم-او-نامگذاری-شده-است|عنوان=خیام؛ حکیمی که یکی از حفره‌های ماه به اسم او نامگذاری شده‌است}}</ref>


شماری از [[تذکره|تذکره‌نویسان]]، خیام را شاگرد [[ابن‌سینا]] و شماری نیز او را شاگرد [[امام موفق نیشابوری]] خوانده‌اند.<ref name=autogenerated3/><ref>رباعیات خیام، شرحی دربارهٔ حکیم عمر خیام نیشابوری، صاحبعلی مَلِکی، ص ۱۰</ref><ref>حسن صباح، محمد احمدپناهی، ص ۹۰</ref> صحت این فرضیه که خیام شاگرد [[ابن‌سینا]] بوده‌است، بسیار دور از ذهن می‌نماید؛ زیرا از دیدِ زمانی با هم تفاوت زیادی داشته‌اند. خیام در جایی [[ابن‌سینا]] را استاد خود می‌داند، ولی این استادی ابن‌سینا جنبهٔ معنوی دارد.<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=fa|تاریخ=۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۹|وبگاه=خبرگزاری جمهوری اسلامی|نشانی=https://plus.irna.ir/news/83789951/معمای-ارتباط-خیام-و-ابن-سینا|عنوان=معمای ارتباط خیام و ابن‌سینا}}</ref>
از زندگانی خیام اطلاعات کمی در دست است و در بسیاری از منابع، زندگانی او توامان با افسانه‌سرایی گزارش شده است. آنطور که مشخص است، وی در [[نیشابور]] زاده شده است و در همان‌جا زندگانی کرده و درگذشت او نیز در همان‌جا بر اثر بیماری گزارش شده است. مشهور است که او در [[۳ خرداد]] [[۴۲۷ شمسی|۴۲۷ ه‍. ش]] به دنیا آمده است و در سال ۵۱۷ ه‍.ق درگذشته است. به نظر می‌رسد او در دوران حیات خود، مورد بی‌مهری پادشاهان، زمام‌داران و عالمان دینی قرار گرفته است و از این رو چندین بار به سفر مجبور شده است. او مدت زیادی را در [[اصفهان]] ساکن بوده است. در منابع برای او حداقل یک دختر گزارش شده است. مدفن خیام در نیشابور، در محوطه باغی در نیشابور قرار دارد که امروزه بنایی به یادبود او بر آن ساخته شده است.


== منبع‌شناسی ==
خیام خود را شاگرد [[ابن‌سینا]] گزارش می‌کند هرچند به نظر می‌رسد منظور وی از شاگردی نزد ابن‌سینا، تحت تأثیر بودنش از آثار وی بوده است. تذکره‌نویسان خیام را شاگرد [[امام موفق نیشابوری]]، [[ابوالحسن انباری]] و [[ناصرالدین محمدمنصور]] خوانده‌اند. برای خیام شاگردانی گزارش نکرده‌اند. [[بیهقی]] او را دارای روحیه خساست در تعلیم توصیف کرده است و از همین رو آثار کمی برای خیام گزارش می‌کند؛ اما امروزه آثار فراوانی به خیام منسوب است. در میان آثار منسوب به خیام، صحت انتساب بسیاری از رباعیات او محل نزاع محققان و پژوهشگران است.
=== منابع دست اول ===
در کتاب‌های کهنی که زندگی خیام و کارهای او را بیان کرده‌اند، اختلاف‌های بسیاری، به‌ویژه در تاریخ تولد و مرگ او وجود دارد.<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱}}</ref> نخستین منبعی که به‌طور گسترده خیام را معرفی کرده‌است، ''[[چهارمقاله|چهار مقالهٔ]]'' [[نظامی عروضی]]، نوشته‌شده نزدیک ۵۵۰ قمری است.<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱}}</ref><ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۲}}</ref> دومین زندگی‌نامهٔ خیام را [[ابوالحسن بیهقی|ابوالحسن علی بیهقی]]، در ۵۵۶ قمری،<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱}}</ref> در کتاب ''تتمهٔ صوان الحکمه'' یا ''تاریخ الحکما'' نوشته‌است.<ref>{{پک|قربانی|۱۳۷۵|ک=زندگی‌نامهٔ ریاضیدانان دورهٔ اسلامی از سدهٔ سوم تا سدهٔ یازدهم هجری|ص=۳۲۵}}</ref><ref>{{پک|خیام|۱۳۷۸|ک=رباعیات خیام|ص=۲۷}}</ref> نظامی عروضی و ابوالحسن بیهقی، هردو هم دوره خیام بوده و او را از نزدیک دیده‌اند.<ref>{{پک|خیام|۱۳۷۸|ک=رباعیات خیام|ص=۲۷}}</ref><ref>{{پک|خیام|۱۳۷۸|ک=رباعیات خیام|ص=۲۶}}</ref>


دیگر متون کهنی که کم و بیش مطالبی دربارهٔ خیام و آثارش در آن‌ها یافت می‌شود عبارتند از:
هرچند جایگاه علمی خیام، خصوصاً در علم ریاضیات، برتر از جایگاه ادبی اوست، اما شهرت او در جهان و ایران بیشتر به واسطه [[رباعیات خیام|رباعیات]] منسوب به اوست. این رباعیات به بیشترِ زبان‌های زنده ترجمه شده است. آوازهٔ وی در غرب به‌طور مشخص بیشتر مدیون ترجمهٔ ادوارد فیتزجرالد<ref group="یادداشت">Edward Fitzgerald</ref> از رباعیات او به زبان انگلیسی است. یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را سر و سامان دادن و سرپرستی محاسبات گاه‌شماری ایران (مشهور به گاه‌شمار جلالی) در زمان وزارت [[نظام‌الملک|خواجه نظام‌الملک]] در دورهٔ پادشاهی [[ملک‌شاه سلجوقی]] ([[۴۲۶ قمری|۴۲۶]]–[[۴۹۰ قمری|۴۹۰]] هجری قمری) دانسته‌اند. وی در ریاضیات، نجوم، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجهٔ سوم و مطالعاتش دربارهٔ اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده است.
* میزان الحکمه از [[خازنی|عبدالرحمان خازنی]] (۵۱۵ قمری)
* رسالهٔ الزاجر للصغار فی معارضة الکبار از [[محمود زمخشری|زمخشری]] (۵۱۶ق)
* خریدة القصر از [[عمادالدین اصفهانی|عمادالدین کاتب اصفهانی]] (۵۷۱ق)
* نزهة الروح از [[شهرزوری]] (۵۸۶ق)
* [[مرصادالعباد]] از [[نجم‌الدین رازی]] (۶۱۹ق)
* تاریخ الحکما از [[قفطی]] (۶۲۶ق)<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱}}</ref>
* [[الکامل فی التاریخ]] از [[عزالدین بن اثیر|ابن اثیر]]<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۲}}</ref>
* شذرات الذهب از [[ابن العماد حنبلی]]،<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱۸}}</ref>
* [[آثارالبلاد و اخبارالعباد|آثار البلاد و اخبار العباد]] از [[زکریای قزوینی|قزوینی]] (۶۷۴ق)<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱}}</ref>


[[بدیع‌الزمان فروزانفر]] رسالهٔ نحو القلوب [[عبدالکریم قشیری|قشیری]] (درگذشتهٔ ۴۶۵ قمری)، و رسالهٔ الزاجر للصغار زمخشری را کهن‌ترین بن مایه‌ها دربارهٔ خیام و زندگی او می‌داند.<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۲}}</ref>
== پیشینه تاریخی ==
دوران زندگانی خیام با سلطه [[سلجوقیان]] همراه بود و اغلب شاهان این سلسله، مردانی فاسد، بی‌رحم و عیاش توصیف شده‌اند که بر ایران حکومت داشتند و توانسته بودند تا حوزه سلطنت خویش را از ایران و ممالک اسلامی، به ترکستان و سواحل مدیترانه برسانند.<ref>{{پک|1=ملاابراهیمی|2=زعیمیان|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌های اعتقادی کلامی|ف=آرای اعتقادی عمر خیام|ص=۹۷}}</ref> پیش از آن در قرن چهارم، رشد علمی دانشمندان مسلمان سبب شد تا عصر طلایی اسلام شکل بگیرد. دانشمندان مسلمان در زمینه‌های مختلفی دست به نگارش آثار علمی زدند و فضای عقل‌گرایانه بر جامعه اسلامی سیطره یافت. عصر طلایی اسلام، در قرن پنجم رو به افول نهاد.<ref>{{پک|1=Aminrazavi|2=۲۰۰۵|ک=Wine of Wisdom|زبان=en|ص=۷۱}}</ref>


=== پیشینهٔ پژوهش‌ها درمورد شخصیت و شعر خیام در ایران ===
[[عبدالحسین زرین‌کوب]] گزارش می‌کند که در زمان خیام فرقه‌های گوناگون [[سنی]] و [[شیعه]]، [[اشاعره|اشعری]] و [[معتزله|معتزلی]] مشغول بحث‌ها و مجادلات [[اصول فقه|اصولی]] و [[علم کلام|کلامی]] بودند و قشرهای مختلف، [[فیلسوف|فیلسوفان]] را پیوسته به [[کفر]] متهم می‌کردند.<ref>{{پک|1=بیات|2=۱۳۸۶|ک=دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران|ف=نگاهی خردورزانه به خیام|ص=۱۶۱}}</ref> در قرن پنجم و ششم ه‍. ق، [[فقیه|فقیهان]] نسبت به عقل‌گرایان و فیلسوفان جبهه می‌گرفتند و از این رو فیلسوفان و عقل‌گرایان در قالب‌های مختلفی از جمله [[شعر]] ابراز عقاید می‌کردند. در این دوران، کسانی چون [[فارابی]]، [[ابوریحان بیرونی]] و [[زکریای رازی]]، با وجود داشتن جایگاه والایی اجتماعی، به [[الحاد]] و [[ارتداد]] متهم می‌شدند.<ref>{{پک|1=Aminrazavi|2=۲۰۰۵|ک=Wine of Wisdom|زبان=en|ص=۷۱}}</ref><ref>{{پک|1=فاضلی|2=۱۳۸۷|ک=پژوهش‌های ادبی|ف=نظام فکری خیام|ص=۷۶}}</ref> [[خواجه نظام‌الملک]] در اثرش به نام ''سیاست‌نامهٔ''، همهٔ باورمندان به مذهبی خلاف مذهب خود ([[سنی|تسنن]]) را به شدت می‌کوبد و همه را «منحرف از راه حق» و «ملعون» می‌داند. در این دوران، جنگی فرقه‌ای بین شیعیان و اشعریان در منطقه [[نیشابور]] درگرفته بود و میان [[حنفی|حنفیان]] و [[شافعی|شافعیان]] نیز درگیری وجود داشت. اشاعره نیز هرگونه آزادی فکری را از بین برده بودند. همین فضا سبب شد تا [[محمد غزالی]] از تدریس در [[نظامیه]] استعفا دهد. به عقیده زرین‌کوب، خیام در چنین شرایطی، یک مخالفت بزرگ در برابر «این سختگیری‌های متعصبانه» بود.<ref>{{پک|1=بیات|2=۱۳۸۶|ک=دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران|ف=نگاهی خردورزانه به خیام|ص=۱۶۱}}</ref>
[[صادق هدایت]] نخستین کسی در ایران دانسته شده‌است که برای تشخیص رباعیات اصیل خیام دست به کاری پژوهشی زده‌است.<ref>{{پک|حسام‌پور|حسنلی|۱۳۸۸|ک=رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی|ص=۱۸۵}}</ref> هدایت دو اثر دربارهٔ خیام منتشر کرده‌است: مقالهٔ «مقدمه‌ای بر رباعیات خیام» در سال ۱۳۰۳ خورشیدی و کتاب [[ترانه‌های خیام (کتاب)|ترانه‌های خیام]] در سال ۱۳۱۳ خورشیدی. تاکنون نوشته‌های گوناگونی دربارهٔ این دو نوشته، و نقش هدایت در خیام‌شناسی پدید آمده‌است.<ref>{{پک|حسام‌پور|حسنلی|۱۳۸۸|ک=رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی|ص=۱۸۶}}</ref>


در سال ۱۳۲۱ خورشیدی [[محمدعلی فروغی]] و [[قاسم غنی]] کتاب رباعیات حکیم خیام نیشابوری را منتشر کردند که شامل پیش گفتاری نسبتاً طولانی است و در آن ۱۸۷ رباعی از میان رباعیات منسوب به خیام، اصیل تشخیص داده شده‌است.<ref>{{پک|حسام‌پور|حسنلی|۱۳۸۸|ک=رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی|ص=۱۸۸}}</ref> در این کتاب، دیدگاه کسانی که رباعیات خیام را دلیل کفر او دانسته‌اند نقد شده و بر دین‌داری و حیرت او در کار جهان و معمای هستی تأکید شده‌است.<ref>{{پک|حسام‌پور|حسنلی|۱۳۸۸|ک=رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی|ص=۱۸۹}}</ref> این رویکردهای فروغی و غنی در میان خیام‌پژوهان ایرانی جایگاه ویژه‌ای یافت و پژوهشگرانی چون [[اسماعیل یکانی]] در عمر خیام نادرهٔ ایام (۱۳۴۲ خورشیدی)، [[علی دشتی]] در دمی با خیام (۱۳۴۴ خورشیدی)، [[محمدمهدی فولادوند]] در خیام‌شناسی (۱۳۴۷ خورشیدی)،<ref>{{پک|حسن‌لی|حسام‌پور|۱۳۸۸|ک=کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم|ص=۱۲۱}}</ref> جعفر آقایان چاووشی در سیری در افکار علمی و فلسفی حکیم عمر خیام نیشابوری (۱۳۵۸ خورشیدی)،<ref>{{پک|حسن‌لی|حسام‌پور|۱۳۸۸|ک=کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم|ص=۱۲۲}}</ref> علیرضا ذکاوتی قراگزلو در عمر خیام نیشابوری حکیم و شاعر (۱۳۷۷ خورشیدی)<ref>{{پک|حسن‌لی|حسام‌پور|۱۳۸۸|ک=کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم|ص=۱۲۳}}</ref> خیام را با همان رویکرد معرفی کرده‌اند.<ref>{{پک|حسام‌پور|حسنلی|۱۳۸۸|ک=رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی|ص=۱۸۹}}</ref>
== نام و تبار ==
نام وی در متون عربی «ابوالفتح عمر بن ابراهیم الخیام» است.<ref>{{پک|1=ملاابراهیمی|2=زعیمیان|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌های اعتقادی کلامی|ف=آرای اعتقادی عمر خیام|ص=۹۷}}</ref> برای او نام کامل «غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری» را گزارش کرده‌اند.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref><ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=2023|ف=Omar Khayyam|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref> در فارسی از او معمولاً به عنوان «عمر خیام» یاد می‌کنند،<ref>{{پک|1=Boyle|2=1969|ف=Omar Khayyam|ک=Bulletin of the John Rylands Library|زبان=en}}</ref> اما به نام‌های خیامی،<ref>{{پک|1=دهخدا|2=۱۳۷۳|ک=لغت‌نامه|ص=۸۹۳۸|ج=۶|ف=خیام}}</ref><ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref> خیام نیشابوری، عمر خیام و خیامی النّیسابوری نیز شناخته می‌شود.<ref>{{پک|1=دهخدا|2=۱۳۷۳|ک=لغت‌نامه|ص=۸۹۳۸|ج=۶|ف=خیام}}</ref> [[ابوالفضل بیهقی]] خیام را «حجة الحق» لقب داده‌اند.<ref>{{پک|1=فاضلی|2=۱۳۸۷|ک=پژوهش‌های ادبی|ف=نظام فکری خیام|ص=۷۳}}</ref> [[نظامی عروضی]] نیز که کتابش را بیش از ۳۰ سال پس از مرگ خیام نوشته است، به لقب «حجة الحق» اشاره می‌کند.<ref>{{پک|1=بیات|2=۱۳۸۶|ک=دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران|ف=نگاهی خردورزانه به خیام|ص=۱۵۷}}</ref> یکی دیگر از القابی که برای او به کار رفته است «دستور» است که نشانه جایگاه سیاسی او مشابه با یک وزیر بوده است. [[سنایی غزنوی]] نیز در نامه‌ای او را با القاب «جوهر نبوت»، «پیشوای حکیمان» و «موثق» یاد کرده<ref>{{پک|1=فاضلی|2=۱۳۸۷|ک=پژوهش‌های ادبی|ف=نظام فکری خیام|ص=۷۳}}</ref> و زبان خیام را به «[[ذوالفقار|ذوالفقار علی]]» تشبیه نموده است.<ref>{{پک|1=بیات|2=۱۳۸۶|ک=دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران|ف=نگاهی خردورزانه به خیام|ص=۱۵۸}}</ref> منابع متقدم عموماً برای نام بردن از او، واژه «[[امام]]» را به کار بسته‌اند.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>


برپایهٔ پژوهش حسن‌لی و حسام‌پور، از سال ۱۳۰۰ خورشیدی تا پایان سال ۱۳۸۰ خورشیدی ۴۲۵ مقاله دربارهٔ خیام در ایران منتشر شده‌است.<ref>{{پک|حسن‌لی|حسام‌پور|۱۳۸۸|ک=کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم|ص=۱۰۱}}</ref> از این شمار، بیشترین مقاله‌ها دربارهٔ «زندگی، شخصیت و شعر خیام» بوده‌است (۱۶۶ مقاله) و به موضوع‌هایی مانند «زیبایی‌شناسی شعر» (۱ مقاله)، «نسخه‌شناسی» (۸ مقاله)، و «بررسی آثار کلامی و فلسفی خیام» (۱۸ مقاله) کم‌تر پرداخته شده‌است. در همان بازهٔ زمانی ۷۰ کتاب در پیوند با خیام در ایران منتشر شده بوده‌است.<ref>{{پک|حسن‌لی|حسام‌پور|۱۳۸۸|ک=کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم|ص=۱۱۹}}</ref>
در [[زبان عربی]]، واژه «خیام» به معنای خیمه‌دوز است<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref> و به معنای خیمه‌فروش نیز به کار رفته است.<ref>{{پک|1=دهخدا|2=۱۳۷۳|ک=لغت‌نامه|ص=۸۹۳۸|ج=۶|ف=خیام}}</ref> هرچند مشخص نیست که چرا او را خیام نامیده‌اند اما احتمال داده شده که اجداد وی حرفهٔ خیمه‌دوزی را دنبال می‌کردند.<ref>{{پک|1=Boyle|2=1969|ف=Omar Khayyam|ک=Bulletin of the John Rylands Library|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|1=دهخدا|2=۱۳۷۳|ک=لغت‌نامه|ص=۸۹۳۸|ج=۶|ف=خیام}}</ref> در سده پنجم ه‍.ق (دوران حیات خیام) [[نیشابور]] مرکز اصلی دین [[زرتشت]] بود.<ref>{{پک|1=Aminrazavi|2=۲۰۰۵|ک=Wine of Wisdom|زبان=en|ص=۶۸}}</ref> تمام نیاکان خیام را متعلق به نیشابور گزارش کرده‌اند.<ref>{{پک|1=Boyle|2=1969|ف=Omar Khayyam|ک=Bulletin of the John Rylands Library|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>


== زندگی ==
== زندگی ==
عمر خیام در سدهٔ پنجم هجری قمری در [[نیشابور]] در [[قرون وسطی]] زاده شد.<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=Fa|وبگاه=دانشنامه رشد|نشانی=http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%AE%DB%8C%D8%A7%D9%85&SSOReturnPage=Check&Rand=0|عنوان=خیام|بازبینی=۱۲ آوریل ۲۰۲۲|archive-date=۲۱ اكتبر ۲۰۲۱|archive-url=https://web.archive.org/web/20211021124143/http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%d8%ae%db%8c%d8%a7%d9%85&SSOReturnPage=Check&Rand=0|url-status=dead}}</ref>
=== تولد و کودکی ===
در آن زمان نیشابور مرکز اصلی دین زرتشت بود و به احتمال قریب پدر خیام یک زرتشتی بود که به اسلام روی آورده‌بود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=The Wine of Wisdom: The Life, Poetry and Philosophy of Omar Khayyam|نویسندگان سایر بخش‌ها=Mehdi Aminrazavi|others=Oneworld Publications|دیگران=2007}}</ref> نام کامل وی در متون عربی ابوالفتح عمر بن ابراهیم الخیام است.<ref>in e.g. Al-Qifti (Aminrazavi 2007:55) or Abu'l-Hasan Bayhaqi. (E. D. R. , & H. A. R. G. (1929:436).</ref> در فارسی از او معمولاً به عنوان حکیم عمر خیام یاد می‌کنند.<ref>Frye (1975:658); e.g. in [[Rashid-al-Din Hamadani]] (Browne 1899:409f) or in ''Munis al-ahrar'' (Ross 1927:436).</ref> در زبان عربی، خیام بر وزن فعال است و به معنی خیمه‌دوز آن را می‌دانند؛ به‌همین دلیل فرض شده‌است که اجداد وی حرفهٔ خیمه‌دوزی را دنبال می‌کردند.<ref name = "Boyle">Boyle, J. A. , Omar Khayyam: astronomer, mathematician, and poet, Bulletin of the John Rylands Library. 1969; 52(1):30–45.</ref>
منابع در خصوص تاریخ زندگانی عمر خیام سخنی به میان نیاورده‌اند و گزارش شده است که وی در سدهٔ پنجم هجری قمری در [[نیشابور]] زاده شد.<ref>{{پک|1=ملاابراهیمی|2=زعیمیان|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌های اعتقادی کلامی|ف=آرای اعتقادی عمر خیام|ص=۹۷}}</ref> در این مورد که در نیشابور متولد شده یا در دهی به نام شمشاد در حوالی [[افغانستان]] اختلاف است، اما بیشتر منابع او را متعلق به نیشابور دانسته‌اند.<ref>{{پک|1=کرامتی|2=۱۳۹۱|ک=کتاب ماه علوم و فنون|ف=نکاتی دربارهٔ زندگی و زادروز خیام|ص=۸۶}}</ref><ref>{{پک|1=Boyle|2=1969|ف=Omar Khayyam|ک=Bulletin of the John Rylands Library|زبان=en}}</ref> [[بیهقی]] که با وی آشنا بود، می‌نویسد: «طالعش جوزا بود و آفتاب و عطارد بر درجهٔ طالع در حـ از جوزا و عطارد صمیمی و مشتری از تثلیث ناظر بر آن دو».<ref>{{پک|1=کرامتی|2=۱۳۹۱|ک=کتاب ماه علوم و فنون|ف=نکاتی دربارهٔ زندگی و زادروز خیام|ص=۸۴}}</ref> گوویندا تیرته — پژوهشگر هندی — بر اساس زایچه‌ای که بیهقی گزارش کرده است، تاریخ تولد خیام را [[۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ شمسی|۲۸ اردیبهشت ۴۲۷]] ه‍. ش، مصادف با [[۱ ذی‌الحجه ۴۳۹ قمری|۱ ذی‌الحجه ۴۳۹]] ه‍.ق یا همان [[۱۸ می ۱۰۴۸ میلادی|۱۸ می ۱۰۴۸]] میلادی می‌داند.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref> یوسف کرامتی — تاریخ‌پژوه ایرانی — بر این باور است که قول صحیح در روز تولد خیام، با توجه به زایچه منقول از بیهقی، تاریخ [[۳ خرداد سال ۴۲۷ شمسی|۳ خرداد سال ۴۲۷]] ه‍.ش است.<ref>{{پک|1=کرامتی|2=۱۳۹۱|ک=کتاب ماه علوم و فنون|ف=نکاتی دربارهٔ زندگی و زادروز خیام|ص=۸۴}}</ref> رشیدی تبریزی (متوفی در قرن نهم) سال تولد خیام را ۴۴۵ ه‍.ق دانسته است که با وجود نوشته شدن برخی از آثار خیام در سال ۴۷۰ ه‍. ق، اشتباه در نظر گرفته شده است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
[[بیهقی]] که با وی آشنا بود، می‌نویسد:《او جوزا بود، خورشید و عطارد در معراج … 》.<ref name="Earliest Account of Khayyam">E. D. R. , & H. A. R. G. (1929). The Earliest Account of 'Umar Khayyam. Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, 5(3), 467–473.</ref> محققان از این مورد برای تعیین تاریخ تولد عمر، ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ هجری‌قمری یا همان ۱۸ می ۱۰۴۸ میلادی استفاده کردند.<ref name="The Cambridge History of Iran"/>
[[فقه]] را در میان‌سالی در محضر [[امام موفق نیشابوری]] آموخت؛ [[حدیث (دانش)|حدیث]]، [[تفسیر (دانش)|تفسیر]]، [[فلسفه]]، [[حکمت (دانش)|حکمت]] و [[ستاره‌شناسی]] را فرا گرفت. برخی نوشته‌اند که او فلسفه را مستقیماً از [[زبان یونانی]] فرا گرفته بود.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی= https://www.imna.ir/news/231343/خیام-نیشابوری-به-روایت-تاریخ|عنوان=خیام نیشابوری به روایت تاریخ| ناشر = خبرگزاری ایمنا |تاریخ = 17 می 2016 |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=The Wine of Wisdom: The Life, Poetry and Philosophy of Omar Khayyam|نویسندگان سایر بخش‌ها=Mehdi Aminrazavi|others=Oneworld Publications|دیگران=2007}}</ref>
خیام شاگرد [[ریاضی‌دان]] زرتشتی، [[بهمنیار]]، بود.<ref>{{Cite web|url=https://www.spectator.co.uk/2007/11/his-own-man/|title=His own man|date=21 November 2007|website=The Spectator|language=en-US|access-date=10 November 2019}}</ref>
در نزدیک سال ۴۴۹ (هجری قمری) زیر پوشش و سرپرستی اهر، [[قاضی‌القضات]] [[سمرقند]]، کتابی دربارهٔ [[معادله درجه سوم|معادله‌های درجهٔ سوم]] به [[زبان عربی]] نوشت تحت نام ''رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله''<ref>این رساله را [[غلام‌حسین مصاحب]] در کتابی به نام ''حکیم عمر خیام به‌عنوان عالم جبر'' برگردان و منتشر کرده‌است.</ref> و از آن‌جا که با [[خواجه نظام‌الملک طوسی]] رابطه‌ای نیکو داشت، این کتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم کرد. پس از این دوران خیام به دعوت پادشاه [[ملک‌شاه|جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی]] و وزیرش نظام الملک به [[اصفهان]] می‌رود تا سرپرستی [[رصدخانه|رصدخانهٔ]] اصفهان را به‌عهده گیرد. او هجده سال در آن‌جا مقیم می‌شود. به مدیریت او [[زیج]] ملکشاهی آماده می‌شود و در همین سال‌ها (نزدیک ۴۵۸) طرح سر و سامان دادن گاه‌شمار را تنظیم می‌کند. خیام گاه‌شمار جلالی یا [[گاه‌شماری جلالی|تقویم جلالی]] را دسته‌بندی کرد که به نام جلال‌الدین ملک‌شاه شهره است، ولی پس از مرگ ملک‌شاه این گاه‌شماری کاربستی نیافت. در این دوران خیام به عنوان [[ستاره‌شناس]] در دربار خدمت می‌کرد هرچند به ستاره‌شناسی باوری نداشت.<ref>کوتاه شدهٔ زندگینامهٔ علمی دانشمندان ۴۰۶</ref>
در همین سال‌ها (۴۵۶) خیام مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام ''رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس''<ref>این رساله با نام ''رساله‌ای در شرح مشکلات کتاب مصادرات [[اقلیدس]]'' در سال ۱۳۱۴ به اهتمام [[تقی ارانی]] به چاپ رسید.</ref> را می‌نویسد و در آن [[توازی (هندسه)|خطوط موازی]] و نظریهٔ نسبت‌ها را شرح می‌دهد. همچنین گفته می‌شود که خیام هنگامی که [[احمد سنجر|سلطان سنجر]]، پسر ملک‌شاه در کودکی به [[آبله]] گرفتار بوده وی را درمان نموده‌است.<ref>بهنام ظریفیان صنعتکار، دنیای نویسندگان و شعرا، ص۴۱، پاراگراف دوم</ref> پس از درگذشت ملک‌شاه و کشته شدن نظام‌الملک، خیام مورد بی‌مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه (زیج) قطع شد. بعد از سال ۴۷۹ خیام اصفهان را به قصد اقامت در [[مرو]]<ref>اکنون ماری، در جمهوری [[ترکمنستان]]</ref> که به عنوان پایتخت جدید [[سلجوقیان]] انتخاب شده بود، ترک کرد. احتمالاً رساله‌های ''میزان الحکم'' و ''قسطاس المستقیم'' را در آن‌جا نوشت. ''رسالهٔ مشکلات الحساب'' (مسائلی در حساب) نیز احتمالاً در همین سال‌ها نوشته شده‌است.<ref name=autogenerated1>خلاصهٔ زندگی‌نامهٔ علمی دانشمندان ۴۰۷</ref> [[غلامحسین مراقبی]] گفته‌است که خیام در زندگی زن نگرفت و همسر برنگزید.<ref name=autogenerated2>مقدمهٔ غلامحسین مراقبی</ref>
[[پرونده:Mausoleum of Omar Khayyám.jpg|جایگزین=باغی در شهر نیشابور که مجتمع آرامگاه خیام و موزه خیام در آن قرار دارد.|بندانگشتی|باغی در [[نیشابور|شهر نیشابور]] که [[آرامگاه خیام]] در آن قرار دارد. این آرامگاه توسط [[هوشنگ سیحون]]، معمار ایرانی، طراحی شد و در فروردین ۱۳۴۲ شمسی افتتاح شد.]]
مرگ خیام را میان سال‌های ۵۱۷–۵۲۰ هجری قمری می‌دانند که در نیشابور رخ داد.
گروهی از تذکره‌نویسان نیز مرگ او را سال ۵۱۶ نوشته‌اند، ولی پس از بررسی‌های لازم مشخص گردیده که تاریخ مرگ وی سال ۵۱۷ هجری قمری بوده‌است. آرامگاه وی هم‌اکنون در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه [[امامزاده محروق]] در آن واقع می‌باشد، قرار گرفته‌است.<ref>رباعیات حکیم عمر خیام، به کوشش نساء حمزه زاده، مقدمه: محمدحسن سیدان، چاپ: شرکت چاپ ابریشم رشت</ref>
 
=== شرایط دوران خیام ===
در زمان خیام فرقه‌های گوناگون [[سنی]] و [[شیعه]]، [[اشاعره|اشعری]] و [[معتزله|معتزلی]] سرگرم بحث‌ها و مجادلات اصولی و [[علم کلام|کلامی]] بودند. قشرهای مختلف فیلسوفان را پیوسته به [[کفر]] متهم می‌کردند. [[تعصب]]، بر فضای جامعه چنگ انداخته بود و کسی جرئت ابراز دیدگاهٔ خود را نداشت - حتی امام [[محمد غزالی]] نیز از اتهام کفر در امان نماند.{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}} اگر به سیاست‌نامهٔ خواجه نظام‌الملک بنگریم، این اوضاع کاملاً بر ما روشن خواهد بود. در آن‌جا، خواجه نظام‌الملک همهٔ باورمندان به مذهبی خلاف مذهب خود را به شدت می‌کوبد و همه را منحرف از راه حق و ملعون می‌داند.
در زمینه‌های سیاسی نیز رخدادهای مهمی در دوره خیام رخ داد:{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}}
# سقوط دولت [[بوییان|آل بویه]]
# قیام دولتِ [[سلجوقیان|سلجوقی]]<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Zahra Mirzafarjouyan|کد زبان=en|تاریخ=2020, 17 May|وبگاه=MEHRNEWS|نشانی=https://en.mehrnews.com/news/158769/Iran-marks-National-Day-of-Omar-Khayyam|عنوان=Iran marks National Day of Omar Khayyam}}</ref>
# [[جنگ‌های صلیبی]]
# ظهور [[باطنیان]]
در اوایل دوران زندگی خیام، [[ابن سینا]] و [[ابوریحان بیرونی]] به پایانِ عمر خود رسیده بودند. [[نظامی عروضی]] سمرقندی او را «حجة الحق» و [[ابوالفضل بیهقی]] «امام عصر خود» لقب داده‌اند. از خیام به عنوان جانشین ابن‌سینا و استاد بی‌بدیلِ [[فلسفه طبیعی]] (مادی) ریاضیات، [[منطق]] و [[متافیزیک]] یاد می‌کنند.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.caravan.ir/AuthorTranslatorDetail.aspx?id=65 |title=زندگی عمر خیام |accessdate=۱۲ دسامبر ۲۰۰۷ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071218013603/http://www.caravan.ir/AuthorTranslatorDetail.aspx?id=65 |archivedate=۱۸ دسامبر ۲۰۰۷ |dead-url=yes}}</ref>
 
=== نگرش‌ها ===
==== وجود خداوند ====
او از خداوند 《وجود واجب》 یاد می‌کند و دلایلی برای وجود او در رسالهٔ فی‌الوجود بیان می‌کند. مباحث دیگری دربارهٔ خداوند که خیام به آن می‌پردازد اعم است از علم خداوند به کلیات و جزئیات و ماهیت پیچیدهٔ ذات الهی است.<ref name=":0">{{یادکرد وب|کد زبان=en|تاریخ=Feb 10, 2017|وبگاه=Stanford Encyclopedia of Philosophy|نشانی=https://plato.stanford.edu/entries/umar-khayyam/|عنوان=Umar Khayyam}}</ref>
 
==== درجه‌بندی موجودات ====
از نظر خیام سخت‌ترین مشکل فلسفی شرح درجه‌بندی موجودات و طرز رتبه‌بندی آنها از نظر اشراف است.<ref name=":0"/> خیام در «در باب هستی و ضرورت» چنین می‌گوید:
{{نقل قول|آنچه از مهم‌ترین و دشوارترین مشکلات [حل] باقی می‌ماند، تفاوت میان ترتیب موجودات است…. شاید من و استادم، استاد همه پیش از او، ابن سینا، با تأمل در این مسئله تأمل کرده باشیم و در حدی که عقل ما راضی کننده است، آن را درک کرده باشیم.|3=در باب هستی و ضرورت}}
 
== در افسانه‌ها ==
=== ای رفته و بازآمده بل هم گشته ===
در افسانه‌ای دیگر، چنین آمده که روزی خیام با شاگردان از نزدیکی مدرسه‌ای می‌گذشتند. شماری، دست به کارِ بازسازی آن آموزشگاه بودند و چارپایانی، پیوسته بارهایی (شامل سنگ و خشت و غیره) را به داخل مدرسه می‌بردند و بیرون می‌آمدند. یکی از آن چارپایان از وارد شدن به مدرسه می‌ترسید و هیچ‌کس نمی‌توانست آن را وارد مدرسه کند. چون خیام این اوضاع را دید، جلو رفت و در گوش چارپا چیزی گفت. سپس چارپا آرام شد و داخل مدرسه شد. پس از این‌که خیام بازگشت، شاگردان پرسیدند که ماجرا چه بود؟{{سخ}}
خیام بازگفت که آن خر، یکی از محصلان همین مدرسه بوده و پس از مردن، به این شکل درآمده و دوباره به دنیا بازگشته‌است (اشاره به نظریهٔ [[تناسخ]]) و می‌ترسید که وارد مدرسه بشود و کسی او را بشناسد و شرمنده گردد. من این موضوع را فهمیدم و در گوشش خواندم:
{{شعر}}
{{ب|ای رفته و بازآمده بَل هُم گشته|نامت ز میان مردمان گم گشته}}
{{ب|ناخن همه جمع آمده و سم گشته|ریشت ز عقب درآمده، دُم گشته}}
{{پایان شعر}}
و چون متوجه شد که من او را شناخته‌ام، به درون مدرسه رفتن تن درداد.<ref>''[[با کاروان حله (کتاب)|با کاروان حُلّه]]''، [[عبدالحسین زرین‌کوب]]، بخش «خیام، پیر نیشابور»</ref>
 
=== سه یار دبستانی ===
{{نوشتار اصلی|سه یار دبستانی}}
بنا به روایتی، خیام و [[حسن صباح]] و [[نظام‌الملک|خواجه نظام‌الملک]] به [[سه یار دبستانی]] معروف بوده‌اند که هریک در بزرگسالی به راهی رفتند. [[حسن صباح|حسن]]، رهبری فرقهٔ [[اسماعیلیه]] را بر عهده گرفت؛ خواجه نظام‌الملک، سیاست‌مداری بزرگ شد؛ و خیام، شاعر و اندیشمندی گوشه‌گیر شد که در آثارش اندیشه‌های نو و دلهره و اضطرابی از فلسفهٔ هستی و جهان وجود داشت.<ref>جوادزاده، ص۱۴۰</ref>
 
برپایهٔ [[سه یار دبستانی|داستان سه یار دبستانی]] این سه در زمان کودکی با هم قرار گذاشته بودند که هر کدام اگر به جایگاهی رسید آن دو دیگر را یاری رسانَد. هنگامی که [[خواجه نظام‌الملک طوسی|نظام‌الملک]] به وزیری [[سلجوقیان]] رسید به خیام فرمانروایی بر [[نیشابور]] و گرداگرد آن سامان را پیشنهاد کرد، ولی خیام گفت که سودای ولایت‌داری ندارد. پس نظام‌الملک ده‌هزار دینار ماهیانه برای او تعیین کرد تا در نیشابور به او پرداخت کنند.<ref>محمداحمد پناهی سمنانی، ''حسن صباح، چهرهٔ شگفت‌انگیز تاریخ''، نشر کتاب نمونه، چاپ چهارم، ۱۳۷۰، ص۸۹–۹۱</ref>
 
طولی نکشید که [[حسن صباح]] مقامی عالی در دستگاه حکومت پیدا کرد ولی بین وی و خواجه نظام الملک اختلافی به وجود آمد و خواجه توانست با نیرنگ حسن صباح را در چشم سلطان سلجوقی  خوار کند.حسن سگوند یاد کرد که از خواجه انتقام بگیرد و در نهایت خواجه نظام الملک را به قتل رساند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=خواجه نظام الملک و حسن صباح|صفحه=۸۰۱}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=سیف آزاد، تاریخ خلفای فاطمی}}</ref>
 
چنان‌که [[محمدعلی فروغی]] در پیش گفتار تصحیح خود از خیام اشاره کرده‌است: این داستان سند معتبری ندارد، و تازه اگر راست باشد، حسن صباح و خیام هر دو باید بیش از ۱۲۰ سال عمر کرده‌باشند، که بسیار دور از ذهن است. به‌علاوه، هیچ‌یک از هم دوره‌های خیام هم به این داستان اشاره نکرده‌است.<ref>فروغی، ص۸</ref>
 
== دستاوردها ==
=== نجوم ===
با توجه به یکی از رباعیات خیام دربارهٔ چرخش جهان و سیارات و حیران و سرگردان بودن آدمی در این میان، بسیاری از محققان ادبی و علمی معتقدند که خیام سالها قبل از دانشمندان مشهوری همچون [[گالیله]] و [[کوپرنیک]] می‌دانسته که سیارات درحال گردش به دور خورشید می‌باشند. در این شعر این‌چنین آمده‌است که:{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}}
: "این چرخ فلک که ما در او حیرانیم
 
: [[صحنه خیالات|فانوس خیال]] از او مثالی دانیم
 
: خورشید چراغ‌دان و عالم فانوس
 
: ما چون صوریم کاندر او حیرانیم (گردانیم)"
 
ادوارد فیتز جرالد ترجمهٔ خود از اشعار خیام، شاعر، ریاضی‌دان و منجم ایرانی را «رباعیات عمر خیام» نامیده‌است. در اهمیت رباعیات خیام همین بس که [[مارک تواین]] نیز آن را می‌ستاید؛ مارک تواین در زندگی‌نامهٔ خود نوشتش فاش می‌سازد که قصد داشته‌است گلچینی از ترجمهٔ فیتز جرالد از رباعیات خیام را، اساس و سرلوحهٔ کارهای خود قرار دهد. در زمان تواین ترجمه فیتز جرالد از اثر خیام، بی‌اندازه مشهور شده بود، چون روح تقدیر و [[سرنوشت‌باوری|تقدیرگرایی]]، قرن نوزدهم میلادی را فراگرفته بود.{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}}


رباعی پیش‌نوشته خیام بسیار مورد توجه محققان بوده‌است؛ و اینک ترجمه فیتز جرالد از آن:
=== همکاری با دستگاه حکومتی ===
{{نقل قول|«در درون و بیرون، بالا و پایین و پیرامون این جهان هیچ چیزی نیست جز یک نمایش سایهٔ جادویی که در جعبه‌ای نمایان می‌شود و شمع این نمایش سایهٔ جادویی، خورشید است، دایره‌ای که ما در آن پیکره‌های خیالی هستیم که می‌آییم و می‌رویم.»}}<ref>[http://www.chouk.ir/maghaleh-naghd-gotogoo/10132-2014-10-11-07-48-41.html فانوس خیال عمر خیام]، [[از استفان آر.ویلک برگردانِ رضوان وطن‌خواه]]</ref>
به‌طور کلی، تاریخ زندگانی عمر خیام ابهامات بسیاری دارد و زندگانی او با روایات افسانه‌گونه در هم آمیخته شده است.<ref>{{پک|1=حقیقت|2=۱۳۸۹|ک=دانشمندان ایران|ص=۲۴۸}}</ref><ref>{{پک|1=ملاابراهیمی|2=زعیمیان|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌های اعتقادی کلامی|ف=آرای اعتقادی عمر خیام|ص=۹۷}}</ref> گفته می‌شود که خیام هنگامی که [[احمد سنجر|سلطان سنجر]]، پسر ملک‌شاه در کودکی به آبله گرفتار بوده وی را درمان نموده است.<ref>{{پک|1=حقیقت|2=۱۳۸۹|ک=دانشمندان ایران|ص=۲۴۸}}</ref> با این وجود [[سلطان سنجر]] با او رابطه خوبی نداشته است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref> برخی منابع مدعی شده‌اند که خیام به دعوت [[ملک‌شاه|جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی]] و وزیرش [[نظام الملک طوسی|نظام الملک]] به [[اصفهان]] می‌رود تا سرپرستی رصدخانهٔ اصفهان را برعهده گیرد. او هجده سال در آن‌جا مقیم می‌شود. او در این مدت خود را وقف کارهای علمی کرد.<ref>{{پک|1=Connor|2=Robertson|3=1999|ف=Omar Khayyam|ک=MacTutor Index|زبان=en}}</ref> گزارش شده است او در سال ۴۶۷ ه‍.ق مصادف با ۱۰۷۰ میلادی، به [[سمرقند]] سفری داشته است.<ref>{{پک|1=Connor|2=Robertson|3=1999|ف=Omar Khayyam|ک=MacTutor Index|زبان=en}}</ref> منابع معتقدند که او به [[هرات]]، [[ری]]،<ref>{{پک|1=Mousavian|2=Sumner|3=Aminrazavi|4=Brummelen|5=2023|ف=Umar Khayyam|ک=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|زبان=en}}</ref> [[شیراز]]<ref>{{پک|1=توکلی طرقی|2=۱۳۹۰|ک=کیهان فرهنگی|ف=خیام و آثار او|ص=۶۳}}</ref> و [[عراق]] نیز سفر کرد.<ref>{{پک|1=حقیقت|2=۱۳۸۹|ک=دانشمندان ایران|ص=۲۴۸}}</ref> بعد از مرگ شاه، او مجبور شد تا اصفهان را به قصد [[مکه]] ترک کند و پس از آن به نیشابور بازگشت.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=2023|ف=Omar Khayyam|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref> [[جرج جرداق]] دلیل سفر خیام به مکه را، فرار از دست کسانی می‌داند که به دنبال آزار او به واسطه عقایدش بودند.<ref>{{پک|1=جرداق|2=۱۳۷۹|ک=امام علی صدای عدالت انسانی|ص=۲۱۵۰|ج=۵}}</ref>


ادوارد بایلز کاول، دوست و استاد زبان فارسی فیتز جرالد، در همان سال‌ها رونوشت خود از رباعیات خیام را منتشر ساخت و در آن این عبارت را این گونه ترجمه کرد: «تصویر یک فانوس خیال». این استعاره در اینجا شبیه به «سایه بازی» است، اما در اصل به «فانوس خیال» اشاره دارد. نخستین نمونهٔ پروژکتور اسلایدی در اواخر قرن شانزدهم میلادی اختراع شد. آتاناز کیرشر و کریستین هوگنز، به عنوان مخترعان [[صحنه خیالات|فانوس خیال]] در جهان شناخته شده‌اند؛ مشهور است که کیرشر اصل آن را در سال ۱۶۴۶ میلادی اثبات کرده و هوگنز که دانشمند و نظریه‌پرداز امواج نور است، یکی از این فانوس‌های خیال را در سال ۱۶۵۹ میلادی ساخته؛ یعنی مدت‌ها بعد از این شعر خیام.{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}}
خیام در دورانی زندگی می‌کرد که آزاداندیشی رو به افول بود و سختگیری [[علم کلام|کلامی]] رو به افزایش. از این رو احتمال داده‌اند که کم‌گویی او در آثار و تعداد کم شاگردانش، به سبب محافظه‌کاری او در برابر مخالفان [[عقل‌گرایی]] بوده است.<ref>{{پک|1=Aminrazavi|2=۲۰۰۵|ک=Wine of Wisdom|زبان=en|ص=۷۳}}</ref> او نسبت به محدودیت‌های برای ادامه فعالیت‌های علمی خود در دوره سلجوقیان معترض بود به این مطلب در مقدمه کتابی که در موضوع جبر نوشته بود، اشاره کرده است.<ref>{{پک|1=Connor|2=Robertson|3=1999|ف=Omar Khayyam|ک=MacTutor Index|زبان=en}}</ref>


=== ریاضیات ===
=== همسر و فرزندان ===
[[پرونده:علم کلیات - عمر بن ابراهیم الخیامی.jpg|بندانگشتی|صفحه اول رساله ''در علم کلیات وجود''، کتابخانه دیجیتال ملی ایران]]
گروهی از نویسندگان، خیام را بدون زن و فرزند می‌دانند. آنان بر این عقیده هستند که خیام مشرب فلسفی داشته است و این مشرب، توصیه به زن و فرزند نمی‌کند. همچنین برای تأیید این قول، به سخن [[یاراحمد شاطری]] — نویسنده عصر [[قاجار]] — مبنی بر عدم ازدواج خیام نیز استناد شده است. این دسته، [[امام محمد بغدادی]] را که منابعی چون بیهقی، او را داماد خیام گزارش کرده‌اند، شوهرِ خواهرِ خیام می‌دانند. با این وجود صراحت لهجه بیهقی در داماد بودن بغدادی برای خیام، حاکی از داشتن حداقل یک دختر برای خیام است. همچنین برخی منابع چون [[دولتشاه سمرقندی]] در ''[[تذکرة الشعرا]]'' نسب [[محمد اشهری نیشابوری]] را به عمر خیام نیشابوری می‌رساند.<ref>{{پک|1=آقایانی چاوشی|2=۱۳۸۴|ک=فرهنگ|ف=آیا خیام و ابوالعلای معری زندیق بوده‌اند؟|ص=۴۷}}</ref> وی سال‌های پایانی زندگانی خویش را در منطقه [[خراسان]] گذراند.<ref>{{پک|1=فاضلی|2=۱۳۸۷|ک=پژوهش‌های ادبی|ف=نظام فکری خیام|ص=۷۲}}</ref>
[[پرونده:Khayyam-paper-1stpage.png|بندانگشتی|نسخه خطی از کتاب معادله مکعب و تقاطع کره‌های مخروطی اثر عمر خیام]]
س.ا. کانسوا گفته: «در تاریخ ریاضی سده‌های ۱۱ و ۱۲ [میلادی]، و شاید هم بتوان گفت در تمام سده‌های میانه، حکیم عمر خیام متولد نیشابور خراسان نقش بِسزایی داشته‌است.»<ref>کانسوا، س. ا؛ و دیگران، ص۱۳۴</ref>


پیش از کشف رسالهٔ خیام در [[جبر]]، شهرت او در مشرق‌زمین به‌واسطهٔ اصلاحات [[سال]] و [[ماه (زمان)|ماه]] ایرانی و در غرب به‌واسطهٔ ترجمهٔ رباعیاتش بوده‌است. اگر چه کارهای خیام در ریاضیات (به ویژه در جبر) به صورت منبع دست اول در بین ریاضی‌دانان اروپایی سدهٔ ۱۹ میلادی مورد استفاده نبوده‌است،<ref>غلامحسین مصاحب، ۱۳۱</ref> می‌توان رد پای خیام را به واسطهٔ [[خواجه نصیر طوسی|طوسی]] در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد.<ref>Smith, ''Euclid, Khayyam, Saacheri'', Scripta Mathematica, III/no.1 1935, pp. 5-10</ref> کهن‌ترین کتابی که از خیام نامی به میان آورده و نویسندهٔ آن هم‌دورهٔ خیام بوده، [[نظامی عروضی]] مؤلف [[چهار مقاله]] است؛ ولی او خیام را در ردیف [[اخترشناس|منجمین]] ذکر می‌کند و اسمی از رباعیات او نمی‌آورد.<ref>صادق هدایت، چاپ دوم ۱۰</ref> با این وجود [[جرج سارتن|جورج سارتن]] با نام بردن از خیام به عنوان یکی از بزرگ‌ترین ریاضی‌دانان [[قرون وسطی]] چنین می‌نویسد:
== درگذشت و مدفن ==
{{نقل قول|خیام اول کسی است که به [[روش علمی|تحقیق منظم علمی]] در معادلات درجات اول و دوم و سوم پرداخته، و طبقه‌بندی تحسین‌آوری از این معادلات آورده‌است، و در حل تمام صور معادلات درجه سوم منظماً تحقیق کرده، و به حل (در اغلب موارد ناقص) هندسی آن‌ها توفیق یافته، و رسالهٔ وی در [[علم جبر]]، که مشتمل بر این تحقیقات است، معرف یک فکر منظم علمی است؛ و این رساله یکی از برجسته‌ترین آثار قرون‌وسطایی و احتمالاً برجسته‌ترین آن‌ها در این علم است.<ref>غلامحسین مصاحب، ۱۳۵</ref>}}
در تاریخ مرگ خیام اختلاف است و تاریخی بین ۵۱۵ تا ۵۲۶ ه‍.ق برای آن در نظر گرفته شده است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref> آخرین گزارش‌ها مبنی بر حیات او به سال ۵۰۷ ه‍.ق و اولین گزارش از مرگ او، گزارشی است که ۵۳۰ ه‍.ق از قبرش داده شده است.<ref>{{پک|1=حقیقت|2=۱۳۸۹|ک=دانشمندان ایران|ص=۲۵۴}}</ref> با این وجود مستدل‌ترین تاریخ برای مرگ خیام را سال ۵۱۷ هجری قمری دانسته‌اند.<ref>{{پک|1=فاضلی|2=۱۳۸۷|ک=پژوهش‌های ادبی|ف=نظام فکری خیام|ص=۷۲}}</ref> گفته شده است که او در روزهای پایانی زندگی‌اش، چهل روز در [[مشهد]] معتکف بود و پس از مراجعت به نیشابور، به فاصله سه روز درگذشت.<ref>{{پک|1=بیات|2=۱۳۸۶|ک=دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران|ف=نگاهی خردورزانه به خیام|ص=۱۵۹}}</ref> داماد او، لحظات پایانی خیام را چنین گزارش می‌کند: «او از خوردن و آشامیدن اعراض کرد تا اینکه نماز خفتن به جای آورد، روی بر زمین گذاشت و چنین بگفت: اللهم (إنک) تعلم أنی عرفتک علی مبلغ امکانی، فاغفر لی، فإن معرفتی إیاک وسیلتی إلیک، و سپس جان داد.»<ref>{{پک|1=فاضلی|2=۱۳۸۷|ک=پژوهش‌های ادبی|ف=نظام فکری خیام|ص=۷۳}}</ref>


او نخستین کسی بود که نشان داد معادلهٔ درجهٔ سوم ممکن است دارای بیش از یک پاسخ باشد یا این که اصلاً جوابی نداشته باشند. «آنچه که در هر حالت پنداشته شده رخ می‌دهد بستگی به این دارد که آن مقاطع مخروطی که وی از آن‌ها استفاده می‌کند در هیچ نقطه یک‌دیگر را برش ندهند، یا در یک یا دو نقطه یکدیگر را برش ندهند.».<ref>جی. ال. برگرن ۱۴۰</ref> گفته: خیام «نخستین کسی بود که گفت معادلهٔ درجهٔ سوم را نمی‌توان عموماً با تبدیل به معادله‌های درجهٔ دوم حل کرد، ولی می‌توان با بکار بردن مقاطع مخروطی به حل آن دست یافت.»<ref name=autogenerated1/> همچنین گفته: «در مورد جبر، کار خیام در ابداع نظریهٔ هندسی معادلات درجهٔ سوم موفق‌ترین کاری است که دانشمندی مسلمان انجام داده‌است.».<ref name=autogenerated1/>
=== دفن و آرامگاه ===
[[پرونده:Mausoleum of Omar Khayyám.jpg|جایگزین=باغی در شهر نیشابور که مجتمع آرامگاه خیام و موزه خیام در آن قرار دارد.|بندانگشتی|باغی در شهر نیشابور که آرامگاه خیام در آن قرار دارد]]نظامی عروضی گزارشی را در خصوص پیش‌بینی محل دفن خیام توسط خودش، نقل کرده است.<ref>{{پک|1=بیات|2=۱۳۸۶|ک=دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران|ف=نگاهی خردورزانه به خیام|ص=۱۵۷}}</ref> بر پایه گفته نظامی عروضی، محل دفن عطار، در قبرستان حیره، خارج از ناحیه نیشابور بوده است. آرامگاه وی هم‌اکنون در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه [[امامزاده محروق]] در آن واقع می‌باشد، قرار گرفته است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>


یکی دیگر از آثار ریاضی خیام ''رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس'' است. او در این کتاب [[اصول موضوعه هندسه اقلیدسی|اصول موضوعهٔ هندسهٔ اقلیدسی]] اصل موضوعهٔ پنجم [[اقلیدس]] را دربارهٔ قضیهٔ [[توازی (هندسه)|خطوط متوازی]] که شالودهٔ هندسهٔ اقلیدسی است، مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات کرد.<ref>احمد آرام، ۹۳</ref> به نظر می‌رسد که تنها نسخه کامل باقی‌مانده از این کتاب در کتابخانهٔ [[لایدن]] در [[هلند]] قرار دارد.<ref>غلامحسین مصاحب، ۱۳۲</ref> خیام در این کتاب نسبت به اصول هندسهٔ اقلیدسی که صدها سال کتاب درسی سراسر دنیا بود، شک کرد. باید قبول کرد که ایجاد [[هندسه نااقلیدسی|هندسهٔ غیراقلیدسی]] برای آن دوره بسیار زود بوده‌است؛ زیرا تمامی مسائل آن زمان با استفاده از هندسهٔ اقلیدسی قابل حل بودند.<ref>[https://www.aftabir.com/articles/view/art_culture/literature_verse/c5_1292155388p1.php/ زندگی و اندیشه‌های حکیم عمر خیام]، روزنامه مردم سالاری</ref> بیش از ۷۰۰ سال بعد، همان روش خیام مبنای کار [[نیکلای لوباچفسکی|لباچفسکی]] (۱۷۹۲–۱۸۵۶ میلادی) در ساختن هندسهٔ غیر اقلیدسی قرار گرفت که با فاصلهٔ کمی مورد استفادهٔ [[اینشتین]] (۱۹۵۵–۱۸۷۹ میلادی) قرار گرفت.<ref>[[هندسه نااقلیدسی]]</ref>
در گزارشی از سیمپسن که مربوط به اکتبر ۱۸۸۴ میلادی مصادف با مهر ۱۲۶۳ ه‍.ش آمده است که بر قبر خیام، بنایی ساده، ناهموار و خشن وجود داشت که دارای سه هلالی و سقفی گچی بود. در داخل مقبره و بر روی قبر نیز چهارگوشی مسطیل مربع ساخته شده از آجر و گچ وجود داشت. لرد جُرج ناتانیل کرزن — ایران‌شناس بریتانیایی — نیز در همان دوران، اوضاع قبر خیام را آشفته و آن را در میان باغی متروک توصیف کرده است. بر اساس گزارش‌ها، اولین بار [[مظفرالدین شاه]] اجازه و به نقلی دستور ساخت بنایی بر روی قبر خیام را داد.<ref>{{پک|1=یگانی|2=۱۳۴۲|ک=نادره ایام، عمر خیام|ص=۲۹۸–۳۰۱}}</ref> بر قبر خیام، در دوران حکومت [[رضاشاه]]، بنایی ساده با استفاده از سنگ مرمر وجود داشت که در مرکز آن، یک سنگ مرمر بزرگ به شکل مناره قرار گرفته بود. بعدها در دهه ۱۳۴۰ ه‍.ش و دوران حکومت [[محمدرضا پهلوی]]، بنای جدیدی بر روی مقبره ساخته شد که تا امروزه بر آن قبر، پابرجاست.<ref>{{پک|1=توکلی نیشابوری|2=۲۰۱۴|ک=آخرین سقوط آریاها|ص=۱۰۷–۱۰۸}}</ref> ساخت این بنای جدید، در سال ۱۳۳۹ آغاز و در سال ۱۳۴۱ ه‍.ش افتتاح شد.<ref>{{پک|1=یگانی|2=۱۳۴۲|ک=نادره ایام، عمر خیام|ص=۳۰۱}}</ref>


در نیمهٔ نخست سدهٔ هیجدهم میلادی، [[جیرولامو ساکری|ساکری]] پایه نظریهٔ خود را دربارهٔ [[خطوط موازی]] بر مطالعهٔ همان [[چهارضلعی خیام-ساکری|چهارضلعی]] دوقائمهٔ [[مثلث متساوی‌الساقین|متساوی‌الساقین]] که خیام پنداشته بود قرار می‌دهد و کوشش می‌کند که پنداشته شده‌های [[زاویه|حاده]] و [[زاویه|منفرجهبودن]] دو زاویهٔ دیگر را رد کند.<ref>روزنفلد و یوشکویچ ۱۴۸</ref> درکتاب دیگری از خیام که اهمیت ویژه‌ای در [[تاریخ ریاضیات]] دارد رسالهٔ مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) هرچند خود این رساله هرگز پیدا نشد ولی خیام خود به این کتاب اشاره کرده‌است و ادعا می‌کند قواعدی برای [[بسط دوجمله‌ای]] <math>(a+b)^n</math> کشف کرده و اثبات ادعایش به روش جبری در این کتاب است. بنابرین از دیگر دست‌آوردهای وی موفقیت در تعیین ضرایب بسط دو جمله‌ای (بینوم نیوتن) است که البته تا سدهٔ قبل نامکشوف مانده بود و به احترام سبقت وی بر [[اسحاق نیوتن]] در این زمینه در بسیاری از کتب دانشگاهی و مرجع این دو جمله‌ای‌ها '''«دو جمله‌ای خیام-نیوتن»''' نامیده می‌شوند. نوشتن این ضرایب به صورت منظم [[مثلث خیام-پاسکال]] را شکل می‌دهد که بیانگر رابطه‌ای بین این ضرایب است.{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}}
== باورهای مذهبی ==
باورهای مذهبی و عرفانی خیام، همواره مورد اختلاف خیام‌پژوهان بوده است. [[محمدتقی جعفری]] در این خصوص گفته است که: «شخصیت خیام، در مجرای داوری‌های قرون متمادی تا روزگار ما، از کفر مطلق تا عرفان والای ملکوتی در نوسان بوده است.» بنابراین شناخت شخصیت دینی و عرفانی خیام، در حاله‌ای از ابهام است که تردیدها در انتساب برخی از اشعار به او، بر این ابهام افزوده است. در این میان، کسانی چون فیتز جرالد، خیام را شخصی [[لاادری]] و لذت‌گرا توصیف کرده است. امام محمد بغدادی — که داماد خیام بود — نیز وی را [[مسلمان|مسلمانی]] مؤمن گزارش می‌کند. [[صادق هدایت]] نیز با استناد به اشعار خیام، بر این باور است که او بی‌اعتنا به شریعت، دهری و شرابخوار بوده است. در مقابل صدیقی نخجوانی نیز با استناد به رباعیات خیام، او را عارفی دیندار توصیف می‌کند.<ref>{{پک|1=فاضلی|2=۱۳۸۷|ک=پژوهش‌های ادبی|ف=نظام فکری خیام|ص=۶۳–۶۴}}</ref> در میان این دیدگاه‌ها گروهی نیز خیام را با توجه به مضامین برخی اشعارش همچون [[سماع]]، [[قلندری]] و…، به [[تصوف]] متهم کرده‌اند.<ref>{{پک|1=فاضلی|2=۱۳۸۷|ک=پژوهش‌های ادبی|ف=نظام فکری خیام|ص=۷۱}}</ref> هرچند وی در کتاب در ''علم کلیات وجود،'' صوفیان را در ضمن فیلسوفان و متکلمان، از طالبان خدا می‌داند ولی با این وجود هیچ گزارشی مبنی بر ورود او به طریقت‌های صوفیانه وجود ندارد.<ref>{{پک|1=فاضلی|2=۱۳۸۷|ک=پژوهش‌های ادبی|ف=نظام فکری خیام|ص=۷۳–۷۴}}</ref> او در گزارشش در این کتاب، طریقه صوفیان را بهترین راه از میان دیگر راه‌ها دانسته است.<ref>{{پک|1=Aminrazavi|2=۲۰۰۵|ک=Wine of Wisdom|زبان=en|ص=۸}}</ref> در این میان صوفیانی نیز نسبت به خیام ابراز انزجار و مخالفت داشتند که عبارتند از [[نجم‌الدین رازی]]، [[عطار نیشابوری]] و [[شمس تبریزی]].<ref>{{پک|1=فاضلی|2=۱۳۸۷|ک=پژوهش‌های ادبی|ف=نظام فکری خیام|ص=۷۵}}</ref> به هر صورت اگر او صوفی نیز باشد، به اندازه صوفیان زمانه خود چون [[حلاج]] و [[احمد غزالی]]، به صوفیه گرایش نداشته است.<ref>{{پک|1=Aminrazavi|2=۲۰۰۵|ک=Wine of Wisdom|زبان=en|ص=۸}}</ref>


به هر حال قواعد این بسط را تا <math>n=12</math> [[خواجه نصیر طوسی|طوسی]] (که بیشترین تأثیر را از خیام گرفته‌بود) در کتاب «جوامع الحساب» آورده‌است.<ref>[http://www.ims.ir/publications/mct/26-4.pdf قضیهٔ دو جمله‌ای: مفهومی گسترده در ریاضیات دوران اسلامی <sub>'''(pdf)'''</sub>] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929121304/http://www.ims.ir/publications/mct/26-4.pdf |date=۲۹ سپتامبر ۲۰۰۷}} نشریه فرهنگ و اندیشه ریاضی، [https://web.archive.org/web/20070929121215/http://www.ims.ir/publications/mct/26.htm سال ۲۰، شماره پیاپی ۲۶] متعلق به انجمن ریاضی ایران.</ref> روش خیام در به دست آوردن ضرایب منجر به نام‌گذاری مثلث حسابی این ضرایب به نام [[مثلث خیام]] شد، انگلیسی زبان‌ها آن را به نام [[مثلث خیام|مثلث پاسکال]] می‌شناسند که البته خدشه‌ای بر پیشگامی خیام در کشف روشی جبری برای این ضرایب نیست.<ref>به مقالهٔ [[مثلث خیام]] رجوع کنید.</ref>
خیام از [[خدا]]، با عنوان «وجود واجب» یاد می‌کند و دلایلی برای وجود او در رسالهٔ ''فی الوجود'' بیان می‌کند. مباحث دیگری دربارهٔ خداوند که خیام به آن می‌پردازد اعم است از علم خدا به کلیات و جزئیات و ماهیت پیچیدهٔ ذات الهی است.<ref>{{پک|1=Mousavian|2=Sumner|3=Aminrazavi|4=Brummelen|5=2023|ف=Umar Khayyam|ک=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|زبان=en}}</ref> باور به [[وجود خدا]] و سخن از لطف الهی در حق بندگان، در اشعار او نیز وجود دارد. به عقیده خیام، دین‌پذیری یعنی متخلق شدن به اخلاق عالیه. خیام در اشعارش از عقل‌گرایی سخن گفته و با این وجود از ناکارآمدی عقل در برخی موضوعات یاد کرده است.<ref>{{پک|1=ملاابراهیمی|2=زعیمیان|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌های اعتقادی کلامی|ف=آرای اعتقادی عمر خیام|ص=۹۹–۱۰۱}}</ref> از نظر خیام، سخت‌ترین مشکل فلسفی شرح درجه‌بندی موجودات و طرز رتبه‌بندی آنها از نظر اشراف است. او بر این باور بود که [[معاد]] انکارناپذیر است و در آثار فلسفی خود، انتقال روح به دنیا ([[تناسخ]]) را رد کرده است. اما در رباعیات منسوب به او، اشعاری در تأیید تناسخ وجود دارد. بسیاری از خیام‌پژوهان او را [[جبری]] دانسته‌اند اما در این موضوع مخالفانی نیز وجود دارند.<ref>{{پک|1=Mousavian|2=Sumner|3=Aminrazavi|4=Brummelen|5=2023|ف=Umar Khayyam|ک=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|زبان=en}}</ref>


=== ستاره‌شناسی ===
== اساتید و شاگردان ==
یکی از برجسته‌ترین کارهای خیام را می‌توان سروسامان دادن [[گاهشماری]] ایران در زمان وزارت [[خواجه نظام‌الملک]]، که در دورهٔ پادشاهی [[ملک‌شاه سلجوقی]] (۴۲۶–۵۹۰ هجری قمری) بود، دانست. وی بدین منظور مدار گردش [[زمین|کرهٔ زمین]] به دور [[خورشید]] را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه نمود. سروسامان دادن در ۲۵ فروردین ۴۵۸ هجری خورشیدی (۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری) انجام شد.<ref>نوروزنامه، رساله منسوب به خیام نیشابوری</ref>
 
خیام در مقام ریاضی‌دان و [[ستاره‌شناس]] پژوهش‌ها و نوشته‌های مهمی دارد. از جمله آن‌ها ''رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله'' است که در آن از جبر عمدتاً هندسی خود برای حل معادلات درجه سوم استفاده می‌کند. او معادلات درجه دوم را از روش‌های هندسی [[اصول اقلیدس (کتاب)|اصول اقلیدس]] حل می‌کند و سپس نشان می‌دهد که معادلات درجه سوم با قطع دادن مقاطع مخروطی با هم قابل حل هستند.<ref>وان در واردن، ۳۲</ref> برگن باور دارد که که «هر کس که ترجمهٔ انگلیسی [جبر خیام] به توسط کثیر<ref>{{به انگلیسی|D.S. Kasir}}</ref> را بخواند استدلالات خیام را بس روشن خواهد یافت و نیز، از نکات بسیار جالب توجهی در تاریخ انواع گوناگون معادلات مطلع خواهد شد.»<ref>جی. ال. برگرن ۱۳۷</ref> مسلم است که خیام در رساله‌هایش از وجود پاسخ‌های منفی و موهومی در معادلات آگاهی نداشته‌است و جواب [[صفر]] را نیز در نظر نمی‌گرفته‌است.<ref>غلامحسین مصاحب، ۱۳۷</ref>
 
=== فلسفه ===
تاکنون از خیام پنج رساله فلسفی یافت شده‌است که عبارت اند از: فی الکون و التکلیف، فی الوجود، الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی، الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا و در علم کلیات وجود. از این میان تنها رساله در علم کلیات وجود به فارسی بوده و سایرین به زبان عربی می‌باشند.<ref name="vojod"/> همچنین خیام به درخواست جمعی از دانشمندان اصفهانی در سال ۴۷۲ هجری قمری ترجمه ای به فارسی از خطبه توحیدیه [[ابن سینا]] انجام داده‌است.<ref name="tohid"/>
 
در سفری به شیراز در سال ۴۷۳ هجری قمری خیام نامه ای از ابونصر محمد بن عبدالرحیم سفری، قاضی القضات فارس - که زمانی شاگرد ابن سینا بوده‌است - دریافت می‌کند که حاوی دو مسئله در باب «کون» و «تکلیف» بود. آن گاه خیام در فرصت اندکی که در اختیار داشت، رساله کوتاهی را به رشته تحریر درآورد که می‌توان آن را چکیده و آرای بسیاری از فیلسوفان دوره اسلامی در دو مقوله مذکور دانست.{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}} در این رساله خیام بحث را از مبانی منطقی آغاز، و به اجمال گذری بر مسئله «کون» می‌کند و سرانجام به مسئله «تکلیف» می‌پردازد. رساله الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی نوشتاری دربارهٔ اثبات اصالت ماهیت، به معنای ذات و اعتباریت وجود می‌باشد که موضوع اصلی رساله فی الوجود است و خیام برای اثبات این نظریه، برهان‌هایی اقامه کرده و به دفع اشکالاتی پرداخته که فیلسوفان پیشین، بدین تفصیل بدان‌ها نپرداخته‌اند. رساله در علم کلیات وجود یا «سلسله الترتیب» آخرین رساله فلسفی خیام و تنها اثر برجای مانده از او به زبان فارسی است که در چند فصل تشکیل یافته. این اثر در پاسخ به درخواست یکی از وزیران سلجوقی، که بارها تحریر رساله ای در علم کلیات را از خیام طلب کرده بود، به رشته تحریر درآمد. براساس شواهد تاریخی این رساله احتمال نزدیک به سال ۵۰۰ هجری قمری نوشته شده‌است.<ref>«[http://ensani.ir/file/download/article/20120614195335-9062-84.pdf خیام و آثار او]» پرتال جامع علوم‌انسانی، عبدالحسین توکلی طرقی، فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۰.</ref>
 
=== موسیقی ===
خیام موسیقی را نیز واکاوی کرده‌است و در ''القول علی اجناس الذی بالاربعه'' مسئلهٔ تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پردهٔ بالارونده، و یک چهارم پرده را شرح می‌دهد.<ref name=autogenerated1/>
 
=== ادبیات ===
{{نوشتار اصلی|رباعیات خیام}}
[[پرونده:شرح الخطبة الغراء - عمر بن ابراهیم الخیامی.png|بندانگشتی|صفحهٔ اول ''شرح الخطبة الغراء'' تفسیر الخطبة الغراء (خطبه توحیدیه) ابن سینا توسط خیام به زبان فارسی، کتابخانه دیجیتالی کارو میناسیان]]
[[پرونده:شرح الخطبة الغراء - عمر بن ابراهیم الخیامی.png|بندانگشتی|صفحهٔ اول ''شرح الخطبة الغراء'' تفسیر الخطبة الغراء (خطبه توحیدیه) ابن سینا توسط خیام به زبان فارسی، کتابخانه دیجیتالی کارو میناسیان]]
خیام زندگی‌اش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی‌که هم دوره‌هایش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند بی‌خبر بودند.<ref>[http://www.caravan.ir/AuthorTranslatorDetail.aspx?id=65 زندگی عمر خیام] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071218013603/http://www.caravan.ir/AuthorTranslatorDetail.aspx?id=65 |date=18 دسامبر 2007}}، [[انتشارات کاروان]]</ref> هم دوره‌های خیام نظیر [[نظامی عروضی]] یا [[ابوالحسن بیهقی]] از شاعری خیام یادی نکرده‌اند.<ref>هدایت ۱۱</ref> [[صادق هدایت]] در این باره می‌گوید:
شماری از تذکره‌نویسان، خیام را شاگرد [[امام موفق نیشابوری]]<ref>{{پک|1=Aminrazavi|2=۲۰۰۵|ک=Wine of Wisdom|زبان=en|ص=؟}}</ref> و شماری نیز او را شاگرد [[ابن‌سینا]] خوانده‌اند.<ref>{{پک|1=Mousavian|2=Sumner|3=Aminrazavi|4=Brummelen|5=2023|ف=Umar Khayyam|ک=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|زبان=en}}</ref> خود او در کتاب ''کون و تکلیف'' به شاگردی نزد ابن‌سینا تصریح کرده است. صحت این فرضیه که خیام شاگرد ابن‌سینا بوده است، بسیار دور از ذهن می‌نماید؛ زیرا از نظر زمانی با هم تفاوت زیادی داشته‌اند. خیام در جایی ابن‌سینا را استاد خود می‌داند،<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref> ولی این استادی ابن‌سینا، جنبهٔ معنوی دارد.<ref>{{پک|1=فاضلی|2=۱۳۸۷|ک=پژوهش‌های ادبی|ف=نظام فکری خیام|ص=۷۲}}</ref> گفته می‌شود که او نزد بهمنیار — ریاضی‌دان زرتشتی و شاگرد ابن‌سینا — تعلیم دیده است. منابع از شاگردی خیام و تحصیل کتاب مجسطی نزد [[ابوالحسن انباری]] یاد کرده‌اند و گفته‌اند که نزد [[ناصرالدین محمدمنصور]] نیز تعلیم دیده است. این احتمال داده شده است که آشنایی سنایی و خیام، به مناسبت هم‌درسی در کلاس محمدمنصور بود.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref> برخی نوشته‌اند که او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی فرا گرفته بود.<ref>{{پک|1=Aminrazavi|2=۲۰۰۵|ک=Wine of Wisdom|زبان=en|ص=؟}}</ref>
{{گفتاورد بزرگ}}
گویا ترانه‌های خیام در زمان زیستنش به دلیل [[خشک مغزی]] مردم پنهان بوده و دسته‌بندی نشده و تنها بین یکدسته از دوستان همرنگ و صمیمی او شهرت داشته یا در حاشیهٔ جنگ‌ها و کتب اشخاص با ذوق به گونه‌ای قلم‌انداز چند رباعی از او ضبط شده، و پس از مرگش منتشر گردیده‌است.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام'' ۱۲</ref>
{{پایان گفتاورد بزرگ}}


قدیمی‌ترین کتابی که در آن از خیام شاعر یادی شده‌است، کتاب ''خریدة القصر'' از [[عمادالدین اصفهانی]] است. این کتاب به زبان عربی و در سال ۵۷۲ یعنی نزدیک به ۵۰ سال پس از مرگ خیام نوشته شده‌است. کتاب دیگر ''مرصادالعباد'' [[نجم‌الدین رازی]] است. این کتاب نزدیک ۱۰۰ سال پس از مرگ خیام در ۶۲۰ هجری قمری تصنیف شده‌است<ref>فروغی ۲۴</ref> نجم‌الدین [[صوفی]] متعصبی بوده که از نیش و کنایه به خیام به خاطر افکار کفرآمیزش دریغ نکرده‌است.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام''، ۱۲ –۱۳</ref> کتاب‌های کهن (پیش از سدهٔ نهم) که اشعار خیام در آن‌ها آمده‌است و مورد استفادهٔ تصحیح کنندگان قرار گرفته‌اند علاوه بر ''مرصادالعباد'' از قرار زیرند:<ref>بر اساس فهرستی که فروغی در تصحیحاتش استفاده کرده‌است. نک. مقدمهٔ فروغی ۳۴–۵۲</ref> ''[[تاریخ جهانگشای|تاریخ جهانگشا]]'' (۶۵۸ ق)، ''[[تاریخ گزیده]]''ٔ [[حمدالله مستوفی]] (۷۳۰ ق)، [[نزهت‌المجالس|نزهة المجالس]] (۷۳۱ ق)، [[مونس الاحرار]] (۷۴۱ ق). جنگی از منشآت و اشعار که [[سعید نفیسی]] در [[کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی|کتابخانهٔ مجلس شورای ملی]] جنگ یافت و در سال ۷۵۰ هجری قمری کتابت شده‌است و همچنین مجموعه‌ای تذکره‌مانند که [[قاسم غنی]] در کتابخانهٔ شورای ملی یافت که مشتمل بر منتخب‌های اشعار سی شاعر است و پنج رباعی از خیام در میان آن‌ها وجود دارد.<ref>از آن‌جا که ذکری از [[حافظ]] یا معاصران وی نرفته‌است کهنگی این اثر معلوم می‌شود</ref>
[[جارالله زمخشری|زمخشری]] در کتاب ''[[الزاجر للصغار]]''، خبر از مباحثه میان خود و خیام می‌دهد و از خیام با عبارات احترام‌آمیزی چون «امام» یاد می‌کند.<ref>{{پک|1=بیات|2=۱۳۸۶|ک=دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران|ف=نگاهی خردورزانه به خیام|ص=۱۵۵}}</ref> نظامی عروضی نیز از ملاقاتش با خیام یاد کرده است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref> از [[احمد غزالی]] و [[عین القضاة همدانی]] به عنوان شاگردان خیام یاد شده است. [[ناصر خسرو قبادیانی]] یکی از تأثیر پذیرفته‌ها از خیام بوده است.<ref>{{پک|1=بیات|2=۱۳۸۶|ک=دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران|ف=نگاهی خردورزانه به خیام|ص=۱۵۹}}</ref> بیهقی علاوه بر عین‌القضات، از [[علی بن محمد حجازی قاینی]] نیز به عنوان شاگرد خیام یاد کرده است. بیهقی در جای دیگری، خیام را به بخل در تعلیم و تألیف متهم کرده است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref> [[عبدالرفیع حقیقت]] و [[دهخدا]] نیز با اشاره به این موضوع و ضمن رد کردن آن، معتقدند که خیام به کم‌گویی باور داشته و به همین جهت آثار کم حجم و شاگردان کمی را تربیت کرده است.<ref>{{پک|1=دهخدا|2=۱۳۷۳|ک=لغت‌نامه|ص=۸۹۳۹|ج=۶|ف=خیام}}</ref><ref>{{پک|1=حقیقت|2=۱۳۸۹|ک=دانشمندان ایران|ص=۲۴۸}}</ref>


با کنار گذاشتن رباعیات تکراری، ۵۷ رباعی به دست می‌آید.<ref>فروغی ۵۲</ref> این ۵۷ رباعی که نزدیک درستی انتساب آن‌ها به خیام روشن است کلیدی برای درست کردن و شناختن سره از ناسره به دست تصحیح کنندگان می‌دهد. با کمک این رباعی‌ها زبان شاعر و روش فلسفی وی تا اندازهٔ زیادی آشکار می‌شود. زبان خیام در شعر طبیعی و ساده و بی‌آلایش است و در شعر پیرو کسی نیست.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام'' ۵۴–۵۵</ref> وانگهی؛ هدف خیام از سرودن رباعی ''شاعری'' به معنی رایج نبوده‌است بلکه به واسطهٔ داشتن ذوق شاعری نکته‌بینی‌های فلسفی خود را در قالب شعر بیان کرده‌است<ref>فروغی ۱۴–۱۵</ref>
== در افسانه‌ها ==
در مورد زندگانی خیام، گزارش‌های افسانه‌گونه بسیاری نقل شده است.<ref>{{پک|1=ملاابراهیمی|2=زعیمیان|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌های اعتقادی کلامی|ف=آرای اعتقادی عمر خیام|ص=۹۷}}</ref><ref>{{پک|1=حقیقت|2=۱۳۸۹|ک=دانشمندان ایران|ص=۲۴۸}}</ref> یکی از مشهورترین آنها، داستان هم‌کلاسی او با حسن صباح و خواجه نظام‌الملک است. بنا به روایتی، خیام و [[حسن صباح]] و [[نظام‌الملک|خواجه نظام‌الملک]] به سه یار دبستانی معروف بوده‌اند که هریک در بزرگسالی به راهی رفتند.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref> منتقدان به این ماجرا گزارش کرده‌اند که این داستان سند معتبری ندارد. علاوه بر این، در صورت صحت، لزوماً باید حسن صباح و خیام، بیش از ۱۰۰ سال عمر کرده باشند تا تحقق این داستان برایشان صحیح باشد. از آنجا که در منابع برای این دو سن بلندی گزارش نشده است، این ماجرا استبعاد عقلی دارد.<ref>{{پک|1=دهخدا|2=۱۳۷۳|ک=لغت‌نامه|ص=۸۹۴۰|ج=۶|ف=خیامی}}</ref> این ماجرا را نخستین بار [[رشیدالدین فضل‌الله همدانی]] در کتاب ''[[جامع التواریخ]]'' گزارش کرده است و ارکان این افسانه هیچ سازگاری با هم ندارد.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref> بعد از او، منابع مختلفی به شرح و توضیح این ماجرا پرداختند که از نظر غالب [[مستشرق|مستشرقان]]، افسانه تلقی شده است.<ref>{{پک|1=دهخدا|2=۱۳۷۳|ک=لغت‌نامه|ص=۸۹۴۰|ج=۶|ف=خیامی}}</ref>


== تصحیحات رباعیات خیام ==
دیگر افسانه موجود در منابع با موضوع خیام، ماجرا سخن گفت او با الاغی است که از رفتن به مدرسه امتناع می‌کرد. بر اساس این افسانه، یکی از آن چارپایان از وارد شدن به مدرسه برای بردن باری، می‌ترسید و هیچ‌کس نمی‌توانست آن را وارد مدرسه کند. خیام جلو رفته در گوش خر چیزی می‌خواند و چارپا آرام شد و داخل مدرسه می‌شود. خیام بعداً توضیح می‌دهد که آن خر، یکی از محصلان همین مدرسه بوده و پس از مردن، به این شکل درآمده و دوباره به [[دنیا]] بازگشته است و می‌ترسید که وارد مدرسه بشود و کسی او را بشناسد، از این رو در گوشش گفتم که: و شرمنده گردد. من این موضوع را فهمیدم و در گوشش چنین خواندم:<ref>{{پک|1=زرین‌کوب|2=۱۳۴۷|ک=با کاروان حله|ص=۱۰۲}}</ref>
شهرت خیام در غرب به عنوان شاعر، مرهون [[ادوارد فیتزجرالد]] انگلیسی است که با ترجمهٔ رباعیات وی به انگلیسی، خیام را به جهانیان شناساند.<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=en|وبگاه=ALJAZEERA|نشانی=https://www.aljazeera.com/features/2019/5/18/omar-khayyam-a-persian-astronomer-poet-and-scientist|عنوان=Omar Khayyam: A Persian astronomer, poet and scientist}}</ref>با این حال در مجموعهٔ خود اشعاری از خیام آورده‌است که البته صادق هدایت معتقد است نسبت آن‌ها به خیام جایز نیست.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام'' ۱۱</ref>
 
تا پیش از تصحیحات علمی مجموعه‌هایی که با نام رباعیات خیام وجود داشت؛ مجموعه‌هایی مغشوش از آرای متناقض و افکار متضاد بود به‌طوری‌که به قول صادق هدایت «اگر یک نفر صد سال عمر کرده باشد و روزی دو مرتبه کیش و مسلک و عقیدهٔ خود را عوض کرده باشد قادر به گفتن چنین افکاری نخواهد بود.».<ref>هدایت ''ترانه‌های خیام'' ۹</ref> بی‌مبالاتی نسخه‌نویسان و اشتباه کاتبان همیشه در بررسی نسخه‌های خطی دیده می‌شود. اما در مورد خیام گاه اشعارش را به‌عمد تغییر داده‌اند تا آن را به مسلک تصوف نزدیک کنند.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام''، ۲۲</ref> هدایت حتی می‌گوید یک علت مغشوش بودن رباعیات خیام این است که هر کس می‌خوارگی کرده‌است و رباعی‌ای گفته‌است از ترس تکفیر آن را به خیام نسبت داده‌است.<ref>هدایت ''ترانه‌های خیام'' ۲۲</ref> مشکل دیگری که وجود دارد این است که بسیاری به پیروی و تقلید از خیام رباعی سروده‌اند و رباعی ایشان بعدها در شمار رباعیات خیام آمده‌است.<ref>هدایت ''ترانه‌های خیام'' ۲۳</ref>
[[پرونده:LeidenOmarKhayyam2017.jpg|بندانگشتی|ترجمه‌ای انگلیسی از اشعار خیام بر روی ساختمانی در [[دانشگاه لیدن]]، [[هلند]]]]
 
=== تصحیح صادق هدایت ===
نخستین تصحیح معتبر رباعیات خیام به دست [[صادق هدایت]] انجام گرفت. وی از نوجوانی دلبستهٔ خیام بود و تدوینی از رباعیات خیام صورت داده بود. بعدها در سال ۱۳۱۳ هجری خورشیدی آن را مفصل‌تر و علمی‌تر و با مقدمه‌ای طولانی با نام ''[[ترانه‌های خیام (کتاب)|ترانه‌های خیام]]'' به چاپ رسانید. تصحیح معتبر بعدی به دست [[محمد علی فروغی]] در سال ۱۳۲۰ به انجام رسید. لازم است ذکر شود که اروپاییان نظیر [[ژوکوفسکی]]، [[فردریش روزن]] و [[آرتور کریستنسن|کریستنسن]] دست به تصحیح رباعیات زده بودند اما منتقدان بعدی شیوهٔ تصحیح و حاصل کار ایشان را چندان معتبر ندانسته‌اند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به فروغی ۲۶ و هدایت ''ترانه‌های خیام'' ۲۱</ref>
 
[[احمد شاملو]] روایتی از ۱۲۵ رباعی خیام در کتابی به نام ''ترانه‌ها روایت: احمد شاملو'' ارائه داده‌است.{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}}


{{شعر}}
{{شعر}}
{{ب|هرگز دل من ز علم محروم نشد|کم ماند ز اسرار که معلوم نشد}}
{{ب|ای رفته و بازآمده بَل هُم گشته|نامت ز میان مردمان گم گشته}}
{{ب|هفتاد و دو سال فکر کردم شب و روز|معلومم شد که هیچ معلوم نشد}}
{{ب|ناخن همه جمع آمده و سم گشته|ریشت ز عقب درآمده، دُم گشته}}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}


=== مضمون اشعار و مشرب فلسفی خیام ===
== میراث ==
[[صادق هدایت]] در ''ترانه‌های خیام'' دسته‌بندی کلی‌ای از مضامین رباعیات خیام ارائه می‌دهد و ذیل هر یک از عنوان‌های رباعی‌های مرتبط با موضوع را می‌آورد:
[[پرونده:Khayyam-paper-1stpage.png|بندانگشتی|نسخه خطی از کتاب معادله مکعب و تقاطع کره‌های مخروطی اثر عمر خیام|راست]]
{{Div col|cols=۳}}
* راز آفرینش<ref>نمونه:
«از آمدنم نبود گردون را سود/وز رفتن من جاه و جلالش نفزود/وز هیچ‌کسی نیز دو گوشم نشنود/کاین آمدن و رفتنم از بهر چه بود»</ref>
* درد زندگی<ref>نمونه:
«گر آمدنم بمن بدی، نامدمی/ور نیز شدن بمن بدی، کی شدمی؟ /به زان نبدی کاندرین دیر خراب/نه آمدمی، نه شدمی، نه بدمی.» نسخهٔ فروغی کمی تفاوت دارد و با «گر آمدنم به خود بدی نامدمی» آغاز می‌شود.</ref>
* از ازل نوشته<ref>نمونه:
«بر لوح نشان بودنی‌ها بوده‌است/پیوسته قلم ز نیک و بد فرسوده‌است/در روز ازل هر آنچه بایست بداد/غم خوردن و کوشیدن ما بیهوده‌است»</ref>
* گردش دوران<ref>نمونه:
«یک‌چند به کودکی به استاد شدیم/یک‌چند ز استادی خود شاد شدیم/پایان سخن شنو که ما را چه رسید/از آب برآمدیم و چون باد شدیم.» در نسخهٔ فروغی «از خاک برآمدیم و بر باد شدیم»</ref>
* ذرات گردنده<ref>نمونه:
«این کوزه چو من عاشق زاری بوده‌است/در بند سر زلف نگاری بوده‌است/این دسته که بر گردن او می‌بینی/دستی‌است که بر گردن یاری بوده‌است</ref>
* هر چه باداباد<ref>نمونه:
«چون نیست مقام ما درین دهر مقیم/پس بی می و معشوق خطایی‌است عظیم/تا کی ز قدیم و محدث امیدم و بیم/ چون من رفتم جهان چه محدث چه قدیم»</ref>
* هیچ است<ref>نمونه:
«بنگر ز جهان چه رخت بربستم هیچ/وز حاصل عمر چیست در دستم هیچ/شمع طربم ولی چو بنشستم هیچ/من جام جمم ولی چو بشکستم هیچ»</ref>
* دم را دریابیم<ref>نمونه:
«این قافلهٔ عمر عجب می‌گذرد/دریاب دمی که با طرب می‌گذرد/ساقی غم فردای حریفان چه خوری/پیش آر پیاله را که شب می‌گذرد»</ref>
{{Div col end}}


برخی فارسی شناسان بر این باورند که رباعیات خیام تازیانه‌ای بر زاهدان ریاکار است. «عبدالرضا مدرس زاده» قائم مقام [[انجمن بین‌المللی ترویج زبان و ادبیات فارسی]] اعتقاد دارد خیام در اشعارش بی‌اعتباری دنیا و ناپایداری هستی موقت انسان را در زندگی‌اش به تصویر می‌کشاند. زبان تند و تیز خیام در رباعیات، تازیانه‌ای بر زاهدان دروغین و ریاکار است.<ref>[http://irna.ir/fa/News/81611696/ رباعیات خیام تازیانه‌ای بر زاهدان ریاکار است].[خبرگزاری جمهوری اسلامی(ایرنا) http://irna.ir]</ref>
=== در ریاضیات ===
ابداع مثلث پاسگال در حساب، بیان دو جمله‌ای نیوتن و کشف کمیت‌های متصل و منفصل برای نخستین بار در جبر، به خیام نسبت داده شده است. حل معادلات درجه ۲ و ۳ در ریاضیات آن هم پیش از دکارت، دیگر موردی است که در حیات علمی ریاضی خیام بسیار مورد توجه منابع قرار گرفته است.<ref>{{پک|1=حقیقت|2=۱۳۸۹|ک=دانشمندان ایران|ص=۲۶۲}}</ref> در این میان کار خیام در درجه‌بندی معادله درجه سوم را بی‌همتا و یکی از اوج‌ها در تاریخ ریاضیات اسلامی دانسته‌اند.<ref>{{پک|1=باقری|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام: ریاضیات}}</ref> خیام خودش را اولین کسی می‌داند که به تمام روش‌های حل معادله درجه سوم راه یافته است.<ref>{{پک|1=Mousavian|2=Sumner|3=Aminrazavi|4=Brummelen|5=2023|ف=Umar Khayyam|ک=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|زبان=en}}</ref>


== متاثران از اندیشه‌های خیام در ایران و جهان ==
تمام آثار نوشته شده توسط خیام در حوزه ریاضی، به عربی است.<ref>{{پک|1=باقری|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام: ریاضیات}}</ref> پیش از کشف رسالهٔ خیام در جبر، شهرت او در مشرق‌زمین به‌واسطهٔ اصلاحات سال و ماه ایرانی و در غرب به‌واسطهٔ ترجمهٔ رباعیاتش بوده است. اگر چه کارهای خیام در ریاضیات (به ویژه در جبر) به صورت منبع دست اول در بین ریاضی‌دانان اروپایی سدهٔ ۱۹ میلادی مورد استفاده نبوده است،<ref>{{پک|1=باقری|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام: ریاضیات}}</ref> یکی از اختراعات او را ''[[قسطاس المستقیم]]'' گزارش کرده‌اند که نوعی ترازو بوده است.<ref>{{پک|1=بیات|2=۱۳۸۶|ک=دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران|ف=نگاهی خردورزانه به خیام|ص=۱۵۶}}</ref>
[[پرونده:033-Earth-could-not-answer-nor-the-Seas-that-mourn-q75-829x1159.jpg|بندانگشتی|پیرمردی با کلاه ایرانی در حال مطالعهٔ رباعیات عمر خیام زیر نور شمع، اثر آدالاید هنسکام]]


[[صادق هدایت]] بر این باور است که [[حافظ]] از تشبیهات خیام بسیار استفاده کرده‌است، تا حدی که از متفکرترین و بهترین پیروان خیام به‌شمار می‌آید. هر چند که به نظر او افکار حافظ به فلسفهٔ خیام نمی‌رسد، اما بنا به نظر [[صادق هدایت]] حافظ این نقص را با الهامات شاعرانه و تشبیهات رفع کرده‌است و برای نمونه به قدری شراب را زیر تشبیهات پوشانده که تعبیر صوفیانه از آن می‌شود. اما خیام این پرده‌پوشی را ندارد.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام'' ۵۶–۵۷</ref> برای نمونه [[حافظ]] دربارهٔ بهشت سخن می‌گوید:{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}}
=== در نجوم ===
{{شعر}}
به گزارش برخی منابع، یکی از برجسته‌ترین کارهای خیام را می‌توان سروسامان دادن گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک، که در دورهٔ پادشاهی ملک‌شاه سلجوقی بود، دانست.<ref>{{پک|1=Mousavian|2=Sumner|3=Aminrazavi|4=Brummelen|5=2023|ف=Umar Khayyam|ک=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|زبان=en}}</ref> با این وجود به فعالیت‌های نجومی خیام با دید تردید نگریسته شده است. در آثار منسوب به خیام که امروزه در دسترس هستند، اطلاعات نجومی به شدت اندک هستند و حتی در رباعیات وی (حتی اگر وسیع‌ترین مجموعه رباعی را به او منسوب دانست) اطلاعات نجومی وجود ندارد. این در حالی‌ست که منجمین در اشعار خود به اطلاعات نجومی خود به دفعات استناد می‌کردند.<ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام: نجوم}}</ref>
{{ب|باغ فردوس لطیف است و لیکن زینهار|تو غنیمت شمر این سایهٔ بید و لب کشت}}
{{پایان شعر}}
اما خیام بدون پرده‌پوشی می‌گوید:
{{شعر}}
{{ب|گویند بهشت و حورِ عین خواهد بود|آن‌جا میِ ناب و اَنگَبین خواهد بود}}
{{ب|گر ما مَی و معشوقه گزیدیم چه باک؟|چون عاقبتِ کار چنین خواهد بود}}
{{پایان شعر}}
اندیشه‌های متعالی خیام که برخلاف تصور رایج، نه‌تنها [[هیچ‌انگاری|نیستی‌گرایانه]] نیست؛ بلکه بر بنیان غنیمت شمردن حیات این جهانی و پرهیز از پیش‌داوری‌های محض استوار است و به صورتی روشن دربردارندهٔ مفاهیمی همچون احترام به طبیعت و دوری جستن از خودپسندی مبتنی بر جهل است.{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}} در شعر شاعران و نویسندگان پساخیامی به صورت برجسته بروز و ظهور داشته‌است. از این میان می‌توان به اشعار و نوشته‌های معاصرینی همچون صادق هدایت، نصرت رحمانی، نیما یوشیج، ایرج زبردست، کامران سخن پرداز و ایرج صف‌شکن اشاره کرد که اندیشه‌های مذکور را با ساختی نوتر ارائه کرده‌اند. [[موریس بوشور]] از غیر ایرانیانی است که کاملاً تحت تأثیر افکار خیام درآمده و [[نمایشنامهٔ رؤیای خیام]] هماهنگی فکری او را با شاعر ایرانی به خوبی نشان می‌دهد. همچنین [[ارمان رنو]] و [[آندره ژید]] هم از او مایه گرفته‌اند.<ref>امینی، ''فلسفه پوچی'' 72-73</ref>[[کریستووام دو کامارگو| دو کامارگو]] شاعر برزیلی نیز افکار خیام را در قالب شعر نو ریخت و متن [[زبان اسپانیایی|اسپانیایی]] آن‌ها را در سراسر[[آمریکای لاتین]] و متن [[زبان فرانسوی|فرانسوی]] را در [[اروپا]] رواج داد.<ref>امینی، ''فلسفه پوچی'' 101</ref> دیگر از کسانی که از خیام الهام گرفته‌اند یا او را تمجید کرده‌اند؛ عبارتند از: «[[آندره ژید]]»، «[[ژان لاهور]]»، «[[شارل گرولو]]»، «[[مارک برنارد]]» و «[[ژان شاپلن]]».<ref>امینی، ''فلسفه پوچی'' 100-101</ref>


== اظهار نظرها دربارهٔ شخصیت خیام ==
بیشتری مطالب در حوزه نجوم از خیام در کتاب ''نوروزنامه'' است که در انتساب این اثر به خیام، تردید وجود دارد. غیر از این اثر، کتاب ''زیج ملکشاهی'' نیز به وی منسوب است که مهم‌ترین و تنها اثر منسوب به خیام در زمینه نجوم است. در انتساب این کتاب به خیام، تردید وجود دارد و احتمال می‌رود که منجمی این اثر را برای اعتبار بخشی به خیام نسبت داده باشد.<ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام: نجوم}}</ref>
بعضی او را به عنوان یک شاعر حکیم عارف‌منش و بعضی دیگر او را به عنوان یک شاعر بی‌اعتقاد به همه چیز و مادی‌اندیش محض معرفی کرده‌اند. [[نجم‌الدین رازی]] با توجه به محتوای الحادی رباعیات خیام اظهار نظرهایی منفی دربارهٔ او دارد. در مقابل، کسانی دیگر{{طفره}} درصدد تبرئهٔ او برآمدند و رباعیاتی از قول او ساختند که حاکی از پشیمانی و توبهٔ او باشد. کسانی{{طفره}} هم – بیشتر در دورهٔ معاصر – درصدد برآمدند که بگویند اصلاً این رباعی‌ها از خیام نیست، و از شخص دیگری به همین نام است. [[نجم‌الدین رازی]]، به عنوان نخستین فرد، در کتاب خود (''[[مرصادالعباد]]'') اشاره‌های بسیار تند و صریح نسبت به خیام دارد و با توجه به محتوای رباعیات او می‌گوید که این آدمی بوده‌است مادی‌مآب و دارای انحراف فکری، و دو رباعی به عنوان شاهد از او نقل می‌کند و می‌گوید که این‌ها شعرهایی است حاکی از بی‌اعتقادی نسبت به مبانی دینی و یکی از آن‌ها این است:<ref name=ToolAutoGenRef1>[http://persiangulfstudies.com/Fa/index.asp?p=pages&ID=472&Sub=435 حکیم عمر خیام نیشابوری] کانون پژوهش‌های دریایی پارس</ref>


{{شعر}}
=== در فلسفه ===
{{ب|دارنده چو ترکیب طبایع آراست|
[[پرونده:علم کلیات - عمر بن ابراهیم الخیامی.jpg|بندانگشتی|صفحه اول رساله ''در علم کلیات وجود''، کتابخانه دیجیتال ملی ایران]]تاکنون از خیام پنج رساله فلسفی یافت شده است که عبارت اند از: ''فی الکون و التکلیف''، ''فی الوجود''، ''الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی''، ''الجواب عن ثلاث مسائل''؛ ''ضروره التضاد فی العالم،'' ''الجبر و البقا'' و ''در علم کلیات وجود''. از این میان تنها رساله ''در علم کلیات وجود'' به فارسی بوده و سایرین به زبان عربی می‌باشند.<ref>{{پک|1=Mousavian|2=Sumner|3=Aminrazavi|4=Brummelen|5=2023|ف=Umar Khayyam|ک=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|زبان=en}}</ref> گفته شده است که خیام در سال ۴۷۳ ه‍.ق سفری به شیراز داشته و در پی آن نامه‌ای از [[ابونصر محمد بن عبدالرحیم سفری]] — قاضی القضات فارس و از شاگرد ابن سینا — دریافت می‌کند. مفاد نامه سبب می‌شود تا خیام کتابی را با عنوان ''رساله الکون و التکلیف'' به رشته تحریر درآورد. این اثر را چکیده آرای بسیاری از فیلسوفان دوره اسلامی در دو مقوله مذکور دانسته‌اند. گویا این اولین اثر فلسفی خیام بوده است.<ref>{{پک|1=توکلی طرقی|2=۱۳۹۰|ک=کیهان فرهنگی|ف=خیام و آثار او|ص=۶۳}}</ref>[[پرونده:033-Earth-could-not-answer-nor-the-Seas-that-mourn-q75-829x1159.jpg|بندانگشتی|پیرمردی با کلاه ایرانی در حال مطالعهٔ ''[[رباعیات عمر خیام]]'' زیر نور شمع، اثر آدالاید هنسکام|راست]]
از بهر چه او فکندش اندر کم‌وکاست؟}}
{{ب|گر نیک آمد، شکستن از بهر چه بود؟|
ور نیک نیامد این صور، عیب که راست؟!}}
{{پایان شعر}}


می‌گوید؛ خیام با توجه به این سروده اعتقاد دارد که خدا ما را خلق کرد. اگر یک ترکیب خوبی از آفرینش هستیم، پس چرا ما را در «کم‌وکاست» یعنی رنج و محنت انداخت؟ اگر هم ترکیب بدی هستیم، پس تقصیر کیست؟ کسی که ما را خلق کرده در واقع این‌طور خلق کرده، ما که خود به اراده خود نیامدیم، به اراده خود ساخته نشدیم، پس تقصیری نداریم و مجازات هم دربارهٔ ما و عذاب ما معنی پیدا نمی‌کند.<ref name=ToolAutoGenRef1/>
=== در ادبیات ===
{{همچنین ببینید|رباعیات خیام}}خیام زندگی‌اش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی‌که ادیبان هم‌دوره او از جمله [[نظامی عروضی]]، ابوالقاسم زمخشری، عبدالرحمان خازنی، سمرقندی و [[ابوالحسن بیهقی]]، از رباعیات او گزارشی را نقل نکرده‌اند.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref> [[صادق هدایت]] در این باره معتقد است که خیام، اشعارش را از ترس «تعصب مردم زمان» پنهان کرده است و تنها در اختیار دوستانش قرار داده است تا چندین سال بعد از مرگش منتشر کنند.<ref>{{پک|1=هدایت|2=۱۳۴۲|ک=ترانه‌های خیام|ص=۱۲}}</ref> پیش از ترجمه اشعار منسوب به خیام توسط ادوارد فینز جرالد به زبان انگلیسی، خیام به عنوان شاعر در جهان ناشناخته بود اما پس از این ترجمه، در غرب و حتی در ایران، خیام به عنوان شاعری رباعی سرا شناخته شد.<ref>{{پک|1=دهخدا|2=۱۳۷۳|ک=لغت‌نامه|ص=۸۹۳۹|ج=۶|ف=خیام}}</ref><ref>{{پک|1=حقیقت|2=۱۳۸۹|ک=دانشمندان ایران|ص=۲۴۸}}</ref> رباعیات خیام به سرعت در فضای آن موقع جهان، که ملتهب از [[جنگ جهانی اول]] بود، مورد استقبال قرار گرفت.<ref>{{پک|1=Aminrazavi|2=۲۰۰۵|ک=Wine of Wisdom|زبان=en|ص=۲}}</ref> از او به عنوان مشهورترین شاعر ایرانی در غرب یاد شده است.<ref>{{پک|1=Mousavian|2=Sumner|3=Aminrazavi|4=Brummelen|5=2023|ف=Umar Khayyam|ک=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|زبان=en}}</ref>


[[جلال آل احمد]] دربارهٔ خیام می‌گوید:
قدیمی‌ترین کتابی که در آن از خیام شاعر، یاد کرده، ''[[خریدة القصر]]'' از [[عمادالدین اصفهانی]] است. این کتاب به زبان عربی و در سال ۵۷۲ ه‍.ق یعنی نزدیک به ۵۰ سال پس از مرگ خیام نوشته شده است و در آن چهار بیت عربی منسوب به خیام گزارش شده است. [[فخر رازی]] نیز در رساله‌ای در تفسیر قرآن، یک رباعی فارسی از خیام گزارش کرده و به خیام نسبت داده است. به‌طور کلی در آثار منتشر شده تا قرن هشتم ه‍. ق، تنها ۱۲۰ رباعی یافت می‌شود که به خیام نسبت داده‌اند. از اوایل قرن نهم به بعد (۳۰۰ سال پس از درگذشت خیام)، آثار متعددی به عنوان دیوان‌های منسوب به خیام نوشته شدند.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
«[خیام] در شعرش مدام به این می‌خوانَد که تو هیچی و پوچی؛ و آن‌وقت طرف دیگرِ سکهٔ این احساس پوچی، این آرزوی محال نشسته که «گر بر فلکم دست بُدی چون یزدان برداشتمی من این فلک را زمیان… و الخ؛ و حاصل شعرش [[شک‌گرایی|شک]] و اعتراض و درماندگی؛ اما همه در مقابل عالم بالا و در مقابل عالم غیب؛ و انگارنه‌انگار که دنیای پایینی هم هست و قابل عنایت؛ و غم [[شعر]] او ناشی از همین درماندگی؛ و همین خود راز ابدیت [[رباعیات]] [است].»<ref>[[جلال آل احمد|آل احمد، جلال]]. ''[[در خدمت و خیانت روشنفکران]]''. تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی. ص۱۵۵</ref>


== آثار ==
به‌طور کلی در خصوص تعداد رباعیاتی که به‌طور واقعی توسط خیام سروده شده است، اختلاف نظر وجود دارد.<ref>{{پک|1=جاهدپناه|2=رضایی|3=۱۳۹۶|ک=نقد ادبی|ف=سبک شناسی عروضی رباعیات خیام|ص=۱۴۷}}</ref> حتی در راه شناخت رباعیات اصیل از غیر اصیل خیام، اختلاف وجود دارد و برخی با استناد به سبک رباعیات و دیگران با بررسی متن و محتوای رباعیات و گروهی نیز با استناد به زبان و و مضمون آنها، صحت انتساب رباعی به خیام را بررسی می‌کنند. در این بین، تعداد ۱۶ رباعی که در منابع بسیار کهن همچون ''مرصاد العباد''، ''تاریخ جهان‌گشای جوینی''، ''تاریخ گزیده'' و ''مونس الاحزان'' گزارش شده‌اند، به‌طور قطع به خیام متعلق دانسته شده است. با اضافه کردن منابع دیگری چون ''[[نزهة المجالس]]'' به این منابع، تعداد رباعی‌های قطعی به ۳۱ قطعه می‌رسد. با این همه، کسانی چون دشتی، شیوه محاسبه خاصی برای تشخیص رباعیات اصیل داشته‌اند و از میان این رباعیات، تعدادی را حذف کرده‌اند.<ref>{{پک|1=فاضلی|2=۱۳۸۷|ک=پژوهش‌های ادبی|ف=نظام فکری خیام|ص=۶۸}}</ref> به عقیده دشتی، هرچه از عصر خیام فاصله گرفته می‌شود، منابعی که اشعار خیام را گزارش می‌کنند، بیشتر از مفاهیم می‌گساری و شراب‌خواری در ابیات استفاده شده است از این رو دشتی باور دارد که اشعاری که در آن از مفاهیم [[شراب]] و می استفاده شده است، همگی ساختگی هستند و نمی‌توان منسوب به خیام در نظر گرفت.<ref>{{پک|1=فاضلی|2=۱۳۸۷|ک=پژوهش‌های ادبی|ف=نظام فکری خیام|ص=۸۵}}</ref> صادق هدایت اما در کتاب ''ترانه‌های خیام''، ۱۴۳ رباعی را به خیام نسبت می‌دهد.<ref>{{پک|1=فاضلی|2=۱۳۸۷|ک=پژوهش‌های ادبی|ف=نظام فکری خیام|ص=۶۹}}</ref> در میان منابع، تا ۱۲۶۷ رباعی به خیام منسوب شده است.<ref>{{پک|1=بیات|2=۱۳۸۶|ک=دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران|ف=نگاهی خردورزانه به خیام|ص=۱۶۴}}</ref>
خیام آثار علمی و ادبی بسیاری تألیف کرده‌است:{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}}{{Div col|cols=۲}}ریاضیات:
* ''رسالة فی البراهین علی المسائل الجبر و المقابله'' به زبان [[زبان عربی|عربی]]، در بارهٔ معادلات درجهٔ سوم.<ref>https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100023697729.0x00000a</ref>
* رساله ''شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس'' در مورد خطوط موازی و نظریهٔ نسبت‌ها.<ref>{{یادکرد وب |url=http://dlib.ical.ir/site/catalogue/531468 |title=نسخه آرشیو شده |accessdate=۱۶ دسامبر ۲۰۱۸ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181217014922/http://dlib.ical.ir/site/catalogue/531468 |archivedate=۱۷ دسامبر ۲۰۱۸ |dead-url=yes}}</ref>
* ''رسالهٔ مشکلات الحساب''، این اثر باقی نمانده‌است.<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=fa|تاریخ=۲۸ اردیبهشت ۱۳۸۷|وبگاه=خبرگزاری مهر|نشانی=https://www.mehrnews.com/news/684972/رساله-جبرعمر-خیام-برجسته-ترین-کتاب-جبر-سده-میانه-است|عنوان=رساله جبرعمر خیام برجسته‌ترین کتاب جبر سده میانه است}}</ref>
* ''رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب''<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=fa|تاریخ=۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۰|وبگاه=باشگاه خبرنگاران جوان|نشانی=https://www.yjc.news/fa/news/7761072/علت-شهرت-جهانی-خیام-نیشابوری-چیست|عنوان=علت شهرت جهانی خیام نیشابوری چیست؟}}</ref>
* ''رساله در تحلیل یک مسئله''(این عنوان نامی است که غلامحسین مصاحب به رساله ای از خیام که موضوع آن تحلیل یک مسئله هندسی به معادلهٔ درجه سوم و حل آن به وسیله قطوع مخروطی است داده‌اند)
فلسفه:
* ''رساله الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم، و الجبر، و البقا''<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427102857-5207-260.pdf</ref>
* ''رساله در علم کلیات وجود'' (رساله فی کلیه الوجود) معروف به «سلسله الترتیب». این رساله با نام «رساله در مابعدالطبیعه» نیز شهرت دارد.<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427103000-5207-322.pdf</ref>
* ''رساله فی الوجود''<ref name="vojod">http://ensani.ir/file/download/article/20120427102854-5207-258.pdf</ref>
* رساله ''الکون و التکلیف'' به عربی دربارهٔ حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی در سال ۴۷۳ (هجری قمری) نوشته‌است و او یکی از شاگردان پورسینا بوده و در مجموعهٔ جامع البدایع به اهتمام سید محی الدین صبری بسال ۱۲۳۰ و کتاب خیام در هند به اهتمام سلیمان ندوی سال ۱۹۳۳ میلادی چاپ شده‌است.<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427102855-5207-259.pdf</ref>
* ''رساله الضیاء العقلی فی الموضوع العلم الکلی''<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427103002-5207-324.pdf</ref>
* ''رساله در وقوع خیر و شر''
فیزیک:
* رساله ''[[میزان الحکم|میزان‌الحکم]]''. «راه‌حل جبری مسئلهٔ تعیین مقادیر طلا و نقره را در آمیزه (آلیاژ) معینی به وسیلهٔ وزن‌های مخصوص به‌دست می‌دهد.»<ref name=autogenerated1/><ref>https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/279983/</ref>
* ''مختصر فی الطبیعیات''
نجوم:
* ''[[زیج ملکشاهی|زیگ ملکشاهی]]''
تاریخ:
* ''[[نوروزنامه]]''، از این کتاب دو نسخه خطی باقی مانده‌است. یکی نسخهٔ لندن و دیگری نسخه برلن.<ref>نوروز نامه، پیشگفتار علی حصوری ۱۲</ref>
* ''رساله در کشف حقیقت نوروز''
جغرافیا:
* ''[[رساله لوازم‌الامکنه]]'' این رساله از بین رفته‌است.
موسیقی:
* "''شرح المشکل من کتاب الموسیقی''" که رساله "''القول علی اجناس الذی بالاربعه''" بخشی از آن است.<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427102900-5207-263.pdf</ref><ref>{{یادکرد وب|کد زبان=fa|وبگاه=هنرآنلاین|نشانی=http://www.honaronline.ir/بخش-فرهنگ-ادبیات-8/148197-شخصیت-شگفت-آور-خیام-از-هندسه-موسیقی-تا-شعر-نگاهی-متفاوت-به-شاعر-پرآوازه|عنوان=شخصیت شگفت‌آور خیام از هندسه و موسیقی تا شعر / نگاهی متفاوت به شاعر پرآوازه}}</ref>
ادبیات:
* ''[[رباعیات خیام]]'' به زبان فارسی که در حدود ۲۰۰ [[رباعی|چارینه]] ([[رباعی]]) یا بیشتر از حکیم عمر خیام است و زائد بر آن مربوط به خیام نبوده بلکه به خیام نسبت داده شده.
* ''اشعار عربی خیام'' که در حدود ۱۹ رباعی آن به‌دست آمده‌است.<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427103513-5207-434.pdf</ref>
* ''ترجمه خطبه توحیدیه ابن سینا''<ref name="tohid">http://www.javidankherad.ir/article_33698_397a8de266c04c53de6db9281b0abc0c.pdf</ref>
* ''وصیت‌نامه''


سایر:
از نظر وزنی، بیش از ۹۵ درصد از رباعی‌های منسوب به خیام، در چهار وزن مشخص سروده شده‌اند. در نسخه فروغی از رباعیات خیام، ۷۱۲ بیت گزارش شده است که به خیام منسوب شده است.<ref>{{پک|1=جاهدپناه|2=رضایی|3=۱۳۹۶|ک=نقد ادبی|ف=سبک شناسی عروضی رباعیات خیام|ص=۱۶۷}}</ref> مضمون بیشتر رباعی‌های منسوب به او، شک و حیرت، توجه به مرگ و اغتنام عمر است.<ref>{{پک|1=حقیقت|2=۱۳۸۹|ک=دانشمندان ایران|ص=۲۵۰}}</ref>
* ''رساله مشکلات ایجاب''<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=fa|وبگاه=دانشنامه رشد|نشانی=http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%AD%DA%A9%DB%8C%D9%85+%D8%B9%D9%85%D8%B1+%D8%AE%DB%8C%D8%A7%D9%85&SSOReturnPage=Check&Rand=0|عنوان=حکیم عمر خیام|بازبینی=۱۱ آوریل ۲۰۲۲|archive-date=۲۷ آوریل ۲۰۲۲|archive-url=https://web.archive.org/web/20220427194131/http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%AD%DA%A9%DB%8C%D9%85+%D8%B9%D9%85%D8%B1+%D8%AE%DB%8C%D8%A7%D9%85&SSOReturnPage=Check&Rand=0|url-status=dead}}</ref>
* ''رساله نظام الملک در بیان حکومت''
* ''عیون الحکمه''
* ''[[رساله معراجیه]]''
* قسطاس المستقیم{{Div col end}}


او [[میزان الحکم]] را دربارهٔ [[فیزیک]] و [[لوازم الامکنت|لوازم الامکنه]] را در دانش [[هواشناسی]] نوشت.
=== آثار ===
خیام آثار علمی و ادبی بسیاری تألیف کرده است که با گفته بیهقی در خصوص بخل او در تألیف، سازگاری ندارد. از خیام در موضوعات متنوعی از جمله ریاضیات، جبر، هندسه، فیزیک، موسیقی و فلسفه آثاری نقل شده است. آثار خیام بارها به صورت جدا از هم و گاهی به صورت تجمیعی، چاپ شده است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref> از مجموعه‌های تجمیعی چاپ شده در خصوص آثار خیام می‌توان به ''دانشنامه خیامی'' اشاره کرد که ۱۳ رساله منسوب به خیام را در خود جای داده است. این اثر را رحیم رضازاده ملک تألیف کرده است. پیش از او نیز آثاری اینچنینی با نام‌های ''آثار پارسی عمر خیام'' اثر محمد عباسی، ''احوال و آثار خیام'' اثر سلیمان ندوی، ''رسائل خیام'' اثر مهرداد اوستا و ''خیامی‌نامه'' اثر جلال همایی اشاره کرد.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۸|ک=نشر دانش|ف=کارنامه خیام پژوهی در سال ۱۳۷۷|ص=۳۹}}</ref>
{| class="wikitable"
|+فهرست آثار عمر خیام نیشابوری
!موضوع
!ردیف
!نام اثر
!تاریخ تألیف
!توضیحات
!منبع
|-
| rowspan="8" |ریاضیات و هندسه
|۱
|''رسالة فی شرح ما اَشْکَل من مُصادَرات کتاب اقلیدس''
|جمادی‌الاول ۴۷۰
|کتابی است به زبان عربی که توسط جلال‌الدین همایی در کتاب خیامی‌نامه به فارسی ترجمه و منتشر کرده است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
|<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
|-
|۲
|''رسالة فی قسمة ربع الدائرة''
|
|این اثر به زبان عربی است که ترجمه ای فارسی از آن نیز منتشر شده است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۸|ک=نشر دانش|ف=کارنامه خیام پژوهی در سال ۱۳۷۷|ص=۴۰}}</ref>
|<ref>{{پک|1=باقری|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام: ریاضیات}}</ref>
|-
|۳
|''رسالهٔ مشکلات الحساب''
|
|از این اثر تنها صفحه اول آن باقی مانده است و خود او در کتاب جبر به این اثر اشاره کرده است.<ref>{{پک|1=Mousavian|2=Sumner|3=Aminrazavi|4=Brummelen|5=2023|ف=Umar Khayyam|ک=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|زبان=en}}</ref>
|<ref>{{پک|1=امینی|2=غنی‌زاده|3=۱۳۹۴|ک=اطلاعات سیاسی - اقتصادی|ف=اندیشه‌های فلسفی خیام|ص=۱۵۰}}</ref>
|-
|۴
|''رساله حل مسئله جبری یا مقطوع مخروطی''
|
|
|<ref>{{پک|1=توکلی|2=۱۳۸۹|ک=کتاب ماه|ف=کارنامه تحلیلی خیام‌پژوهی در ایران|ص=۶۶–۶۷}}</ref>
|-
|۵
|''رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب''
|
|
|<ref>{{پک|1=توکلی|2=۱۳۸۹|ک=کتاب ماه|ف=کارنامه تحلیلی خیام‌پژوهی در ایران|ص=۶۶–۶۷}}</ref>
|-
|۶
|''میزان الحکم و القسطاس''
|
|
|<ref>{{پک|1=امینی|2=غنی‌زاده|3=۱۳۹۴|ک=اطلاعات سیاسی - اقتصادی|ف=اندیشه‌های فلسفی خیام|ص=۱۵۰}}</ref>
|-
|۷
|''القول علی اجناس الذی بالاربعة''
|پیش از ۴۷۰
|از این اثر با نام ''شرح المشکل من کتاب الموسیقی'' نیز یاد شده است.<ref>{{پک|1=Mousavian|2=Sumner|3=Aminrazavi|4=Brummelen|5=2023|ف=Umar Khayyam|ک=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|1=توکلی طرقی|2=۱۳۹۰|ک=کیهان فرهنگی|ف=خیام و آثار او|ص=۶۲}}</ref> در این اثر، تلفیقی بین ریاضی در موسیقی شکل گرفته است.<ref>{{پک|1=امینی|2=غنی‌زاده|3=۱۳۹۴|ک=اطلاعات سیاسی - اقتصادی|ف=اندیشه‌های فلسفی خیام|ص=۱۵۰}}</ref> اثری از این کتاب باقی نمانده است.<ref>{{پک|1=باقری|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام: ریاضیات}}</ref>
|<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
|-
|۸
|''رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابلة''
|۴۷۳
|مهم‌ترین و مفصل‌ترین اثر خیام در ریاضیات است که به زبان عربی نوشته و به قاضی‌القضات ابوطاهر محمد هدیه شده است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
|<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
|-
| rowspan="7" |فلسفه
|۹
|''رسالةٌ فِی الکَوْنِ و التکلیفِ''
|۴۷۳
|این کتاب در پاسخ به پرسشهای امام ابونصر محمدبن عبدالرحیم نَسَوی نوشته است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
|<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
|-
|۱۰
|''رسالة ضرورة التضادّ فی العالم و الجبر و البقاء''
|
|این اثر، دنباله‌ای بر رساله فی الکون و التکلیف است که همچون آن اثر خطاب به ابونصر نسوی نوشته شده است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
|<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
|-
|۱۱
|''رسالة فی الوجود''
|
|به نظر می‌رسد که این رساله، در ادامه دو رساله قبل بوده است و شامل دیدگاه‌های کلامی و فلسفی خیام بوده است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
|<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
|-
|۱۲
|''رسالة الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلّی''
|
|به عقیده برخی، این رساله، ادامه رساله فی الوجود است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
|<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
|-
|۱۳
|''رساله در علم کلیات وجود''
|۵۰۰
|این اثر، تنها اثر فلسفی خیام به زبان فارسی است که به درخواست فخرالملک ابوالفتح مظفر، وزیر سلطان سنجر، نوشته است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
نام دیگر این اثر «سلسله الترتیب» است و تنها اثر فارسی باقی مانده از خیام است.<ref>{{پک|1=توکلی طرقی|2=۱۳۹۰|ک=کیهان فرهنگی|ف=خیام و آثار او|ص=۶۲}}</ref>
|<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>{{سرخط}}<ref>{{پک|1=توکلی طرقی|2=۱۳۹۰|ک=کیهان فرهنگی|ف=خیام و آثار او|ص=۶۳}}</ref>
|-
|۱۴
|''رساله در وقوع خیر و شر''
|
|
|<ref>{{پک|1=امینی|2=غنی‌زاده|3=۱۳۹۴|ک=اطلاعات سیاسی - اقتصادی|ف=اندیشه‌های فلسفی خیام|ص=۱۵۰}}</ref>
|-
|۱۵
|''رسالة جواباً لِثَلثِ مسائلَ''
|۴۹۲
|این اثر از آخرین آثار خیام است که در آن به بیماری خود نیز اشاره کرده است. این کتاب در پاسخ سؤالات جمال‌الدین عبدالجبار مشکوی نوشته شده است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
|<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
|-
| rowspan="2" |فیزیک
|۱۶
|''رسالة فی الاحتیالِ لِمعرفة مقدارَیِ الذهَبِ و الفضّةِ فی جسمٍ مرکّبٍ منهما''
|
|این اثر به عربی است و با نام میزان الحکمه نیز شناخته می‌شود.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref> خیام در این اثر به کتاب شرح کتاب اقلیدس اشاره می‌کند.<ref>{{پک|1=Mousavian|2=Sumner|3=Aminrazavi|4=Brummelen|5=2023|ف=Umar Khayyam|ک=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|زبان=en}}</ref>
|<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
|-
|۱۷
|''مختصر فی الطبیعیات''
|
|بیهقی از وی این اثر را گزارش کرده است. از این اثر نسخه خطی‌ای باقی نمانده است.<ref>{{پک|1=توکلی طرقی|2=۱۳۹۰|ک=کیهان فرهنگی|ف=خیام و آثار او|ص=۶۲}}</ref>
|<ref>{{پک|1=توکلی طرقی|2=۱۳۹۰|ک=کیهان فرهنگی|ف=خیام و آثار او|ص=۶۲}}</ref>
|-
| rowspan="2" |نجوم
|۱۸
|''زیج ملکشاهی''
|
|از جمله آثار منسوب به خیام است که توسط حاجی‌خلیفه در کشف الظنون گزارش شده است. از این اثر هیچ نسخه‌ای باقی نمانده است.<ref>{{پک|1=توکلی طرقی|2=۱۳۹۰|ک=کیهان فرهنگی|ف=خیام و آثار او|ص=۶۲}}</ref>
|<ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام: نجوم}}</ref>
|-
|۱۹
|''نوروزنامه''
|
|این اثر، به زبان فارسی است که در آن به موضوع نوروز و آیین پادشاهان ایرانی پرداخته شده است. در صحت انتساب این کتاب به خیام، اختلاف است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref> این کتاب شامل مطالب فراوانی در نجوم، و مطالبی در تاریخ و فرهنگ برخی نکات پزشکی است.<ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام: نجوم}}</ref>
|<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
|-
| rowspan="2" |ادبیات
|۲۰
|''ترجمة خطبة الغرّاءِ ابن سینا''
|۴۷۲
|این اثر به زبان فارسی است و به درخواست جمعی از دوستان خیام در اصفهان نوشته شده است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
|<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref>
|-
|۲۱
|''رباعیات''
|
|این کتاب در مناطق مختلف ایران و هند به زبان فارسی و ترجمه آن به زبان‌های انگلیسی، روسی، آلمانی و دانمارکی منتشر شده است.<ref>{{پک|1=دهخدا|2=۱۳۷۳|ک=لغت‌نامه|ص=۸۹۴۰|ج=۶|ف=خیامی}}</ref>
|<ref>{{پک|1=توکلی|2=۱۳۸۹|ک=کتاب ماه|ف=کارنامه تحلیلی خیام‌پژوهی در ایران|ص=۶۶–۶۷}}</ref>
|-
|جغرافیا
|۲۲
|''رساله لوازم‌الامکنه''
|
|اثری است که صاحب کتاب تاریخ الفی آن را به خیام نسبت داده است. این اثر در موضوع هواشناسی و دلیل تغییر آب و هوا و اقلیم مناطق نوشته شده است. از این اثر نسخه‌ای خطی باقی نمانده است.<ref>{{پک|1=توکلی طرقی|2=۱۳۹۰|ک=کیهان فرهنگی|ف=خیام و آثار او|ص=۶۲}}</ref>
|<ref>{{پک|1=توکلی طرقی|2=۱۳۹۰|ک=کیهان فرهنگی|ف=خیام و آثار او|ص=۶۲}}</ref>
|-
| rowspan="3" |سایر
|۲۳
|''رساله مشکلات ایجاب''
|
|
|<ref>{{پک|1=خدایی|2=۱۳۸۰|ک=کتاب ماه علوم و فنون|ف=شرح حال ریاضیدانان ایران و جهان|ص=۲۷}}</ref>
|-
|۲۴
|''عیون الحکمه''
|
|
|<ref>{{پک|1=خدایی|2=۱۳۸۰|ک=کتاب ماه علوم و فنون|ف=شرح حال ریاضیدانان ایران و جهان|ص=۲۷}}</ref>
|-
|۲۵
|''رساله معراجیه''
|
|
|<ref>{{پک|1=خدایی|2=۱۳۸۰|ک=کتاب ماه علوم و فنون|ف=شرح حال ریاضیدانان ایران و جهان|ص=۲۷}}</ref>
|}


[[نوروزنامه]] دیگر اثر ادبی اوست، در پدیداری [[نوروز]] و آیین پادشاهان ایرانی و اسب و زر و قلم و شراب که در حدود ۴۹۵ هجری قمری نگاشته شده‌است.
== جایگاه و اهمیت ==
[[پرونده:Persian Scholar pavilion in Viena UN (Omar Khayyam).jpg|بندانگشتی|چهارتاقی دانشمندان ایرانی منسوب در ساختمان سازمان ملل در وین (مجسمه چهار دانشمند ایرانی: ابوریحان بیرونی، خیام، زکریا رازی و ابوعلی سینا)|جایگزین=]]


کتاب [[جبر و مقابله خیام]] با تلاش دانش پژوهان اروپایی در سال [[۱۷۴۲ (میلادی)|۱۷۴۲]] در یکی از کتابخانه‌های [[لیدن]] یافته شد. این کتاب را در [[۱۸۱۵ (میلادی)|۱۸۱۵]] تنی چند از دانشمندان فرانسوی ترجمه و منتشر کردند.<ref name="autogenerated2"/>
=== جایگاه علمی و ادبی ===
منابع او را حکیم، ریاضی‌دان، شاعر،<ref>{{پک|1=ملاابراهیمی|2=زعیمیان|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌های اعتقادی کلامی|ف=آرای اعتقادی عمر خیام|ص=۹۷}}</ref> موسیقی‌دان، [[علم کلام|کلامی]]، پزشک، فیلسوف، منجم، الهی‌پژوه،<ref>{{پک|1=فاضلی|2=۱۳۸۷|ک=پژوهش‌های ادبی|ف=نظام فکری خیام|ص=۷۲}}</ref> عالم به علوم قرآنی،<ref>{{پک|1=بیات|2=۱۳۸۶|ک=دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران|ف=نگاهی خردورزانه به خیام|ص=۱۵۸}}</ref> فقیه و تاریخ‌دان می‌دانستند.<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=2023|ف=Omar Khayyam|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref> به‌طور کلی، جایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست. لقب او را «حجّةالحق» دانسته‌اند که نشانه جایگاه رفیع علمی اوست.<ref name="autogenerated3">دنیای نویسندگان و شعرا، خیام، حکیم عمر، ص۴۱</ref> وجود لقب «حجة الحق» برای او، بیانگر جایگاه بالای دینی او بوده است. بیهقی همچنین گزارش‌هایی در خصوص تسلط خیام بر مباحث قرآنی اعم از قرائت و علوم قرآنی آورده است.<ref>{{پک|1=فاضلی|2=۱۳۸۷|ک=پژوهش‌های ادبی|ف=نظام فکری خیام|ص=۷۳}}</ref> بر خلاف دیدگاه عموم که خیام را در نجوم، برتر از دیگر شاخه‌های علمی می‌داند، اطلاعات موجود از دانش وی در زمینه نجوم و زیرشاخه‌های آن، بسیار اندک است.<ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام: نجوم}}</ref> به گزارش برخی منابع، خیام در نجوم جزء بزرگ‌ترین دانشمندان زمان خود بود. او با همکاری سه تن از منجمان زمان خود، توانست گاه‌شمار جلالی را تنظیم کند.<ref>{{پک|1=فاضلی|2=۱۳۸۷|ک=پژوهش‌های ادبی|ف=نظام فکری خیام|ص=۷۲}}</ref> این گزارش را ابن‌اثیر نقل کرده است و در صحت ادعای ابن‌اثیر، تردیدهایی وجود دارد.<ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام: نجوم}}</ref> او به زبان یونانی مسلط بود<ref>{{پک|1=بیات|2=۱۳۸۶|ک=دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران|ف=نگاهی خردورزانه به خیام|ص=۱۵۹}}</ref> و بیهقی، وی را متبحر در لغت، فقه و تاریخ دانسته است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref> از خیام به عنوان یکی از مدافعان حکمت مشاء در حوزه فلسفه یاد شده است.<ref>{{پک|1=فاضلی|2=۱۳۸۷|ک=پژوهش‌های ادبی|ف=نظام فکری خیام|ص=۷۲}}</ref>


''رساله فی کلیه الوجود'' و ''رساله الاوصاف للموصوفات'' همان "''رساله در علم کلیات وجود''" است.
بعضی او را به عنوان یک فیلسوف حکیم و عارف‌منش می‌دانند. از این میان می‌توان به جلال‌الدین همایی، غلام‌حسین یوسفی و محمد روشن اشاره کرد. در مقابل کسانی چون [[نجم‌الدین رازی]] با توجه به محتوای برخی از رباعیات خیام، اظهار نظرهایی منفی دربارهٔ او دارد.<ref>{{پک|1=بیات|2=۱۳۸۶|ک=دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران|ف=نگاهی خردورزانه به خیام|ص=۱۶۰}}</ref>


== در فرهنگ عامه ==
برداشتی که فیتزجرالد از یکی از رباعی‌های منسوب به خیام داشته است، امروزه بر دیواره بنای مؤسسهٔ مطالعات منطقه‌ای لیدن (LIAS) در دانشگاه لیدن، قرار دارد.<ref>{{پک/بن|1=Glimpses|ک=leiden medievalists blog|ف=Glimpses into the Life of a Persian Quatrain|زبان=en}}</ref> برای بزرگداشت خیام، نام او بر یکی از حفره‌های ماه<ref>{{پک/بن|1=خبر۱|ک=خبرآنلاین|ف=دهانه‌ای در ماه به نام شاعر ایرانی}}</ref> و همین‌طور یکی از سیارک‌ها گذاشته شده است.<ref>{{پک/بن|1=Omarkhayyam|ک=Universe Guide|ف=3095 Omarkhayyam Asteroid Facts|زبان=en}}</ref>
=== چهرهٔ جهانی خیام ===
{{جعبه گفتاورد
|عنوان = خیام در [[جهان]]
|گفتاورد =
----
{{وسط‌چین}}[[عارف قزوینی]]{{سخ}}عارف ز ازل تکیه بر ایام نداده‌ست{{سخ}}جز جام، به کس‌دست، چو خیام نداده‌است{{سخ}}دل جز به سر زلف دلارام نداده‌ست{{سخ}}صد زندگی ننگ به یک نام نداده‌است<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=fa|وبگاه=ganjoor.net|نشانی=https://ganjoor.net/aref/tasnifha/sh10|عنوان=عارف قزوینی، تصنیف‌ها، شماره ۱۰- از خون جوانان وطن لاله دمیده}}</ref>{{پایان وسط‌چین}}
----
{{وسط‌چین}}[[ولادیمیر پوتین|پوتین]]{{سخ}}اگر می‌خواهی حکیم‌باشی با مردم با ملاطفت رفتار کن، حکمت خود را برای هیچ‌کس ناگوار نکن<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=fa|تاریخ=۱۹ شهریور ۱۳۹۷|وبگاه=باشگاه خبرنگاران جوان|نشانی=https://www.yjc.news/fa/news/6661823/سیاستمداران-بزرگ-خارجی-عاشق-کدام-شاعران-ایرانی-هستند-پوتین-شب-ها-خیام-می-خوانم-و-می-خوابم|عنوان=سیاستمداران بزرگ خارجی عاشق کدام شاعران ایرانی هستند؟ / پوتین: شب‌ها خیام می‌خوانم و می‌خوابم}}</ref>{{پایان وسط‌چین}}
|عرض= 230px
|حاشیه= 2px
|تراز=چپ}}
[[پرونده:Bucureşti - Omar Khayam 2.jpg|بندانگشتی|تندیس خیام در [[بخارست]]، پایتخت [[رومانی]]]]
در جهان خیام به عنوان یک شاعر، ریاضیدان و اخترشناس شناخته شده‌است. هرچند که اوج شناخت جهان از خیام را می‌توان پس از ترجمه شعرهای وی به وسیله [[ادوارد فیتزجرالد]] دانست. این در حالی است که بسیاری از پژوهشگران شماری از شعرهای ترجمه‌شده به وسیله فیتزجرالد را سروده خیام نمی‌دانند و این خود سبب تفاوت‌هایی در شناخت خیام در نگاه ایرانی‌ها و غربی‌ها شده‌است.{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}} تأثیرهای خیام بر ادبیات غرب از [[مارک توین]] تا [[تی. اس. الیوت]] او را به نماد [[فلسفه شرق]] و شاعر محبوب روشنفکران جهان تبدیل کرده‌است.<ref>[http://www.hambastegidaily.com/artresult.asp?code=1157 تأثیر خیام بر مارک توین و تی اس الیوت] روزنامه همبستگی ۳ اسفند ۱۳۸۴</ref>


بعد از فیتزجرالد، فرانسویان با ترجمه رباعیات او به معرفی خیام در جهان غرب کمک کردند. در سال ۱۸۶۷ نیکولاس، در کنسول سفارت فرانسه در رشت اولین ترجمهٔ رباعیات را به فرانسه ارائه کرد.<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=en|تاریخ=11 2021June|وبگاه=ibna|نشانی=https://www.ibna.ir/en/naghli/307286/a-new-french-translation-of-khayyam-s-rubaiyat-released|عنوان=A new French translation of Khayyam's ‘Rubaiyat’ released}}</ref> او برخلاف عقیدهٔ فیتزجرالد که بر وجهه شاعری خیام تأکید داشت، خیام را یک [[صوفی]] قلمداد می‌کرد و همین بی‌خبری از فکر خیام موجب شد که [[تئوفیل گوتیه]] او را شاعری رند حساب کند. نظر گوتیه نسبت به خیام و شرح و تفصیل اشعارش موجب شد که فرانسویان نسبت به این شاعر ایرانی علاقهٔ زیادی نشان دهند.{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}}
== در هنر و رسانه ==
[[پرونده:Bucureşti - Omar Khayam 2.jpg|بندانگشتی|تندیس خیام در [[بخارست]]، پایتخت [[رومانی]]]]در سال ۱۹۵۶ میلادی فیلمی با عنوان ''عمر خیام'' به کارگردانی ویلیام دیترل در آمریکا ساخته شد.<ref>{{پک/بن|1=Omar|ک=IMDb|ف=Omar Khayyam|زبان=en}}</ref> ''میراث‌دار: افسانهٔ عمر خیام''، فیلمی آمریکایی ساختهٔ سال ۲۰۰۵ میلادی است که توسط کیوان مشایخ کارگردانی شده است.<ref>{{پک/بن|1=Keeper|ک=IMDb|ف=The Keeper: The Legend of Omar Khayyam|زبان=en}}</ref> از دیگر فیلم‌های ساخته شده با موضوع خیام، فیلم مستند ''جام شکسته: مناظره خیام با کالیگولا'' و کتابی به همین نام است که هر دو اثر آرمین نادری است.<ref>{{پک/بن|1=خبر۳|ک=خبرگزاری مهر|ف=جام شکسته: مناظره خیام با کالیگولا}}</ref> بهروز غریب‌پور در اپرای عروسکی عمر خیام، اجرا شده در سال ۱۳۹۷، به دوران زندگی، افکار و اشعار وی و تأثیر او در تاریخ پرداخته است.<ref>{{پک/بن|1=خبر۵|ک=ایران تئاتر|ف=اپرای خیام}}</ref>


[[ارنست رنان]] با تأیید نظر فیتزجرالد، خیام را شاعری توانا در حفظ هویت آریایی می‌دانست. وی هوش و قدرت خیام را در بیان الفاظ بعضاً کفرآمیز در قالب اشعار عرفانی به [[تقیه]] نسبت داده‌است. [[آندره ژید]] هم با رباعیات خیام از طریق ترجمه فیتزجرالد آشنا بود بازتاب بعضی از مفاهیم رباعیات خیام را می‌توان در کتاب [[مائده‌های زمینی]] او مشاهده کرد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = Sarah Mirdâmâdi |نشانی=http://www.teheran.ir/spip.php?article1276#gsc.tab=0 |عنوان=lectures de Khayyâm en France | ناشر = ماهنامه اندیشه (فرانسوی)|تاریخ = |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>امینی، ''فلسفه پوچی'' ۱۰۰</ref> [[ولادیمیر پوتین]]، [[مارتین لوتر کینگ جونیور|مارتین لوتر کینگ]] و [[آبراهام لینکلن|آبراهام لینکن]] همیشه قبل از خواب رباعیات خیام می‌خواندند.<ref>{{یادکرد|نویسنده=احسان رضایی| عنوان = درکارگه کوزه‌گری|ترجمه=|ژورنال=|نشریه=[[همشهری جوان]]|تاریخ=3 می 2008 |دوره=|شماره=۱۶۴|صفحه=۵۲}}</ref><ref>{{یادکرد وب|کد زبان=fa|تاریخ=۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۰|وبگاه=باشگاه خبرنگاران جوان|نشانی=https://www.yjc.news/fa/news/7759629/روایت-زندگی-شاعری-که-ولادیمیر-پوتین-و-آبراهام-لینکلن-آثارش-را-خوانده-اند|عنوان=روایت زندگی شاعری که ولادیمیر پوتین و آبراهام لینکلن آثارش را خوانده‌اند!}}</ref> همچنین مارتین لوتر کینگ در یکی از سخنرانی‌های خود<ref group="پانویس">We may cry out desperately for time to pause in her passage, but time is adamant to every plea and rushes on. Over the bleached bones and jumbled residues of numerous civilizations are written the pathetic words, ‘Too late. ’ There is an invisible book of life that faithfully records our vigilance or our neglect. Omar Khayyam is right: ‘The moving finger writes, and having writ moves on. ’”</ref> دربارهٔ [[جنگ ویتنام]] از خیام یاد می‌کند.<ref>[http://www2.hawaii.edu/~freeman/courses/phil100/17.%20MLK%20Beyond%20Vietnam.pdf 17. MLK Beyond Vietnam.pdf (hawaii.edu)]</ref><ref name=":1">{{یادکرد وب|عنوان=The Moving Finger: Glimpses into the Life of a Persian Quatrain|نشانی=https://www.leidenmedievalistsblog.nl/articles/the-moving-finger|وبگاه=www.leidenmedievalistsblog.nl|بازبینی=2022-05-14|کد زبان=en}}</ref> [[بیل کلینتون]] نیز در یکی از سخنرانی‌های خود برای عذرخواهی دربارهٔ رابطه [[رسوایی جنسی بیل کلینتون|رسوایی جنسی خود با یکی از کارآموزان کاخ سفید]]، از رباعی ترجمه شده<ref group="پانویس">''The Moving Finger writes; and having writ,''
همچنین خیام شخصیت اصلی [[سمرقند (رمان)|رمان سمرقند]] نوشتهٔ [[امین معلوف]] است.<ref>{{پک/بن|1=خبر۶|ک=ایبنا|ف=امین معلوف زندگی خیام را در «سمرقند» روایت کرد}}</ref>


''Moves on: nor all your Piety nor Wit''
[[دولت جمهوری اسلامی ایران]] در ژوئن ۲۰۰۹ م به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز ساختمان-مجسمه‌ای به شکل چهارتاقی که ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات هخامنشی و [[معماری اسلامی|اسلامی]] در آن دیده می‌شود را به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد که در محوطهٔ آن در سمتِ راستِ ورودی اصلی قرار داده شده است. در این چهارتاقی مجسمه‌هایی از چهار دانشمندِ ایرانی خیام، [[ابوریحان بیرونی]]، [[زکریا رازی]] و [[ابوعلی سینا]] قرار دارد.<ref>{{پک/بن|تندیس|ک=تابناک|ف=تندیس ۴ تن از مفاخر ایران در سازمان ملل}}</ref> همچنین، در فروردین ۱۳۹۵ ه‍. ش، به همت [[انجمن بین‌المللی فرهنگ ایران]]، طی مراسمی از مجسمهٔ خیام نیشابوری، ساخت حسین فخیمی در دانشگاه اوکلاهما آمریکا پرده‌برداری شد.<ref>{{پک/بن|1=ایرنا۱|ک=ایرنا|ف=پرده برداری از مجسمه خیام}}</ref>


''Shall lure it back to cancel half a Line,''
== منبع‌شناسی ==
=== منابع دست اول ===
در کتاب‌های کهنی که زندگی خیام و کارهای او را بیان کرده‌اند، اختلاف‌های بسیاری، به‌ویژه در تاریخ تولد و مرگ او وجود دارد. نخستین منبعی که به‌طور گسترده خیام را معرفی کرده است، ''چهار مقالهٔ'' [[نظامی عروضی]]، نوشته‌شده نزدیک ۵۵۰ قمری است.<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱–۲}}</ref> دومین زندگی‌نامهٔ خیام را [[ابوالحسن بیهقی|ابوالحسن علی بیهقی]]، در ۵۵۶ قمری،<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref><ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱}}</ref> در کتاب ''تتمهٔ صوان الحکمه'' یا ''[[تاریخ الحکما]]'' نوشته است.<ref>{{پک|قربانی|۱۳۷۵|ک=زندگی‌نامهٔ ریاضیدانان دورهٔ اسلامی از سدهٔ سوم تا سدهٔ یازدهم هجری|ص=۳۲۵}}</ref><ref>{{پک|خیام|۱۳۷۸|ک=رباعیات خیام|ص=۲۷}}</ref> این اثر معتبرترین منبعی است که در خصوص زندگی خیام در دسترس است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref> نظامی عروضی و ابوالحسن بیهقی، هردو هم دوره خیام بوده و او را از نزدیک دیده‌اند.<ref>{{پک|خیام|۱۳۷۸|ک=رباعیات خیام|ص=۲۶}}</ref> [[بدیع‌الزمان فروزانفر]] رسالهٔ ''[[نحو القلوب]]'' [[عبدالکریم قشیری|قشیری]] (درگذشتهٔ ۴۶۵ قمری)، و رسالهٔ ''الزاجر للصغار'' زمخشری را کهن‌ترین بن مایه‌ها دربارهٔ خیام و زندگی او می‌داند.<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۲}}</ref> دیگر متون کهنی که کم و بیش مطالبی دربارهٔ خیام و آثارش در آن‌ها یافت می‌شود عبارتند از:<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱ و ۱۸}}</ref><ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref><ref>{{پک|1=دهخدا|2=۱۳۷۳|ک=لغت‌نامه|ص=۸۹۳۹|ج=۶|ف=خیام}}</ref>
* ''[[میزان الحکمه]]'' از [[خازنی|عبدالرحمان خازنی]] (۵۱۵ قمری)
* رسالهٔ ''[[الزاجر للصغار فی معارضة الکبار]]'' از [[محمود زمخشری|زمخشری]] (۵۱۶ق)
* ''[[خریدة القصر]]'' از [[عمادالدین اصفهانی|عمادالدین کاتب اصفهانی]] (۵۷۱ق)
* ''[[نزهة الروح]]'' از [[شهرزوری]] (۵۸۶ق)
* ''[[مرصادالعباد]]''از [[نجم‌الدین رازی]] (۶۱۹ق)
* ''[[تاریخ الحکما]]'' از [[قفطی]] (۶۲۶ق)
* ''[[الکامل فی التاریخ]]'' از [[عزالدین بن اثیر|ابن اثیر]]
* ''[[شذرات الذهب]]'' از [[ابن العماد حنبلی]]
* [[آثارالبلاد و اخبارالعباد|''آثار البلاد و اخبار العباد'']] از [[زکریای قزوینی|قزوینی]] (۶۷۴ق)


''Nor all your Tears wash out a Word of it.''
=== پیشینهٔ خیام‌پژوهی ===
سعید نفیسی<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref> و صادق هدایت نخستین کسانی در ایران دانسته شده‌اند که برای تشخیص رباعیات اصیل خیام دست به کاری پژوهشی زده‌اند.<ref>{{پک|حسام‌پور|حسنلی|۱۳۸۸|ک=رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی|ص=۱۸۵}}</ref> هدایت دو اثر دربارهٔ خیام منتشر کرده است: مقالهٔ «مقدمه‌ای بر رباعیات خیام» در سال ۱۳۰۳ خورشیدی و کتاب ''ترانه‌های خیام'' در سال ۱۳۱۳ خورشیدی. تاکنون نوشته‌های گوناگونی دربارهٔ این دو نوشته، و نقش هدایت در خیام‌شناسی پدید آمده است.<ref>{{پک|حسام‌پور|حسنلی|۱۳۸۸|ک=رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی|ص=۱۸۶}}</ref> در سال ۱۳۲۱ شمسی [[محمدعلی فروغی]] و [[قاسم غنی]] کتاب ''رباعیات حکیم خیام نیشابوری'' را منتشر کردند که شامل پیش گفتاری نسبتاً طولانی است و در آن ۱۸۷ رباعی از میان رباعیات منسوب به خیام، اصیل تشخیص داده شده است.<ref>{{پک|حسام‌پور|حسنلی|۱۳۸۸|ک=رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی|ص=۱۸۸}}</ref> در این کتاب، دیدگاه کسانی که رباعیات خیام را دلیل کفر او دانسته‌اند نقد شده و بر دین‌داری و حیرت او در کار جهان و معمای هستی تأکید شده است.<ref>{{پک|1=میرافضلی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=خیام}}</ref><ref>{{پک|حسام‌پور|حسنلی|۱۳۸۸|ک=رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی|ص=۱۸۹}}</ref> این رویکردهای فروغی و غنی در میان خیام‌پژوهان ایرانی جایگاه ویژه‌ای یافت و پژوهشگرانی چون [[اسماعیل یکانی]] در ''عمر خیام نادرهٔ ایام'' (۱۳۴۲ خورشیدی)، [[علی دشتی]] در ''دمی با خیام'' (۱۳۴۴ خورشیدی)، [[محمدمهدی فولادوند]] در ''خیام‌شناسی'' (۱۳۴۷ خورشیدی)،<ref>{{پک|حسن‌لی|حسام‌پور|۱۳۸۸|ک=کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم|ص=۱۲۱}}</ref> جعفر آقایان چاووشی در ''سیری در افکار علمی و فلسفی حکیم عمر خیام نیشابوری'' (۱۳۵۸ خورشیدی)،<ref>{{پک|حسن‌لی|حسام‌پور|۱۳۸۸|ک=کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم|ص=۱۲۲}}</ref> علیرضا ذکاوتی قراگزلو در ''عمر خیام نیشابوری حکیم و شاعر'' (۱۳۷۷ خورشیدی) خیام را با همان رویکرد معرفی کرده‌اند.<ref>{{پک|حسام‌پور|حسنلی|۱۳۸۸|ک=رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی|ص=۱۸۹}}</ref>


FitzGerald, Stanza LXXI, 4th ed.</ref> از خیام استفاده می‌کند؛ برداشت هنرمندانه‌ای که فیتزجرالد از رباعی «بر لوح نشان بودنی‌ها بوده‌استِ» خیام ارائه می‌دهد و سال‌هاست که زینت‌بخش بنای مؤسسهٔ مطالعات منطقه‌ای لیدن (LIAS) در [[دانشگاه لیدن]] بوده‌است.<ref name=":1"/> نام رمان [[انگشت متحرک]] [[آگاتا کریستی]] نیز از ترجمهٔ این رباعی الگو گرفته.<ref name=":1"/>
برپایهٔ پژوهش حسن‌لی و حسام‌پور، از سال ۱۳۰۰ خورشیدی تا پایان سال ۱۳۸۰ خورشیدی ۴۲۵ مقاله دربارهٔ خیام در ایران منتشر شده است.<ref>{{پک|حسن‌لی|حسام‌پور|۱۳۸۸|ک=کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم|ص=۱۰۱}}</ref> از این شمار، بیشترین مقاله‌ها دربارهٔ «زندگی، شخصیت و شعر خیام» بوده است (۱۶۶ مقاله) و به موضوع‌هایی مانند «زیبایی‌شناسی شعر» (۱ مقاله)، «نسخه‌شناسی» (۸ مقاله)، و «بررسی آثار کلامی و فلسفی خیام» (۱۸ مقاله) کم‌تر پرداخته شده است. در همان بازهٔ زمانی ۷۰ کتاب ''در پیوند با خیام'' در [[ایران]] منتشر شده بوده است.<ref>{{پک|حسن‌لی|حسام‌پور|۱۳۸۸|ک=کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم|ص=۱۱۹}}</ref>


[[پرونده:Persian Scholar pavilion in Viena UN (Omar Khayyam).jpg|بندانگشتی|[[چهارطاقی دانشمند ایرانی|چهارتاقی دانشمندان ایرانی]]|جایگزین=]]
== برای مطالعهٔ بیشتر ==
[[دولت جمهوری اسلامی ایران]] در ژوئن ۲۰۰۹ به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز ساختمان-مجسمه‌ای به شکل چهارتاقی که ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات [[معماری هخامنشی|هخامنشی]] و [[معماری اسلامی|اسلامی]] در آن دیده می‌شود را به [[دفتر سازمان ملل متحد در وین]] هدیه داد که در محوطهٔ آن در سمت راست ورودی اصلی قرار داده شده‌است. در این چهارتاقی مجسمه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، [[ابوریحان بیرونی]]، [[زکریا رازی]] و [[ابوعلی سینا]] قرار دارد.<ref>http://www.unis.unvienna.org/unis/pressrels/2009/unisvic167.html</ref>
* {{یادکرد|نویسنده=ب. ل. وان در واردن|کتاب=تاریخ جبر، از خوارزمی تا امی نوتر|ناشر=انتشارات مبتکران|سال=زمستان ۱۳۷۶|ترجمه=دکتر محمدقاسم وحیدی اصل، علیرضا جمالی|شابک=}}
همچنین، در فروردین ۱۳۹۵، به همت مدیر انجمن بین‌المللی فرهنگ ایران، طی مراسمی از مجسمهٔ خیام نیشابوری، ساخت استاد حسین فخیمی در [[دانشگاه اکلاهما|دانشگاه اوکلاهما]] آمریکا با حضور گستردهٔ دوستداران فرهنگ و هنر ایران زمین پرده‌برداری شد. در این مراسم دیوید بورن، رئیس فعلی دانشگاه اوکلاهما، فرماندار سابق [[اکلاهما|ایالت اوکلاهما]] و سیاستمدار دموکرات آمریکایی نیز سخنرانی نمود و از اقدامات انجام شده تقدیر کرد.<ref>{{یادکرد وب |url=http://new.tehrantimes.com/news/300191/Khayyam-statue-finally-set-up-at-University-of-Oklahoma |title=نسخه آرشیو شده |accessdate=۴ آوریل ۲۰۱۶ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160405082018/http://new.tehrantimes.com/news/300191/Khayyam-statue-finally-set-up-at-University-of-Oklahoma |archivedate=۵ آوریل ۲۰۱۶ |dead-url=yes}}</ref><ref>http://www.irna.ir/fa/News/82017270/</ref>
 
=== نام‌گذاری به نام خیام ===
[[پرونده:Omar Khayyam Planetarium.jpg|بندانگشتی| [[افلاک نمای خیام]] در [[نیشابور]].]]
* یکی از [[عمر خیام (دهانه)|حفره‌های ماه]] به افتخار خیام «عمر خیام» نامیده شده‌است.{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}}
* [[سیارک ۳۰۹۵]] در سال [[۱۹۸۰ میلادی|۱۹۸۰]] به نام وی نام‌گذاری شد.<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=fa|تاریخ=۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۸|وبگاه=خبرگزاری دانشجویان ایران 《ایسنا》|نشانی=https://www.isna.ir/news/98022814717/سالروز-تولد-شاعر-و-ستاره-شناسی-که-یک-سیارک-دارد|عنوان=سالروز تولد شاعر و ستاره‌شناسی که یک "سیارک" دارد}}</ref><ref>{{یادکرد وب|کد زبان=en|تاریخ=27th March 2019|وبگاه=Universe guide|نشانی=https://www.universeguide.com/asteroid/6366/omarkhayyam|عنوان=3095 Omarkhayyam Asteroid Facts}}</ref><ref>{{یادکرد وب|کد زبان=en|وبگاه=AstDys|نشانی=https://newton.spacedys.com/astdys/index.php?pc=1.1.0&n=3095|عنوان=(3095) Omarkhayyam}}</ref>
* در تونس هتلی به نام خیام ساخته شده‌است.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.khayam-hotels.com/ |title=وبگاه آن هتل |accessdate=۵ مه ۲۰۰۷ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070509133810/http://www.khayam-hotels.com/ |archivedate=۹ مه ۲۰۰۷ |dead-url=yes}}</ref><ref>[http://lunar.arc.nasa.gov/printerready/science/geography_items/carters/craters_o.html Moon Nomenclature - Craters] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070714225945/http://lunar.arc.nasa.gov/printerready/science/geography_items/carters/craters_o.html |date=۱۴ ژوئیه ۲۰۰۷}} {{رچ}}(۸ مه ۲۰۰۷)</ref>
* در [[فرانسه]] و [[مصر]] [[شراب]]هایی به نام خیام تولید می‌شود.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.stratsplace.com/labels_other.html|عنوان=برچسب شراب‌های کشورهای دیگر {{نشان زبان|en}}|بازدید=6 ژوئیه 2007|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67UWK0QDe?url=http://www.stratsplace.com/?f|تاریخ بایگانی=7 مه 2012}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.kwagga.de/mab/wein/etikett/so/weegy42.gif|عنوان=تصویری از برچسب یک شراب با نام عمر خیام|بازدید=6 ژوئیه 2007|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20070927152423/http://www.kwagga.de/mab/wein/etikett/so/weegy42.gif|تاریخ بایگانی=۲۷ سپتامبر ۲۰۰۷|dead-url=yes}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.kwagga.de/mab/wein/weinetx.htm|عنوان=فهرستی از نام شراب‌ها {{نشان زبان|de}}|بازدید=6 ژوئیه 2007|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20070101202122/http://www.kwagga.de/mab/wein/weinetx.htm|تاریخ بایگانی=۱ ژانویه ۲۰۰۷|dead-url=yes}}</ref>
* نام یکی از ایستگاه‌های قطار که [[فاجعه قطار نیشابور]] در آن‌جا رخ داد، نامش خیام بود.<ref>[http://www.ifj.org/pdfs/KillReportPart2FR.pdf گزارشی از روزنامه‌نگاران درگذشته در اثر حوادث] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930154725/http://www.ifj.org/pdfs/KillReportPart2FR.pdf |date=۳۰ سپتامبر ۲۰۰۷}} از انجمن روزنامه‌نگاران بی‌مرز{{به فرانسوی|Fédération Internationale des Journalistes}}{{نشان زبان|fr}}</ref>
* [[خیابان خیام (تهران)|خیابان خیام]] در شهر [[تهران]] واقع در [[منطقه ۱۲ شهرداری تهران]] به نام عمر خیام نام‌گذاری شده‌است.
* [[بلوار خیام (مشهد)|بلوار خیام]] در شهر [[مشهد]] واقع در حد فاصل بلوار ملک‌آباد و میدان خیام به نام خیام نام‌گذاری شده‌است. همچنین مجسمه نسبتاً بزرگی از خیام در ابتدای این بلوار نصب شده‌است.
* [[دانشگاه خیام مشهد]] نام یکی از دانشگاه‌های غیرانتفاعی با سابقه ایران در شهر مشهد می‌باشد که پردیس شماره یک (اصلی) آن در ابتدای بلوار فلاحی این شهر در سال ۱۳۷۱ خورشیدی تأسیس و به یاد حکیم نیشابور با این عنوان نام‌گذاری شد.
[[پرونده:تصویر رستوران خیام در آدیس آبابا در کشور اتیوپی.jpg|بندانگشتی|رستوران عمر خیام در [[آدیس آبابا]].|جایگزین=]]
* رستوران خیام واقع در [[اتیوپی]] شهر [[آدیس آبابا]].{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}}
* در مرکز کتابخانه دانشگاه اتیوپی رباعیات خیام به [[زبان امهری]] وجود دارد. اطلاعات بیشتر در سفرنامه [[هوشنگ شمعی]] آمده‌است.
* در سال ۱۸۹۲ م. «[[انجمن عمر خیام]]» در لندن را گروهی از دانشمندان و ادیبان و روزنامه‌داران بنیان‌گذاری کردند. این انجمن تا سال ۱۸۹۳ م. سه مراسم بزرگداشت برای خیّام برگزار کرد. در این انجمن‌ها اشعار زیادی در مدح خیام خوانده شد که اعضای انجمن سروده بودند. همچنین دو عدد بوته گل سرخ بر مزار ادوارد فیتزجرالد مترجم رباعیات عمر خیام قرارداده شد که بر سرلوحه آن این‌طور نوشته شده بود: 《این بوته گل سرخ در باغ ''کیو'' پرورده شده و تخم آن را ''سیمپسن'' از مزار عمر خیام در نیشابور آورده و به‌دست چندین تن از هواداران ادوارد فیتزجرالد از جانب [[انجمن عمر خیام]] غرس شده. 》<ref>دهخدا ۹۸۰</ref>
 
==== در نیشابور ====
* [[میدان خیام]] یکی از میدان‌های شهری در نیشابور به نام خیام نامگذاری شده‌است. همچنین در میان این میدان بنای آرامگاه اولیه عمر خیام قرار داده شده‌است.
* خیابان خیام یکی از خیابان‌های شهر نیشابور واقع در شهرک فرهنگیان است که به نام عمر خیام نام‌گذاری شده‌است.
* [[شهرک صنعتی خیام]] در نزدیکی نیشابور به نام خیام نامگذاری شده‌است.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.khorasaniec.ir/shahrak.php |title=وبگاه شهرک‌های صنعتی استان خراسان رضوی |accessdate=۹ مه ۲۰۰۷ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070609200302/http://www.khorasaniec.ir/shahrak.php |archivedate=۹ ژوئن ۲۰۰۷ |dead-url=yes}}</ref>
* [[دبیرستان خیام]] یکی از مدرسه‌های قدیمی نیشابور خیام نامگذاری شده‌است.
* [[افلاک نمای خیام]] و پژوهشکده ستاره‌شناسی نیشابور.
* [[خانه ریاضیات نیشابور]] (برگرفته از تخصص ریاضی خیام) در نیشابور به نام وی است.
 
=== خیام در فیلم و داستان ===
* [[عمر خیام (فیلم)|فیلم عمر خیام]]، فیلمی آمریکایی ساختهٔ ۱۹۵۶ م.<ref>[http://www.imdb.com/title/tt0050799/ Omar Khayyam در بانک اطلاعات اینترنتی فیلم‌ها]</ref>
* [[میراث‌دار: افسانه عمر خیام|میراث‌دار: افسانهٔ عمر خیام]]، فیلمی آمریکایی ساختهٔ سال ۲۰۰۵ م.<ref>[http://www.imdb.com/title/tt0294806/ The Keeper: The Legend of Omar Khayyam در بانک اطلاعات اینترنتی فیلم‌ها]</ref>
* فیلم مستند ''جام شکسته: مناظره خیام با کالیگولا'' و کتابی به همین نام اثر آرمین نادری.<ref>https://www.mehrnews.com/news/4992481/جام-شکسته-مناظره-خیام-با-کالیگولا-منتشر-شد</ref>
* در یکی از رمان‌های ایرانی به نام خیام و آن دروغ دلاویز نوشتهٔ هوشنگ معین‌زاده، روح خیام نقشی محوری دارد.
* وی شخصیت اصلی [[سمرقند (رمان)|رمان سمرقند]] نوشتهٔ [[امین معلوف]] است.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.ketabnews.com/detail-29474-fa-1.html |title=زندگی خیام به روایت امین معلوف در "سمرقند" |accessdate=۸ آوریل ۲۰۱۶ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160419035509/http://www.ketabnews.com/detail-29474-fa-1.html |archivedate=۱۹ آوریل ۲۰۱۶ |dead-url=yes}}</ref>
* خیام یکی از شخصیت‌های داستان معصومه شیرازی اثر [[محمدعلی جمال‌زاده|محمد علی جمال زاده]] است.
* وی یکی از موضوعات بحث میان دو تن از شخصیت‌های رمان [[گرگ دریا]] نوشته [[جک لندن]] است.
* [[بهروز غریب‌پور]] در اپرای عروسکی عمر خیام، اجرا شده در سال ۱۳۹۷، به دوران زندگی، افکار و اشعار وی و تأثیر او در تاریخ پرداخته‌است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=گفتگو با بهروز غریب پور کارگردان اپرای عروسکی خیام نمایش حاضر در هفدهمین جشنواره نمایش عروسکی / اپرای خیام؛ عظیم‌ترین نمایشی است که تا …|نشانی=https://theater.ir/fa/110019|وبگاه=ایران تئاتر|بازبینی=2021-06-13|کد زبان=fa|نویسنده=احمدرضا حجارزاده|تاریخ= 4 شهریور 1397}}</ref>
 
== جستارهای وابسته ==
{{Div col|cols=۳}}
* [[رباعیات خیام]]
* [[مثلث خیام|مثلث خیام-پاسکال]]
* [[چهارضلعی خیام-ساکری]]
* [[سیارک ۳۰۹۵ عمر خیام]]
* [[آرامگاه خیام]]
* [[دانش و فناوری در ایران|دانش در ایران]]
* [[افلاک نمای عمر خیام]]
* [[اخترشناسی در سده‌های میانه اسلامی]]
{{Div col end}}
 
== پانویس ==
{{پانویس|۳}}
 
== پانویس ==
<references group="پانویس"/>
 
== منابع ==
=== کتاب‌ها ===
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = خیام | نام = عمر بن ابراهیم | ویراستار = بهاءالدین خرمشاهی | دیگران = با تصحیح، مقدمه و حواشی محمدعلی فروغی و قاسم غنی | عنوان = رباعیات خیام | سال = ۱۳۷۸ | ناشر = ناهید | مکان = تهران | شابک = 964-6205-00-3}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = قربانی | نام = ابوالقاسم | پیوند نویسنده = ابوالقاسم قربانی | عنوان = زندگی‌نامهٔ ریاضیدانان دورهٔ اسلامی از سدهٔ سوم تا سدهٔ یازدهم هجری | سال = ۱۳۷۵ | ناشر = [[مرکز نشر دانشگاهی]] | مکان = تهران | شابک = 964-01-0817-0}}
* {{یادکرد|فصل=|کتاب=گوشه‌هایی از ریاضیات دورهٔ اسلامی|نویسنده = برگرن، جی.ال. |ترجمه=محمد قاسم وحیدی و علی‌رضا جمالی |ناشر =فاطمی|چاپ=|شهر=[[تهران]] |کوشش=|صفحه=|سال=۱۳۷۳|شابک=}}
* {{یادکرد|فصل=|کتاب=گوشه‌هایی از ریاضیات دورهٔ اسلامی|نویسنده = برگرن، جی.ال. |ترجمه=محمد قاسم وحیدی و علی‌رضا جمالی |ناشر =فاطمی|چاپ=|شهر=[[تهران]] |کوشش=|صفحه=|سال=۱۳۷۳|شابک=}}
* {{یادکرد |کتاب=[[لغت‌نامه دهخدا]] جلد ۲۱ شماره مسلسل ۱۴۰|نویسنده = دهخدا، علی‌اکبر| ناشر =[[دانشگاه تهران]]، سازمان لغت‌نامه| شهر=[[تهران]] |کوشش=زیر نظر [[محمد معین]]}}
* {{یادکرد|فصل=نظریهٔ خیام دربارهٔ خطوط موازی|کتاب=ریاضیات در شرق|نویسنده = روزنفلد، ب. آ؛ و یوشکویچ، آ.ب. |ترجمه=[[پرویز شهریاری]]|ناشر =شرکت سهامی انتشارات خوارزمی |شهر=[[تهران]]|صفحه= |سال=۱۳۵۲}}
* {{یادکرد|فصل=نظریهٔ خیام دربارهٔ خطوط موازی|کتاب=ریاضیات در شرق|نویسنده = روزنفلد، ب. آ؛ و یوشکویچ، آ.ب. |ترجمه=[[پرویز شهریاری]]|ناشر =شرکت سهامی انتشارات خوارزمی |شهر=[[تهران]]|صفحه= |سال=۱۳۵۲}}
* {{یادکرد|فصل=ریاضیات شرق میانه و نزدیک در سده‌های میانه|کتاب=ریاضیات در شرق|نویسنده = کانسوا، س. ا؛ و دیگران|ترجمه=[[پرویز شهریاری]]|ناشر =[[انتشارات خوارزمی|شرکت سهامی انتشارات خوارزمی]] |شهر= [[تهران]]|سال=۱۳۵۲}}
* {{یادکرد|فصل=ریاضیات شرق میانه و نزدیک در سده‌های میانه|کتاب=ریاضیات در شرق|نویسنده = کانسوا، س. ا؛ و دیگران|ترجمه=[[پرویز شهریاری]]|ناشر =[[انتشارات خوارزمی|شرکت سهامی انتشارات خوارزمی]] |شهر= [[تهران]]|سال=۱۳۵۲}}
* {{یادکرد|فصل= خیّام، غیاث‌الدین ابولفتح عمر بن ابراهیم نیشابوری|کتاب=خلاصهٔ زندگی‌نامه علمی دانشمندان |نویسنده = |ترجمه= کیومرث مهاجر|ناشر =شرکت انتشارات علمی و فرهنگی |چاپ=|شهر=[[تهران]] |کوشش=زیر نظر [[احمد بیرشک]]، ویراستار [[فریبرز مجیدی]] |صفحه=|سال=۱۳۷۴|شابک=}}
* {{یادکرد|فصل= آثار مربوط به تاریخ ریاضیات در زبان فارسی|کتاب=آشنایی با ریاضیات|نویسنده = [[غلامحسین صدری‌افشار|صدری افشار، غلام‌حسین]]|ترجمه=|ناشر =انتشارات جانبی دانشگاه آزاد|چاپ=|شهر=[[تهران]]|کوشش=|صفحه=۴۱|سال=۲۵۳۶|شابک=}}
* {{یادکرد|کتاب=حکیم عمر خیام به عنوان عالم جبر|کوشش=[[غلام‌حسین مصاحب|غلامحسین مصاحب]]| ناشر=انجمن آثار و مفاخر فرهنگی با همکاری کمیسیون ملی یونسکو در ایران|سال=۱۳۷۹|شهر=[[تهران]]|شابک=964-6278-56-6}}
* {{یادکرد|کتاب=حکیم عمر خیام به عنوان عالم جبر|کوشش=[[غلام‌حسین مصاحب|غلامحسین مصاحب]]| ناشر=انجمن آثار و مفاخر فرهنگی با همکاری کمیسیون ملی یونسکو در ایران|سال=۱۳۷۹|شهر=[[تهران]]|شابک=964-6278-56-6}}
* {{یادکرد|فصل=|کتاب=نوروزنامه|نویسنده =عمر خیام|ترجمه=|ناشر =کتابخانه طهوری|شهر=[[تهران]] |کوشش=[[مجتبی مینوی]]|}}
* {{یادکرد|فصل=|کتاب=ترانه‌های خیام|نویسنده = [[صادق هدایت|صادق، هدایت]]|ترجمه=|ناشر = انتشارات امیرکبیر|شهر=تهران|کوشش=|صفحه=|سال=1302|شابک=}}
* {{یادکرد|نویسنده=ب. ل. وان در واردن|کتاب=تاریخ جبر، از خوارزمی تا امی نوتر|ناشر=انتشارات مبتکران|سال=زمستان ۱۳۷۶|ترجمه=دکتر محمدقاسم وحیدی اصل، علیرضا جمالی|شابک=}}
* {{یادکرد|نویسنده=هدایت، صادق|کتاب=ترانه‌های خیام|ناشر=کتابهای پرستو|سال=۱۳۵۳}}
* مرتضی‌پور، اکبر: شرح حال ریاضیدانان ایران و جهان.
* متن سخنرانی ایراد شده در دهلی نو، به نقل از فصلنامه «هستی»، بهار ۱۳۸۳.
* [[مراقبی، غلامحسین]]. رباعیات حکیم عمر خیام. انتشارات ملک، ۱۳۷۸، تهران.
* هاشم جوادزاده، ۱۳۸۰، کتاب خراسان، کانون آگهی ایران نوین.
* بهنام ظریفیان صنعت‌کار، دنیای نویسندگان و شعرا، [[نشر فارابی]]، چاپ یکم، ۱۳۸۳، {{شابک|۹۶۴-۵۶۰۸-۳۷-۶}}.
* محمداحمد پناهی سمنانی، حسن صباح چهره شگفت‌انگیز تاریخ، نشر کتاب نمونه، چاپ چهارم، ۱۳۷۰.
* خیام، عمر بن ابراهیم، رباعیات (اسرار عزل)، نشر میرسعیدی فراهانی، چاپ یکم، ۱۳۸۱، {{شابک|۹۶۴-۶۸۵۳-۱۵-۳}}.
* وبگاه [https://web.archive.org/web/20070714225945/http://lunar.arc.nasa.gov/printerready/science/geography_items/carters/craters_o.html Moon Nomenclature - Craters] {{نشان زبان|en}}{{چر}}{{رچ}} (۸{{رچ}} مه ۲۰۰۷){{رچ}}.
* رباعیات حکیم عمر خیام، به کوشش نساء حمزه‌زاده، مقدمه: محمدحسن سیدان، چاپ: شرکت چاپ ابریشم رشت.
* {{یادکرد|فصل=ریاضیات |کتاب=علم در اسلام|ناشر =[[سروش]]|چاپ=|شهر=[[تهران]]|کوشش=[[احمد آرام]]|سال=۱۳۶۶|شابک=}}
* {{یادکرد|فصل=ریاضیات |کتاب=علم در اسلام|ناشر =[[سروش]]|چاپ=|شهر=[[تهران]]|کوشش=[[احمد آرام]]|سال=۱۳۶۶|شابک=}}
* {{یادکرد|نویسنده=امینی، حسین، به کوشش: جواد عباسی |کتاب=فلسفه پوچی|ناشر=کنکاش دانش|سال=۱۳۸۶}}
* {{یادکرد|فصل= خیّام، غیاث‌الدین ابولفتح عمر بن ابراهیم نیشابوری|کتاب=خلاصهٔ زندگی‌نامه علمی دانشمندان |نویسنده = |ترجمه= کیومرث مهاجر|ناشر =شرکت انتشارات علمی و فرهنگی |چاپ=|شهر=[[تهران]] |کوشش=زیر نظر [[احمد بیرشک]]، ویراستار [[فریبرز مجیدی]] |صفحه=|سال=۱۳۷۴|شابک=}}
* نوزده مقاله دربارهٔ حکیم عمر خیام نیشابوری، کنگره جهانی بزرگداشت حکیم عمر خیام در سال جهانی ریاضیات(۲۰۰۰میلادی)، گردآورنده:حسن نظریان، ناشر: اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان با همکاری مرکز نیشابورشناسی، اردیبهشت ۱۳۷۹.
* ''جبر و مقابلهٔ خیام''، ترجمهٔ [[غلام‌حسین مصاحب|غلامحسین مصاحب]]، ۱۳۱۷.
* ''تاریخ نجوم اسلامی''، نللینو، ترجمهٔ [[احمد آرام]]، ۱۳۳۹.
* ''استفادهٔ دانشمندان مغرب زمین از جبر و مقابلهٔ خیام''، [[جلال مصطفوی]]، ۱۳۳۹.
* ''خیامی‌نامه''، [[جلال همائی]]، ۱۳۴۶.
* ''علم و تمدن در اسلام''، سیدحسین نصر، ترجمهٔ احمد آرام، ۱۳۵۰.
* ''نظریهٔ خیام دربارهٔ خطوط موازی، مقاله‌ای در کتاب ریاضیات در شرق''، ترجمهٔ [[پرویز شهریاری]]، ۱۳۵۲.
* ''مقدمه بر تاریخ علم''، جلد اول: ''از هومر تا عمر خیام''، [[جرج سارتن|جورج سارتون]]، [[غلامحسین صدری‌افشار|غلامحسین صدری افشار]]، ۱۳۵۳.
* ''بازسازی نظر خیام دربارهٔ وجود''، [[زهرا مصطفوی]]، مجله مقالات و بررسی‌ها، شماره ۷۷، ۱۳۸۴.


=== مقاله‌ها ===
== پانویس ==
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = حسام‌پور | نام = سعید| نام خانوادگی۲ = حسنلی | نام۲ = کاووس | عنوان =رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی| پیوند=http://magiran.com/p704545 | ژورنال = کاوش‌نامه زبان و ادبیات فارسی| شماره =۱۸ | ناشر =[[مگ‌ایران]] |سال=۱۳۸۸| تاریخ = بهار و تابستان ۱۳۸۸ |صفحه= ۱۸۳–۲۰۰ | issn = 1735-9589|تاریخ بازبینی=۲۹ آوریل ۲۰۱۶}} {{نیازمند عضویت}}
=== یادداشت‌ها ===
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = حسن‌لی | نام = کاووس| نام خانوادگی۲ = حسام‌پور | نام۲ = سعید | عنوان =کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم| پیوند=http://magiran.com/p726562 | ژورنال = پژوهش زبان و ادبیات فارسی| شماره =۱۴ | ناشر =[[مگ‌ایران]] |سال=۱۳۸۸| تاریخ = پاییز ۱۳۸۸ |صفحه= ۹۹–۱۲۶ | issn = 1735-1030|تاریخ بازبینی=۲۹ آوریل ۲۰۱۶}} {{نیازمند عضویت}}
{{پانویس|گروه=یادداشت|اندازه=کوچک|۲}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =محسنی‌نیا | نام = ناصر | عنوان =خیام‌پژوهی با تکیه بر جهان معاصر عرب| پیوند=http://magiran.com/p817791 | ژورنال = متن‌شناسی ادب فارسی| شماره =۳ | ناشر =[[مگ‌ایران]] |سال=۱۳۸۹| تاریخ = پاییز ۱۳۸۹ |صفحه= ۱–۲۰ | issn = 2008-5486|تاریخ بازبینی=۲۷ آوریل ۲۰۱۶}} {{نیازمند عضویت}}


{{جعبه درگاه|زندگی‌نامه|نیشابور|ادبیات فارسی}}
=== ارجاعات ===
{{پانویس|۳|اندازه=ریز}}


== پیوند به بیرون ==
=== منابع ===
{{جعبه پیوند به پروژه‌های خواهر}}
{{آغاز پانویس|35em}}
* [http://rch.ac.ir/article/Details?id=8935 مقاله خیام] در [[دانشنامه جهان اسلام]]
'''آثار مکتوب'''
{{Spoken Wikipedia|Khayam-Omar-fa.ogg|{{Start date|۲۰۱۰|۰۹|۲۰}}|۲۲٫۷ مگا}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۲=غنی‌زاده|نام۲=پیام|عنوان=اندیشه‌های فلسفی خیام|ژورنال=اطلاعات سیاسی - اقتصادی|مکان=تهران|شماره=۳۰۲|تاریخ=۱۳۹۴|صفحه=۱۵۰–۱۶۳|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1122154/|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]|نام۱=علی‌اکبر|نام خانوادگی۱=امینی}}
* خواندن رباعیات با صوت ام کلثوم[{{یوتیوب|CM0cuz7Qt8g|}}]
* {{یادکرد ژورنال|عنوان=آیا خیام و ابوالعلای معری زندیق بوده‌اند؟|ژورنال=فرهنگ|مکان=تهران|شماره=۵۳ و ۵۴|تاریخ=۱۳۸۴|صفحه=۴۱–۴۳|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/43993/|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]|نام۱=جعفر|نام خانوادگی۱=آقایانی چاوشی}}
* [https://web.archive.org/web/20170826121908/http://khayyam.info/ اطّلاعات دربارهٔ خیّام به زبان‌های مختلف]
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=باقری|نام=محمد|مدخل=خیام: ریاضیات|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=[[بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|مکان=تهران|کوشش=حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد|پیوند مدخل=https://rch.ac.ir/article/Details?id=8935}}
* [http://www.irantarikh.com/adab/khaiyam.pdf دانلود کتاب ترانه‌های خیام]، اثر [[صادق هدایت]]
* {{یادکرد ژورنال|عنوان=نگاهی خردورزانه به خیام|ژورنال=دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران|مکان=تهران|شماره=۵۸|تاریخ=۱۳۸۶|صفحه=۱۵۳–۱۷۸|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/430412/|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]|نام۱=محمدحسین|نام خانوادگی۱=بیات}}
* [http://jwilson.coe.uga.edu/emt669/Student.Folders/Jones.June/omar/omarpaper.html عمر خیام و حل هندسی معادله درجه ۳] {{نشان زبان|en}}
* {{یادکرد ژورنال|عنوان=نقد و بررسی کتاب: کارنامه تحلیلی خیام پژوهی در ایران|ژورنال=کتاب ماه|مکان=تهران|شماره=۱۵۹|تاریخ=۱۳۸۹|صفحه=۶۶–۷۰|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/691629/|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]|نام۱=نیلوفر|نام خانوادگی۱=توکلی}}
* [http://www.angelfire.com/rnb/bashiri/Poets/Khayyam.html زندگی‌نامه عمر خیام] (به قلم [[ایرج بشیری]])
* {{یادکرد ژورنال|عنوان=گنجینه مفاخر: «خیام» و آثار او|ژورنال=کیهان فرهنگی|مکان=تهران|شماره=۲۹۲ تا ۲۹۳|تاریخ=۱۳۹۰|صفحه=۶۰–۶۴|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/858750/|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]|نام۱=عبدالحسین|نام خانوادگی۱=توکلی طرقی}}
* [https://web.archive.org/web/20070824011825/http://www.khayyam.ir/farsi/ بانک اطلاعات حکیم عمر خیام]
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=توکلی نیشابوری|نام=نصرالله|عنوان=آخرین سقوط آریاها|سال=۲۰۱۴|مکان=مریلند|ناشر=بتسدا|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/103702|شابک=978-1-58814-098-2}}
* [https://web.archive.org/web/20070927210029/http://www.ipm.ac.ir/IPM/homepage/WorldNews/44.pdf رازهای خیام]، مروری بر کارنامه بزرگ‌ترین ریاضی‌دان قرون وسطی، در «[[پژوهشگاه دانش‌های بنیادی]]»
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۲=رضایی|نام۲=لیلا|عنوان=سبک شناسی عروضی رباعیات خیام|ژورنال=نقد ادبی|مکان=تهران|شماره=۳۸|تاریخ=۱۳۹۶|صفحه=۱۴۸–۱۷۰|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1315321/|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]|نام۱=عباس|نام خانوادگی۱=جاهدپناه}}
* [http://www.bbc.co.uk/programmes/b00rs21m مستند خیام]، بی‌بی‌سی
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=جرداق|نام=جردج|عنوان=امام علی (ع) صدای عدالت انسانی|سال=۱۳۷۹|مکان=تهران|ناشر=کلبه شروق|پیوند نویسنده=جرج جرداق|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/35430|مترجم=هادی خسروشاهی}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = حسام‌پور | نام = سعید| نام خانوادگی۲ = حسنلی | نام۲ = کاووس | عنوان =رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی| پیوند=http://magiran.com/p704545 | ژورنال = کاوش‌نامه زبان و ادبیات فارسی| شماره =۱۸ | ناشر =[[مگ‌ایران]] |سال=۱۳۸۸| تاریخ = بهار و تابستان ۱۳۸۸ |صفحه= ۱۸۳–۲۰۰ | issn = 1735-9589|تاریخ بازبینی=۲۹ آوریل ۲۰۱۶}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = حسن‌لی | نام = کاووس| نام خانوادگی۲ = حسام‌پور | نام۲ = سعید | عنوان =کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم| پیوند=http://magiran.com/p726562 | ژورنال = پژوهش زبان و ادبیات فارسی| شماره =۱۴ | ناشر =[[مگ‌ایران]] |سال=۱۳۸۸| تاریخ = پاییز ۱۳۸۸ |صفحه= ۹۹–۱۲۶ | issn = 1735-1030|تاریخ بازبینی=۲۹ آوریل ۲۰۱۶}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = حقیقت | نام = عبدالرفیع | عنوان = دانشمندان ایرانی از کهن‌ترین زمان تاریخ تا پایان دوره قاجار | سال = ۱۳۸۹ | ناشر = کومش | مکان = تهران | شابک = |پیوند=https://noorlib.ir/book/view/18227|پیوند نویسنده=عبدالرفیع حقیقت}}
* {{یادکرد ژورنال|عنوان=نقد و معرفی: شرح حال ریاضیدانان ایران و جهان|ژورنال=کتاب ماه علوم و فنون|مکان=تهران|شماره=۴۶|تاریخ=۱۳۸۰|صفحه=۲۴–۲۸|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/100211/|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]|نام۱=فاطمه|نام خانوادگی۱=خدایی}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = خیام | نام = عمر بن ابراهیم | ویراستار = بهاءالدین خرمشاهی | دیگران = با تصحیح، مقدمه و حواشی محمدعلی فروغی و قاسم غنی | عنوان = رباعیات خیام | سال = ۱۳۷۸ | ناشر = ناهید | مکان = تهران | شابک = 964-6205-00-3}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=دهخدا|نام=علی‌اکبر|عنوان=لغت‌نامه|سال=۱۳۷۳|مکان=تهران|ناشر=روزنه|پیوند نویسنده=علی‌اکبر دهخدا|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/20629|کوشش=جعفر شهیدی و محمد معین}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = زرین‌کوب| نام = عبدالحسین | پیوند نویسنده = عبدالحسین زرین‌کوب | عنوان = با کاروان حله | سال = ۱۳۴۷ | ناشر = جاویدان | مکان = تهران | شابک =}}
* {{یادکرد ژورنال|عنوان=نظام فکری خیام|ژورنال=پژوهش‌های ادبی|مکان=تهران|شماره=۲۰|تاریخ=۱۳۸۷|صفحه=۶۱–۹۰|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/982107/|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]|نام۱=مهبود|نام خانوادگی۱=فاضلی}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=قاسملو|نام=فرید|مدخل=خیام: نجوم|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=[[بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|مکان=تهران|کوشش=حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد|پیوند مدخل=https://rch.ac.ir/article/Details?id=8935}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = قربانی | نام = ابوالقاسم | پیوند نویسنده = ابوالقاسم قربانی | عنوان = زندگی‌نامهٔ ریاضیدانان دورهٔ اسلامی از سدهٔ سوم تا سدهٔ یازدهم هجری | سال = ۱۳۷۵ | ناشر = [[مرکز نشر دانشگاهی]] | مکان = تهران | شابک = 964-01-0817-0}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=کرامتی|نام=یوسف|عنوان=نکاتی دربارهٔ زندگی و زادروز خیام و لزوم بازنگری در سالروز بزرگداشت خیام و روز ملی ریاضیات|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/881519/|ژورنال=کتاب ماه علوم و فنون|شماره=۶۰|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]|سال=۱۳۹۱|صفحه=۸۲–۹۰}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=محسنی‌نیا|نام=ناصر|عنوان=خیام‌پژوهی با تکیه بر جهان معاصر عرب|پیوند=http://magiran.com/p817791|ژورنال=متن‌شناسی ادب فارسی|شماره=۳|ناشر=[[مگ‌ایران]]|سال=۱۳۸۹|تاریخ=پاییز ۱۳۸۹|صفحه=۱–۲۰|issn=2008-5486|تاریخ بازبینی=۲۷ آوریل ۲۰۱۶}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۲=زعیمیان|نام۱=عزت|نام خانوادگی۱=ملاابراهیمی|نام۲=تغرید|عنوان=مقایسه تطبیقی آرای اعتقادی عمر خیام و ابوالعلای معری|ژورنال=پژوهش‌های اعتقادی کلامی|مکان=ساوه|شماره=۲۳|تاریخ=۱۳۹۵|صفحه=۹۵–۱۱۲|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1290559|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}}
* {{یادکرد ژورنال|عنوان=کارنامه خیام پژوهی در سال ۱۳۷۷|ژورنال=نشر دانش|مکان=تهران|شماره=۹۲|تاریخ=۱۳۷۸|صفحه=۳۳–۴۱|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/47302/|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]|نام۱=علی|نام خانوادگی۱=میرافضلی}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=میرافضلی|نام=علی|مدخل=خیام|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=[[بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|مکان=تهران|کوشش=حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد|پیوند مدخل=https://rch.ac.ir/article/Details?id=8935}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=هدایت|نام=صادق|عنوان=ترانه‌های خیام|سال=۱۳۴۲|مکان=تهران|پیوند نویسنده=صادق هدایت|ناشر=امیرکبیر}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=یگانی|نام=اسماعیل|عنوان=نادره ایام حکیم عمر خیام و رباعیات او|سال=۱۳۴۲|مکان=تهران|ناشر=انجمن آثار علمی|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/103719}}
{{چپ‌چین}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Boyle|مکان=|ناشر=Manchester University Press|سال=1969|دانشنامه=Bulletin of the John Rylands Library|نام=John Andrew|مدخل=Omar Khayyam: astronomer, mathematician and poet|پیوند مدخل=https://www.manchesterhive.com/configurable/content/journals$002fbjrl$002f52$002f1$002farticle-p30.xml?t:ac=journals%24002fbjrl%24002f52%24002f1%24002farticle-p30.xml|زبان=en}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Mousavian|مکان=|ناشر=plato.stanford.edu|سال=2023|دانشنامه=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|نام=Seyed N|مدخل=Umar Khayyam|پیوند مدخل=https://plato.stanford.edu/entries/umar-khayyam/|زبان=en|نام۲=Suzanne|نام۳=Mehdi|نام۴=Glen Van|نام خانوادگی۲=Sumner|نام خانوادگی۳=Aminrazavi|نام خانوادگی۴=Brummelen}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی۱=Aminrazavi|نام۱=Mehdi|عنوان=Wine of Wisdom: The Life, Poetry and Philosophy of Omar Khayyam|سال=۲۰۰۵|ناشر=University of Mary Washington|شابک=1-85168-355-0|زبان=en}}
{{پایان}}
'''آثار آنلاین'''
* {{یادکرد وب|نام خانوادگی=|نام=|عنوان=امین معلوف زندگی خیام را در «سمرقند» روایت کرد|ناشر=|نشانی=https://www.ibna.ir/fa/naghli/124301/امين-معلوف-زندگی-خيام-سمرقند-روايت-كرد|تاریخ=۱۳۹۰|تاریخ بازبینی=۲۸ مرداد ۱۴۰۲|شناسه={{شناسه یادکرد|خبر۶}}|نویسنده=ایبنا|کد زبان=|وبگاه=ibna.ir}}
* {{یادکرد وب|نام خانوادگی=|نام=|عنوان=اپرای خیام؛ عظیم‌ترین نمایشی است که تا امروز کار کرده‌ام|ناشر=|نشانی=https://theater.ir/fa/110019|تاریخ=۱۳۹۷|تاریخ بازبینی=۲۸ مرداد ۱۴۰۲|شناسه={{شناسه یادکرد|خبر۵}}|نویسنده=ایران تئاتر|کد زبان=|وبگاه=theater.ir}}
* {{یادکرد وب|نام خانوادگی=|نام=|عنوان=پرده برداری از مجسمه خیام در دانشگاه اوکلاهما امریکا|ناشر=|نشانی=https://www.irna.ir/news/82017270/پرده-برداري-از-مجسمه-خيام-در-دانشگاه-اوكلاهما-امريكا|تاریخ=۱۳۹۵|تاریخ بازبینی=۲۸ مرداد ۱۴۰۲|شناسه={{شناسه یادکرد|ایرنا۱}}|نویسنده=ایرنا|کد زبان=|وبگاه=irna.ir}}
* {{یادکرد وب |عنوان=تندیس ۴ تن از مفاخر ایران در سازمان ملل|نشانی=https://web.archive.org/web/20161130035918/http://www.tabnak.ir/fa/pages/?cid=51185|تاریخ= ۱۸ خرداد ۱۳۸۸ |شناسه={{شناسه یادکرد|تندیس}}|تاریخ بازبینی=۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۲|نویسنده=تابناک|وبگاه=tabnak.ir}}
* {{یادکرد وب|نام خانوادگی=|نام=|عنوان=دهانه‌ای در ماه که به نام شاعر ایرانی نام‌گذاری شده است|ناشر=|نشانی=https://www.khabaronline.ir/news/239286/دهانه-ای-در-ماه-که-به-نام-شاعر-ایرانی-نام-گذاری-شده-است|تاریخ=۱۳۹۱|تاریخ بازبینی=۲۸ مرداد ۱۴۰۲|شناسه={{شناسه یادکرد|خبر۱}}|نویسنده=خبرآنلاین|کد زبان=|وبگاه=khabaronline.ir}}
* {{یادکرد وب|نام خانوادگی=|نام=|عنوان= «جام شکسته: مناظره خیام با کالیگولا» منتشر شد|ناشر=|نشانی=https://www.mehrnews.com/news/4992481/جام-شکسته-مناظره-خیام-با-کالیگولا-منتشر-شد|تاریخ=۱۳۹۹|تاریخ بازبینی=۲۸ مرداد ۱۴۰۲|شناسه={{شناسه یادکرد|خبر۳}}|نویسنده=خبرگزاری مهر|کد زبان=|وبگاه=mehrnews.com}}
{{چپ‌چین}}
* {{یادکرد وب|نام خانوادگی=|نام=|عنوان=3095 Omarkhayyam Asteroid Facts|ناشر=|نشانی=https://www.universeguide.com/asteroid/6366/omarkhayyam|تاریخ=۲۰۱۹|تاریخ بازبینی=|شناسه={{شناسه یادکرد|Omarkhayyam}}|نویسنده=Universe Guide|کد زبان=en|وبگاه=universeguide.com}}
* {{یادکرد وب|نام خانوادگی=|نام=|عنوان=Omar Khayyam|ناشر=|نشانی=https://www.imdb.com/title/tt0050799/|تاریخ=|تاریخ بازبینی=|شناسه={{شناسه یادکرد|Omar}}|نویسنده=IMDb|کد زبان=en|وبگاه=imdb.com}}
* {{یادکرد وب|نام خانوادگی=|نام=|عنوان=The Keeper: The Legend of Omar Khayyam|ناشر=|نشانی=https://www.imdb.com/title/tt0294806/|تاریخ=|تاریخ بازبینی=|شناسه={{شناسه یادکرد|Keeper}}|نویسنده=IMDb|کد زبان=en|وبگاه=imdb.com}}
* {{جعبه درگاه|زندگی‌نامه|نیشابور|ادبیات فارسی}}{{یادکرد وب|نام خانوادگی=Gohrab|نام=Asghar Seyed|عنوان=The Moving Finger: Glimpses into the Life of a Persian Quatrain|ناشر=|نشانی=https://www.leidenmedievalistsblog.nl/articles/the-moving-finger|تاریخ=13 April 2018|تاریخ بازبینی=|شناسه={{شناسه یادکرد|Glimpses}}|نویسنده=|کد زبان=en|وبگاه=leidenmedievalistsblog.nl}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Connor|مکان=|ناشر=MacTutor Index|سال=1999|ویرایش=1rd|دانشنامه=MacTutor Index|نام=J J O|مدخل=Omar Khayyam|پیوند مدخل=https://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Biographies/Khayyam/|زبان=en|نام۲=E F|نام خانوادگی۲=Robertson}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=The Editors of Encyclopaedia Britannica|مکان=|ناشر=britannica.com|سال=2023|دانشنامه=[[دانشنامه بریتانیکا|Encyclopædia Britannica]]|نام=|مدخل=Omar Khayyam|پیوند مدخل=https://www.britannica.com/biography/Omar-Khayyam-Persian-poet-and-astronomer|زبان=en|شابک=|شابک نادرست=}}
{{پایان}}
{{پایان پانویس}}


{{خیام}}
{{خیام}}
{{اهالی خراسان باستان}}
{{اهالی خراسان باستان}}
{{ادبیات فارسی}}
{{فلسفه اسلامی}}
{{فلسفه اسلامی}}
{{تاریخ فلسفه و حکمت ایران}}
{{تاریخ فلسفه و حکمت ایران}}
خط ۴۴۸: خط ۳۹۵:
{{زبان و ادبیات عربی در دوره عباسی}}
{{زبان و ادبیات عربی در دوره عباسی}}
{{عبدالرحمان شرفکندی}}
{{عبدالرحمان شرفکندی}}
{{داده‌های کتابخانه‌ای}}
{{درجه‌بندی|نیازمند پیوند=خیر|نیازمند رده=خیر|نیازمند جعبه اطلاعات=خیر|نیازمند تصویر=خیر|نیازمند استانداردسازی=خیر|نیازمند ویراستاری=خیر|مقابله نشده با دانشنامه‌ها=خیر|تاریخ خوبیدگی=|تاریخ برگزیدگی=|توضیحات=}}


{{ترتیب‌پیش‌فرض:خیام، عمر}}
{{ترتیب‌پیش‌فرض:خیام، عمر}}
خط ۴۵۷: خط ۴۰۴:
[[رده:اهالی ایران در سده ۱۲ (میلادی)]]
[[رده:اهالی ایران در سده ۱۲ (میلادی)]]
[[رده:اهالی نیشابور]]
[[رده:اهالی نیشابور]]
[[رده:جبر]]
[[رده:خاک‌سپاری‌ها در نیشابور]]
[[رده:خیام|خیام]]
[[رده:خیام|خیام]]
[[رده:درگذشتگان ۱۱۲۲ (میلادی)]]
[[رده:درگذشتگان ۱۱۲۲ (میلادی)]]
[[رده:درگذشتگان ۱۱۳۱ (میلادی)]]
[[رده:درگذشتگان ۱۱۳۱ (میلادی)]]
[[رده:درگذشتگان ۵۱۰]]
[[رده:درگذشتگان ۵۱۷ (قمری)]]
[[رده:ریاضی‌دانان اسلام قرون وسطی]]
[[رده:ریاضی‌دانان اسلام قرون وسطی]]
[[رده:ریاضی‌دانان اهل ایران در قرون وسطی]]
[[رده:ریاضی‌دانان اهل ایران در قرون وسطی]]
خط ۴۷۰: خط ۴۱۵:
[[رده:ریاضی‌دانان سده ۱۲ (میلادی)]]
[[رده:ریاضی‌دانان سده ۱۲ (میلادی)]]
[[رده:ریاضی‌دانان فارسی‌زبان]]
[[رده:ریاضی‌دانان فارسی‌زبان]]
[[رده:ریاضی‌دانان مسلمان]]
[[رده:زادگان ۱۰۴۸ (میلادی)]]
[[رده:زادگان ۱۰۴۸ (میلادی)]]
[[رده:زادگان ۴۲۷]]
[[رده:زادگان ۴۲۷]]
[[رده:زادگان ۴۳۹ (قمری)]]
[[رده:ستاره‌شناسان سده ۱۲ (میلادی)]]
[[رده:ستاره‌شناسان سده ۱۲ (میلادی)]]
[[رده:ستاره‌شناسان مسلمان]]
[[رده:شاعران ادبیات فارسی قرون وسطی]]
[[رده:شاعران ادبیات فارسی قرون وسطی]]
[[رده:شاعران ایران بزرگ]]
[[رده:شاعران ایران بزرگ]]
[[رده:شاعران ایرانی سده ۱۱ (میلادی)]]
[[رده:شاعران ایرانی سده ۱۱ (میلادی)]]
[[رده:شاعران دوره سلجوقی]]
[[رده:شاعران دوره سلجوقی]]
[[رده:شاعران دوره سلجوقیان]]
[[رده:شاعران سده ۱۲ (میلادی) اهل ایران]]
[[رده:شاعران سده ۱۲ (میلادی) اهل ایران]]
[[رده:شاعران فارسی‌زبان سده ۵ (قمری)]]
[[رده:شاعران فارسی‌زبان سده ۵ (قمری)]]
[[رده:شاعران فارسی‌زبان سده ۶ (قمری)]]
[[رده:شاعران فارسی‌زبان سده ۶ (قمری)]]
[[رده:شاعران فارسی‌زبان]]
[[رده:شاعران فارسی‌زبان]]
[[رده:شاعران مسلمان]]
[[رده:صوفیان اهل ایران]]
[[رده:فارسی‌زبانان]]
[[رده:فارسی‌زبانان]]
[[رده:فیزیک‌دانان فارسی‌زبان]]
[[رده:فیزیک‌دانان فارسی‌زبان]]
خط ۴۸۶: خط ۴۳۷:
[[رده:فیلسوفان اهل نیشابور]]
[[رده:فیلسوفان اهل نیشابور]]
[[رده:فیلسوفان فارسی‌زبان]]
[[رده:فیلسوفان فارسی‌زبان]]
[[رده:منتقدان ادیان]]
[[رده:فیلسوفان مسلمان]]
[[رده:موجزنویسان]]
[[رده:مدفونان در نیشابور]]
[[رده:ندانم‌گرایان اهل ایران]]
[[رده:ندانم‌گرایان اهل ایران]]
[[رده:نمادهای ملی ایران]]
[[رده:نمادهای ملی ایران]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۹ اوت ۲۰۲۳، ساعت ۰۳:۰۸

خیام
مجسمه عمر خیام، اثر ابوالحسن صدیقی
مجسمه عمر خیام، اثر ابوالحسن صدیقی
نام اصلی
غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری
زاده۲۸ اردیبهشت ۴۲۷
۴۴۰ قمری
۱۸ مه ۱۰۴۸
محل زندگیحیره، نیشابور
درگذشته۱۲ آذر ۵۱۰
۵۳۶ قمری
۱۱۳۱ میلادی
نیشابور
آرامگاهنیشابور
۳۶°۹′۵۷٫۲۱″ شمالی ۵۸°۴۹′۲۰٫۲″ شرقی / ۳۶٫۱۶۵۸۹۱۷°شمالی ۵۸٫۸۲۲۲۷۸°شرقی / 36.1658917; 58.822278
نام(های) دیگرخیامی، خیام نیشابوری، خیامی النّیسابوری
لقبحکیم، حجة الحق
تخلصخیام
زمینه کاریریاضیات، اخترشناسی، شعر، فلسفه، تاریخ، گاه‌شماری
ملیتایرانی
دانشگاهنظامیهٔ نیشابور
در زمان حکومتسلجوقیان
سبک نوشتاریغزلیات
رویدادهای مهمسقوط دولت آل‌بویه، قیام دولتِ سلجوقی، جنگ‌های صلیبی، ظهور باطنیان
کتاب‌هاکتاب‌شناسی خیام
دیوان اشعاررباعیات خیام
شاگردابن سینا، امام موفق نیشابوری، ناصرالدین محمدمنصور، ابوالحسن انباری
استاداحمد غزالی، عین القضاة همدانی و علی بن محمد حجازی قاینی
دلیل سرشناسیتدوین گاه‌شماری جلالی، رباعیات و نظریات ریاضی
پدر و مادرابراهیم خیام نیشابوری (پدر)
خیام
آثار
فهرست آثار
هنر و اندیشه
خیام

عُمَر خَیّام نیشابوری (نام کامل: غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری) (۱ ذی‌الحجه ۴۳۹ – ۵۱۷ ه‍.ق) که با نام‌ها و القاب خیامی، خیام نیشابوری، عمر خیام و خیامی النّیسابوری هم نامیده شده است، حکیم، ریاضی‌دان، شاعر، موسیقی‌دان، کلامی، پزشک، فیلسوف، منجم، الهی‌پژوه، عالم به علوم قرآنی، فقیه و تاریخ‌دان ایرانی است که در دوره سلجوقیان و در ایران زندگانی می‌کرد.

از زندگانی خیام اطلاعات کمی در دست است و در بسیاری از منابع، زندگانی او توامان با افسانه‌سرایی گزارش شده است. آنطور که مشخص است، وی در نیشابور زاده شده است و در همان‌جا زندگانی کرده و درگذشت او نیز در همان‌جا بر اثر بیماری گزارش شده است. مشهور است که او در ۳ خرداد ۴۲۷ ه‍. ش به دنیا آمده است و در سال ۵۱۷ ه‍.ق درگذشته است. به نظر می‌رسد او در دوران حیات خود، مورد بی‌مهری پادشاهان، زمام‌داران و عالمان دینی قرار گرفته است و از این رو چندین بار به سفر مجبور شده است. او مدت زیادی را در اصفهان ساکن بوده است. در منابع برای او حداقل یک دختر گزارش شده است. مدفن خیام در نیشابور، در محوطه باغی در نیشابور قرار دارد که امروزه بنایی به یادبود او بر آن ساخته شده است.

خیام خود را شاگرد ابن‌سینا گزارش می‌کند هرچند به نظر می‌رسد منظور وی از شاگردی نزد ابن‌سینا، تحت تأثیر بودنش از آثار وی بوده است. تذکره‌نویسان خیام را شاگرد امام موفق نیشابوری، ابوالحسن انباری و ناصرالدین محمدمنصور خوانده‌اند. برای خیام شاگردانی گزارش نکرده‌اند. بیهقی او را دارای روحیه خساست در تعلیم توصیف کرده است و از همین رو آثار کمی برای خیام گزارش می‌کند؛ اما امروزه آثار فراوانی به خیام منسوب است. در میان آثار منسوب به خیام، صحت انتساب بسیاری از رباعیات او محل نزاع محققان و پژوهشگران است.

هرچند جایگاه علمی خیام، خصوصاً در علم ریاضیات، برتر از جایگاه ادبی اوست، اما شهرت او در جهان و ایران بیشتر به واسطه رباعیات منسوب به اوست. این رباعیات به بیشترِ زبان‌های زنده ترجمه شده است. آوازهٔ وی در غرب به‌طور مشخص بیشتر مدیون ترجمهٔ ادوارد فیتزجرالد[یادداشت ۱] از رباعیات او به زبان انگلیسی است. یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را سر و سامان دادن و سرپرستی محاسبات گاه‌شماری ایران (مشهور به گاه‌شمار جلالی) در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک در دورهٔ پادشاهی ملک‌شاه سلجوقی (۴۲۶–۴۹۰ هجری قمری) دانسته‌اند. وی در ریاضیات، نجوم، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجهٔ سوم و مطالعاتش دربارهٔ اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده است.

پیشینه تاریخی

دوران زندگانی خیام با سلطه سلجوقیان همراه بود و اغلب شاهان این سلسله، مردانی فاسد، بی‌رحم و عیاش توصیف شده‌اند که بر ایران حکومت داشتند و توانسته بودند تا حوزه سلطنت خویش را از ایران و ممالک اسلامی، به ترکستان و سواحل مدیترانه برسانند.[۱] پیش از آن در قرن چهارم، رشد علمی دانشمندان مسلمان سبب شد تا عصر طلایی اسلام شکل بگیرد. دانشمندان مسلمان در زمینه‌های مختلفی دست به نگارش آثار علمی زدند و فضای عقل‌گرایانه بر جامعه اسلامی سیطره یافت. عصر طلایی اسلام، در قرن پنجم رو به افول نهاد.[۲]

عبدالحسین زرین‌کوب گزارش می‌کند که در زمان خیام فرقه‌های گوناگون سنی و شیعه، اشعری و معتزلی مشغول بحث‌ها و مجادلات اصولی و کلامی بودند و قشرهای مختلف، فیلسوفان را پیوسته به کفر متهم می‌کردند.[۳] در قرن پنجم و ششم ه‍. ق، فقیهان نسبت به عقل‌گرایان و فیلسوفان جبهه می‌گرفتند و از این رو فیلسوفان و عقل‌گرایان در قالب‌های مختلفی از جمله شعر ابراز عقاید می‌کردند. در این دوران، کسانی چون فارابی، ابوریحان بیرونی و زکریای رازی، با وجود داشتن جایگاه والایی اجتماعی، به الحاد و ارتداد متهم می‌شدند.[۴][۵] خواجه نظام‌الملک در اثرش به نام سیاست‌نامهٔ، همهٔ باورمندان به مذهبی خلاف مذهب خود (تسنن) را به شدت می‌کوبد و همه را «منحرف از راه حق» و «ملعون» می‌داند. در این دوران، جنگی فرقه‌ای بین شیعیان و اشعریان در منطقه نیشابور درگرفته بود و میان حنفیان و شافعیان نیز درگیری وجود داشت. اشاعره نیز هرگونه آزادی فکری را از بین برده بودند. همین فضا سبب شد تا محمد غزالی از تدریس در نظامیه استعفا دهد. به عقیده زرین‌کوب، خیام در چنین شرایطی، یک مخالفت بزرگ در برابر «این سختگیری‌های متعصبانه» بود.[۶]

نام و تبار

نام وی در متون عربی «ابوالفتح عمر بن ابراهیم الخیام» است.[۷] برای او نام کامل «غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری» را گزارش کرده‌اند.[۸][۹] در فارسی از او معمولاً به عنوان «عمر خیام» یاد می‌کنند،[۱۰] اما به نام‌های خیامی،[۱۱][۱۲] خیام نیشابوری، عمر خیام و خیامی النّیسابوری نیز شناخته می‌شود.[۱۳] ابوالفضل بیهقی خیام را «حجة الحق» لقب داده‌اند.[۱۴] نظامی عروضی نیز که کتابش را بیش از ۳۰ سال پس از مرگ خیام نوشته است، به لقب «حجة الحق» اشاره می‌کند.[۱۵] یکی دیگر از القابی که برای او به کار رفته است «دستور» است که نشانه جایگاه سیاسی او مشابه با یک وزیر بوده است. سنایی غزنوی نیز در نامه‌ای او را با القاب «جوهر نبوت»، «پیشوای حکیمان» و «موثق» یاد کرده[۱۶] و زبان خیام را به «ذوالفقار علی» تشبیه نموده است.[۱۷] منابع متقدم عموماً برای نام بردن از او، واژه «امام» را به کار بسته‌اند.[۱۸]

در زبان عربی، واژه «خیام» به معنای خیمه‌دوز است[۱۹] و به معنای خیمه‌فروش نیز به کار رفته است.[۲۰] هرچند مشخص نیست که چرا او را خیام نامیده‌اند اما احتمال داده شده که اجداد وی حرفهٔ خیمه‌دوزی را دنبال می‌کردند.[۲۱][۲۲] در سده پنجم ه‍.ق (دوران حیات خیام) نیشابور مرکز اصلی دین زرتشت بود.[۲۳] تمام نیاکان خیام را متعلق به نیشابور گزارش کرده‌اند.[۲۴][۲۵]

زندگی

تولد و کودکی

منابع در خصوص تاریخ زندگانی عمر خیام سخنی به میان نیاورده‌اند و گزارش شده است که وی در سدهٔ پنجم هجری قمری در نیشابور زاده شد.[۲۶] در این مورد که در نیشابور متولد شده یا در دهی به نام شمشاد در حوالی افغانستان اختلاف است، اما بیشتر منابع او را متعلق به نیشابور دانسته‌اند.[۲۷][۲۸] بیهقی که با وی آشنا بود، می‌نویسد: «طالعش جوزا بود و آفتاب و عطارد بر درجهٔ طالع در حـ از جوزا و عطارد صمیمی و مشتری از تثلیث ناظر بر آن دو».[۲۹] گوویندا تیرته — پژوهشگر هندی — بر اساس زایچه‌ای که بیهقی گزارش کرده است، تاریخ تولد خیام را ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ ه‍. ش، مصادف با ۱ ذی‌الحجه ۴۳۹ ه‍.ق یا همان ۱۸ می ۱۰۴۸ میلادی می‌داند.[۳۰] یوسف کرامتی — تاریخ‌پژوه ایرانی — بر این باور است که قول صحیح در روز تولد خیام، با توجه به زایچه منقول از بیهقی، تاریخ ۳ خرداد سال ۴۲۷ ه‍.ش است.[۳۱] رشیدی تبریزی (متوفی در قرن نهم) سال تولد خیام را ۴۴۵ ه‍.ق دانسته است که با وجود نوشته شدن برخی از آثار خیام در سال ۴۷۰ ه‍. ق، اشتباه در نظر گرفته شده است.[۳۲]

همکاری با دستگاه حکومتی

به‌طور کلی، تاریخ زندگانی عمر خیام ابهامات بسیاری دارد و زندگانی او با روایات افسانه‌گونه در هم آمیخته شده است.[۳۳][۳۴] گفته می‌شود که خیام هنگامی که سلطان سنجر، پسر ملک‌شاه در کودکی به آبله گرفتار بوده وی را درمان نموده است.[۳۵] با این وجود سلطان سنجر با او رابطه خوبی نداشته است.[۳۶] برخی منابع مدعی شده‌اند که خیام به دعوت جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان می‌رود تا سرپرستی رصدخانهٔ اصفهان را برعهده گیرد. او هجده سال در آن‌جا مقیم می‌شود. او در این مدت خود را وقف کارهای علمی کرد.[۳۷] گزارش شده است او در سال ۴۶۷ ه‍.ق مصادف با ۱۰۷۰ میلادی، به سمرقند سفری داشته است.[۳۸] منابع معتقدند که او به هرات، ری،[۳۹] شیراز[۴۰] و عراق نیز سفر کرد.[۴۱] بعد از مرگ شاه، او مجبور شد تا اصفهان را به قصد مکه ترک کند و پس از آن به نیشابور بازگشت.[۴۲] جرج جرداق دلیل سفر خیام به مکه را، فرار از دست کسانی می‌داند که به دنبال آزار او به واسطه عقایدش بودند.[۴۳]

خیام در دورانی زندگی می‌کرد که آزاداندیشی رو به افول بود و سختگیری کلامی رو به افزایش. از این رو احتمال داده‌اند که کم‌گویی او در آثار و تعداد کم شاگردانش، به سبب محافظه‌کاری او در برابر مخالفان عقل‌گرایی بوده است.[۴۴] او نسبت به محدودیت‌های برای ادامه فعالیت‌های علمی خود در دوره سلجوقیان معترض بود به این مطلب در مقدمه کتابی که در موضوع جبر نوشته بود، اشاره کرده است.[۴۵]

همسر و فرزندان

گروهی از نویسندگان، خیام را بدون زن و فرزند می‌دانند. آنان بر این عقیده هستند که خیام مشرب فلسفی داشته است و این مشرب، توصیه به زن و فرزند نمی‌کند. همچنین برای تأیید این قول، به سخن یاراحمد شاطری — نویسنده عصر قاجار — مبنی بر عدم ازدواج خیام نیز استناد شده است. این دسته، امام محمد بغدادی را که منابعی چون بیهقی، او را داماد خیام گزارش کرده‌اند، شوهرِ خواهرِ خیام می‌دانند. با این وجود صراحت لهجه بیهقی در داماد بودن بغدادی برای خیام، حاکی از داشتن حداقل یک دختر برای خیام است. همچنین برخی منابع چون دولتشاه سمرقندی در تذکرة الشعرا نسب محمد اشهری نیشابوری را به عمر خیام نیشابوری می‌رساند.[۴۶] وی سال‌های پایانی زندگانی خویش را در منطقه خراسان گذراند.[۴۷]

درگذشت و مدفن

در تاریخ مرگ خیام اختلاف است و تاریخی بین ۵۱۵ تا ۵۲۶ ه‍.ق برای آن در نظر گرفته شده است.[۴۸] آخرین گزارش‌ها مبنی بر حیات او به سال ۵۰۷ ه‍.ق و اولین گزارش از مرگ او، گزارشی است که ۵۳۰ ه‍.ق از قبرش داده شده است.[۴۹] با این وجود مستدل‌ترین تاریخ برای مرگ خیام را سال ۵۱۷ هجری قمری دانسته‌اند.[۵۰] گفته شده است که او در روزهای پایانی زندگی‌اش، چهل روز در مشهد معتکف بود و پس از مراجعت به نیشابور، به فاصله سه روز درگذشت.[۵۱] داماد او، لحظات پایانی خیام را چنین گزارش می‌کند: «او از خوردن و آشامیدن اعراض کرد تا اینکه نماز خفتن به جای آورد، روی بر زمین گذاشت و چنین بگفت: اللهم (إنک) تعلم أنی عرفتک علی مبلغ امکانی، فاغفر لی، فإن معرفتی إیاک وسیلتی إلیک، و سپس جان داد.»[۵۲]

دفن و آرامگاه

باغی در شهر نیشابور که مجتمع آرامگاه خیام و موزه خیام در آن قرار دارد.
باغی در شهر نیشابور که آرامگاه خیام در آن قرار دارد

نظامی عروضی گزارشی را در خصوص پیش‌بینی محل دفن خیام توسط خودش، نقل کرده است.[۵۳] بر پایه گفته نظامی عروضی، محل دفن عطار، در قبرستان حیره، خارج از ناحیه نیشابور بوده است. آرامگاه وی هم‌اکنون در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق در آن واقع می‌باشد، قرار گرفته است.[۵۴]

در گزارشی از سیمپسن که مربوط به اکتبر ۱۸۸۴ میلادی مصادف با مهر ۱۲۶۳ ه‍.ش آمده است که بر قبر خیام، بنایی ساده، ناهموار و خشن وجود داشت که دارای سه هلالی و سقفی گچی بود. در داخل مقبره و بر روی قبر نیز چهارگوشی مسطیل مربع ساخته شده از آجر و گچ وجود داشت. لرد جُرج ناتانیل کرزن — ایران‌شناس بریتانیایی — نیز در همان دوران، اوضاع قبر خیام را آشفته و آن را در میان باغی متروک توصیف کرده است. بر اساس گزارش‌ها، اولین بار مظفرالدین شاه اجازه و به نقلی دستور ساخت بنایی بر روی قبر خیام را داد.[۵۵] بر قبر خیام، در دوران حکومت رضاشاه، بنایی ساده با استفاده از سنگ مرمر وجود داشت که در مرکز آن، یک سنگ مرمر بزرگ به شکل مناره قرار گرفته بود. بعدها در دهه ۱۳۴۰ ه‍.ش و دوران حکومت محمدرضا پهلوی، بنای جدیدی بر روی مقبره ساخته شد که تا امروزه بر آن قبر، پابرجاست.[۵۶] ساخت این بنای جدید، در سال ۱۳۳۹ آغاز و در سال ۱۳۴۱ ه‍.ش افتتاح شد.[۵۷]

باورهای مذهبی

باورهای مذهبی و عرفانی خیام، همواره مورد اختلاف خیام‌پژوهان بوده است. محمدتقی جعفری در این خصوص گفته است که: «شخصیت خیام، در مجرای داوری‌های قرون متمادی تا روزگار ما، از کفر مطلق تا عرفان والای ملکوتی در نوسان بوده است.» بنابراین شناخت شخصیت دینی و عرفانی خیام، در حاله‌ای از ابهام است که تردیدها در انتساب برخی از اشعار به او، بر این ابهام افزوده است. در این میان، کسانی چون فیتز جرالد، خیام را شخصی لاادری و لذت‌گرا توصیف کرده است. امام محمد بغدادی — که داماد خیام بود — نیز وی را مسلمانی مؤمن گزارش می‌کند. صادق هدایت نیز با استناد به اشعار خیام، بر این باور است که او بی‌اعتنا به شریعت، دهری و شرابخوار بوده است. در مقابل صدیقی نخجوانی نیز با استناد به رباعیات خیام، او را عارفی دیندار توصیف می‌کند.[۵۸] در میان این دیدگاه‌ها گروهی نیز خیام را با توجه به مضامین برخی اشعارش همچون سماع، قلندری و…، به تصوف متهم کرده‌اند.[۵۹] هرچند وی در کتاب در علم کلیات وجود، صوفیان را در ضمن فیلسوفان و متکلمان، از طالبان خدا می‌داند ولی با این وجود هیچ گزارشی مبنی بر ورود او به طریقت‌های صوفیانه وجود ندارد.[۶۰] او در گزارشش در این کتاب، طریقه صوفیان را بهترین راه از میان دیگر راه‌ها دانسته است.[۶۱] در این میان صوفیانی نیز نسبت به خیام ابراز انزجار و مخالفت داشتند که عبارتند از نجم‌الدین رازی، عطار نیشابوری و شمس تبریزی.[۶۲] به هر صورت اگر او صوفی نیز باشد، به اندازه صوفیان زمانه خود چون حلاج و احمد غزالی، به صوفیه گرایش نداشته است.[۶۳]

خیام از خدا، با عنوان «وجود واجب» یاد می‌کند و دلایلی برای وجود او در رسالهٔ فی الوجود بیان می‌کند. مباحث دیگری دربارهٔ خداوند که خیام به آن می‌پردازد اعم است از علم خدا به کلیات و جزئیات و ماهیت پیچیدهٔ ذات الهی است.[۶۴] باور به وجود خدا و سخن از لطف الهی در حق بندگان، در اشعار او نیز وجود دارد. به عقیده خیام، دین‌پذیری یعنی متخلق شدن به اخلاق عالیه. خیام در اشعارش از عقل‌گرایی سخن گفته و با این وجود از ناکارآمدی عقل در برخی موضوعات یاد کرده است.[۶۵] از نظر خیام، سخت‌ترین مشکل فلسفی شرح درجه‌بندی موجودات و طرز رتبه‌بندی آنها از نظر اشراف است. او بر این باور بود که معاد انکارناپذیر است و در آثار فلسفی خود، انتقال روح به دنیا (تناسخ) را رد کرده است. اما در رباعیات منسوب به او، اشعاری در تأیید تناسخ وجود دارد. بسیاری از خیام‌پژوهان او را جبری دانسته‌اند اما در این موضوع مخالفانی نیز وجود دارند.[۶۶]

اساتید و شاگردان

صفحهٔ اول شرح الخطبة الغراء تفسیر الخطبة الغراء (خطبه توحیدیه) ابن سینا توسط خیام به زبان فارسی، کتابخانه دیجیتالی کارو میناسیان

شماری از تذکره‌نویسان، خیام را شاگرد امام موفق نیشابوری[۶۷] و شماری نیز او را شاگرد ابن‌سینا خوانده‌اند.[۶۸] خود او در کتاب کون و تکلیف به شاگردی نزد ابن‌سینا تصریح کرده است. صحت این فرضیه که خیام شاگرد ابن‌سینا بوده است، بسیار دور از ذهن می‌نماید؛ زیرا از نظر زمانی با هم تفاوت زیادی داشته‌اند. خیام در جایی ابن‌سینا را استاد خود می‌داند،[۶۹] ولی این استادی ابن‌سینا، جنبهٔ معنوی دارد.[۷۰] گفته می‌شود که او نزد بهمنیار — ریاضی‌دان زرتشتی و شاگرد ابن‌سینا — تعلیم دیده است. منابع از شاگردی خیام و تحصیل کتاب مجسطی نزد ابوالحسن انباری یاد کرده‌اند و گفته‌اند که نزد ناصرالدین محمدمنصور نیز تعلیم دیده است. این احتمال داده شده است که آشنایی سنایی و خیام، به مناسبت هم‌درسی در کلاس محمدمنصور بود.[۷۱] برخی نوشته‌اند که او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی فرا گرفته بود.[۷۲]

زمخشری در کتاب الزاجر للصغار، خبر از مباحثه میان خود و خیام می‌دهد و از خیام با عبارات احترام‌آمیزی چون «امام» یاد می‌کند.[۷۳] نظامی عروضی نیز از ملاقاتش با خیام یاد کرده است.[۷۴] از احمد غزالی و عین القضاة همدانی به عنوان شاگردان خیام یاد شده است. ناصر خسرو قبادیانی یکی از تأثیر پذیرفته‌ها از خیام بوده است.[۷۵] بیهقی علاوه بر عین‌القضات، از علی بن محمد حجازی قاینی نیز به عنوان شاگرد خیام یاد کرده است. بیهقی در جای دیگری، خیام را به بخل در تعلیم و تألیف متهم کرده است.[۷۶] عبدالرفیع حقیقت و دهخدا نیز با اشاره به این موضوع و ضمن رد کردن آن، معتقدند که خیام به کم‌گویی باور داشته و به همین جهت آثار کم حجم و شاگردان کمی را تربیت کرده است.[۷۷][۷۸]

در افسانه‌ها

در مورد زندگانی خیام، گزارش‌های افسانه‌گونه بسیاری نقل شده است.[۷۹][۸۰] یکی از مشهورترین آنها، داستان هم‌کلاسی او با حسن صباح و خواجه نظام‌الملک است. بنا به روایتی، خیام و حسن صباح و خواجه نظام‌الملک به سه یار دبستانی معروف بوده‌اند که هریک در بزرگسالی به راهی رفتند.[۸۱] منتقدان به این ماجرا گزارش کرده‌اند که این داستان سند معتبری ندارد. علاوه بر این، در صورت صحت، لزوماً باید حسن صباح و خیام، بیش از ۱۰۰ سال عمر کرده باشند تا تحقق این داستان برایشان صحیح باشد. از آنجا که در منابع برای این دو سن بلندی گزارش نشده است، این ماجرا استبعاد عقلی دارد.[۸۲] این ماجرا را نخستین بار رشیدالدین فضل‌الله همدانی در کتاب جامع التواریخ گزارش کرده است و ارکان این افسانه هیچ سازگاری با هم ندارد.[۸۳] بعد از او، منابع مختلفی به شرح و توضیح این ماجرا پرداختند که از نظر غالب مستشرقان، افسانه تلقی شده است.[۸۴]

دیگر افسانه موجود در منابع با موضوع خیام، ماجرا سخن گفت او با الاغی است که از رفتن به مدرسه امتناع می‌کرد. بر اساس این افسانه، یکی از آن چارپایان از وارد شدن به مدرسه برای بردن باری، می‌ترسید و هیچ‌کس نمی‌توانست آن را وارد مدرسه کند. خیام جلو رفته در گوش خر چیزی می‌خواند و چارپا آرام شد و داخل مدرسه می‌شود. خیام بعداً توضیح می‌دهد که آن خر، یکی از محصلان همین مدرسه بوده و پس از مردن، به این شکل درآمده و دوباره به دنیا بازگشته است و می‌ترسید که وارد مدرسه بشود و کسی او را بشناسد، از این رو در گوشش گفتم که: و شرمنده گردد. من این موضوع را فهمیدم و در گوشش چنین خواندم:[۸۵]

ای رفته و بازآمده بَل هُم گشتهنامت ز میان مردمان گم گشته
ناخن همه جمع آمده و سم گشتهریشت ز عقب درآمده، دُم گشته

میراث

نسخه خطی از کتاب معادله مکعب و تقاطع کره‌های مخروطی اثر عمر خیام

در ریاضیات

ابداع مثلث پاسگال در حساب، بیان دو جمله‌ای نیوتن و کشف کمیت‌های متصل و منفصل برای نخستین بار در جبر، به خیام نسبت داده شده است. حل معادلات درجه ۲ و ۳ در ریاضیات آن هم پیش از دکارت، دیگر موردی است که در حیات علمی ریاضی خیام بسیار مورد توجه منابع قرار گرفته است.[۸۶] در این میان کار خیام در درجه‌بندی معادله درجه سوم را بی‌همتا و یکی از اوج‌ها در تاریخ ریاضیات اسلامی دانسته‌اند.[۸۷] خیام خودش را اولین کسی می‌داند که به تمام روش‌های حل معادله درجه سوم راه یافته است.[۸۸]

تمام آثار نوشته شده توسط خیام در حوزه ریاضی، به عربی است.[۸۹] پیش از کشف رسالهٔ خیام در جبر، شهرت او در مشرق‌زمین به‌واسطهٔ اصلاحات سال و ماه ایرانی و در غرب به‌واسطهٔ ترجمهٔ رباعیاتش بوده است. اگر چه کارهای خیام در ریاضیات (به ویژه در جبر) به صورت منبع دست اول در بین ریاضی‌دانان اروپایی سدهٔ ۱۹ میلادی مورد استفاده نبوده است،[۹۰] یکی از اختراعات او را قسطاس المستقیم گزارش کرده‌اند که نوعی ترازو بوده است.[۹۱]

در نجوم

به گزارش برخی منابع، یکی از برجسته‌ترین کارهای خیام را می‌توان سروسامان دادن گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک، که در دورهٔ پادشاهی ملک‌شاه سلجوقی بود، دانست.[۹۲] با این وجود به فعالیت‌های نجومی خیام با دید تردید نگریسته شده است. در آثار منسوب به خیام که امروزه در دسترس هستند، اطلاعات نجومی به شدت اندک هستند و حتی در رباعیات وی (حتی اگر وسیع‌ترین مجموعه رباعی را به او منسوب دانست) اطلاعات نجومی وجود ندارد. این در حالی‌ست که منجمین در اشعار خود به اطلاعات نجومی خود به دفعات استناد می‌کردند.[۹۳]

بیشتری مطالب در حوزه نجوم از خیام در کتاب نوروزنامه است که در انتساب این اثر به خیام، تردید وجود دارد. غیر از این اثر، کتاب زیج ملکشاهی نیز به وی منسوب است که مهم‌ترین و تنها اثر منسوب به خیام در زمینه نجوم است. در انتساب این کتاب به خیام، تردید وجود دارد و احتمال می‌رود که منجمی این اثر را برای اعتبار بخشی به خیام نسبت داده باشد.[۹۴]

در فلسفه

صفحه اول رساله در علم کلیات وجود، کتابخانه دیجیتال ملی ایران

تاکنون از خیام پنج رساله فلسفی یافت شده است که عبارت اند از: فی الکون و التکلیف، فی الوجود، الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی، الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم، الجبر و البقا و در علم کلیات وجود. از این میان تنها رساله در علم کلیات وجود به فارسی بوده و سایرین به زبان عربی می‌باشند.[۹۵] گفته شده است که خیام در سال ۴۷۳ ه‍.ق سفری به شیراز داشته و در پی آن نامه‌ای از ابونصر محمد بن عبدالرحیم سفری — قاضی القضات فارس و از شاگرد ابن سینا — دریافت می‌کند. مفاد نامه سبب می‌شود تا خیام کتابی را با عنوان رساله الکون و التکلیف به رشته تحریر درآورد. این اثر را چکیده آرای بسیاری از فیلسوفان دوره اسلامی در دو مقوله مذکور دانسته‌اند. گویا این اولین اثر فلسفی خیام بوده است.[۹۶]

پیرمردی با کلاه ایرانی در حال مطالعهٔ رباعیات عمر خیام زیر نور شمع، اثر آدالاید هنسکام

در ادبیات

همچنین ببینید: رباعیات خیام

خیام زندگی‌اش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی‌که ادیبان هم‌دوره او از جمله نظامی عروضی، ابوالقاسم زمخشری، عبدالرحمان خازنی، سمرقندی و ابوالحسن بیهقی، از رباعیات او گزارشی را نقل نکرده‌اند.[۹۷] صادق هدایت در این باره معتقد است که خیام، اشعارش را از ترس «تعصب مردم زمان» پنهان کرده است و تنها در اختیار دوستانش قرار داده است تا چندین سال بعد از مرگش منتشر کنند.[۹۸] پیش از ترجمه اشعار منسوب به خیام توسط ادوارد فینز جرالد به زبان انگلیسی، خیام به عنوان شاعر در جهان ناشناخته بود اما پس از این ترجمه، در غرب و حتی در ایران، خیام به عنوان شاعری رباعی سرا شناخته شد.[۹۹][۱۰۰] رباعیات خیام به سرعت در فضای آن موقع جهان، که ملتهب از جنگ جهانی اول بود، مورد استقبال قرار گرفت.[۱۰۱] از او به عنوان مشهورترین شاعر ایرانی در غرب یاد شده است.[۱۰۲]

قدیمی‌ترین کتابی که در آن از خیام شاعر، یاد کرده، خریدة القصر از عمادالدین اصفهانی است. این کتاب به زبان عربی و در سال ۵۷۲ ه‍.ق یعنی نزدیک به ۵۰ سال پس از مرگ خیام نوشته شده است و در آن چهار بیت عربی منسوب به خیام گزارش شده است. فخر رازی نیز در رساله‌ای در تفسیر قرآن، یک رباعی فارسی از خیام گزارش کرده و به خیام نسبت داده است. به‌طور کلی در آثار منتشر شده تا قرن هشتم ه‍. ق، تنها ۱۲۰ رباعی یافت می‌شود که به خیام نسبت داده‌اند. از اوایل قرن نهم به بعد (۳۰۰ سال پس از درگذشت خیام)، آثار متعددی به عنوان دیوان‌های منسوب به خیام نوشته شدند.[۱۰۳]

به‌طور کلی در خصوص تعداد رباعیاتی که به‌طور واقعی توسط خیام سروده شده است، اختلاف نظر وجود دارد.[۱۰۴] حتی در راه شناخت رباعیات اصیل از غیر اصیل خیام، اختلاف وجود دارد و برخی با استناد به سبک رباعیات و دیگران با بررسی متن و محتوای رباعیات و گروهی نیز با استناد به زبان و و مضمون آنها، صحت انتساب رباعی به خیام را بررسی می‌کنند. در این بین، تعداد ۱۶ رباعی که در منابع بسیار کهن همچون مرصاد العباد، تاریخ جهان‌گشای جوینی، تاریخ گزیده و مونس الاحزان گزارش شده‌اند، به‌طور قطع به خیام متعلق دانسته شده است. با اضافه کردن منابع دیگری چون نزهة المجالس به این منابع، تعداد رباعی‌های قطعی به ۳۱ قطعه می‌رسد. با این همه، کسانی چون دشتی، شیوه محاسبه خاصی برای تشخیص رباعیات اصیل داشته‌اند و از میان این رباعیات، تعدادی را حذف کرده‌اند.[۱۰۵] به عقیده دشتی، هرچه از عصر خیام فاصله گرفته می‌شود، منابعی که اشعار خیام را گزارش می‌کنند، بیشتر از مفاهیم می‌گساری و شراب‌خواری در ابیات استفاده شده است از این رو دشتی باور دارد که اشعاری که در آن از مفاهیم شراب و می استفاده شده است، همگی ساختگی هستند و نمی‌توان منسوب به خیام در نظر گرفت.[۱۰۶] صادق هدایت اما در کتاب ترانه‌های خیام، ۱۴۳ رباعی را به خیام نسبت می‌دهد.[۱۰۷] در میان منابع، تا ۱۲۶۷ رباعی به خیام منسوب شده است.[۱۰۸]

از نظر وزنی، بیش از ۹۵ درصد از رباعی‌های منسوب به خیام، در چهار وزن مشخص سروده شده‌اند. در نسخه فروغی از رباعیات خیام، ۷۱۲ بیت گزارش شده است که به خیام منسوب شده است.[۱۰۹] مضمون بیشتر رباعی‌های منسوب به او، شک و حیرت، توجه به مرگ و اغتنام عمر است.[۱۱۰]

آثار

خیام آثار علمی و ادبی بسیاری تألیف کرده است که با گفته بیهقی در خصوص بخل او در تألیف، سازگاری ندارد. از خیام در موضوعات متنوعی از جمله ریاضیات، جبر، هندسه، فیزیک، موسیقی و فلسفه آثاری نقل شده است. آثار خیام بارها به صورت جدا از هم و گاهی به صورت تجمیعی، چاپ شده است.[۱۱۱] از مجموعه‌های تجمیعی چاپ شده در خصوص آثار خیام می‌توان به دانشنامه خیامی اشاره کرد که ۱۳ رساله منسوب به خیام را در خود جای داده است. این اثر را رحیم رضازاده ملک تألیف کرده است. پیش از او نیز آثاری اینچنینی با نام‌های آثار پارسی عمر خیام اثر محمد عباسی، احوال و آثار خیام اثر سلیمان ندوی، رسائل خیام اثر مهرداد اوستا و خیامی‌نامه اثر جلال همایی اشاره کرد.[۱۱۲]

فهرست آثار عمر خیام نیشابوری
موضوع ردیف نام اثر تاریخ تألیف توضیحات منبع
ریاضیات و هندسه ۱ رسالة فی شرح ما اَشْکَل من مُصادَرات کتاب اقلیدس جمادی‌الاول ۴۷۰ کتابی است به زبان عربی که توسط جلال‌الدین همایی در کتاب خیامی‌نامه به فارسی ترجمه و منتشر کرده است.[۱۱۳] [۱۱۴]
۲ رسالة فی قسمة ربع الدائرة این اثر به زبان عربی است که ترجمه ای فارسی از آن نیز منتشر شده است.[۱۱۵] [۱۱۶]
۳ رسالهٔ مشکلات الحساب از این اثر تنها صفحه اول آن باقی مانده است و خود او در کتاب جبر به این اثر اشاره کرده است.[۱۱۷] [۱۱۸]
۴ رساله حل مسئله جبری یا مقطوع مخروطی [۱۱۹]
۵ رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب [۱۲۰]
۶ میزان الحکم و القسطاس [۱۲۱]
۷ القول علی اجناس الذی بالاربعة پیش از ۴۷۰ از این اثر با نام شرح المشکل من کتاب الموسیقی نیز یاد شده است.[۱۲۲][۱۲۳] در این اثر، تلفیقی بین ریاضی در موسیقی شکل گرفته است.[۱۲۴] اثری از این کتاب باقی نمانده است.[۱۲۵] [۱۲۶]
۸ رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابلة ۴۷۳ مهم‌ترین و مفصل‌ترین اثر خیام در ریاضیات است که به زبان عربی نوشته و به قاضی‌القضات ابوطاهر محمد هدیه شده است.[۱۲۷] [۱۲۸]
فلسفه ۹ رسالةٌ فِی الکَوْنِ و التکلیفِ ۴۷۳ این کتاب در پاسخ به پرسشهای امام ابونصر محمدبن عبدالرحیم نَسَوی نوشته است.[۱۲۹] [۱۳۰]
۱۰ رسالة ضرورة التضادّ فی العالم و الجبر و البقاء این اثر، دنباله‌ای بر رساله فی الکون و التکلیف است که همچون آن اثر خطاب به ابونصر نسوی نوشته شده است.[۱۳۱] [۱۳۲]
۱۱ رسالة فی الوجود به نظر می‌رسد که این رساله، در ادامه دو رساله قبل بوده است و شامل دیدگاه‌های کلامی و فلسفی خیام بوده است.[۱۳۳] [۱۳۴]
۱۲ رسالة الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلّی به عقیده برخی، این رساله، ادامه رساله فی الوجود است.[۱۳۵] [۱۳۶]
۱۳ رساله در علم کلیات وجود ۵۰۰ این اثر، تنها اثر فلسفی خیام به زبان فارسی است که به درخواست فخرالملک ابوالفتح مظفر، وزیر سلطان سنجر، نوشته است.[۱۳۷]

نام دیگر این اثر «سلسله الترتیب» است و تنها اثر فارسی باقی مانده از خیام است.[۱۳۸]

[۱۳۹]
[۱۴۰]
۱۴ رساله در وقوع خیر و شر [۱۴۱]
۱۵ رسالة جواباً لِثَلثِ مسائلَ ۴۹۲ این اثر از آخرین آثار خیام است که در آن به بیماری خود نیز اشاره کرده است. این کتاب در پاسخ سؤالات جمال‌الدین عبدالجبار مشکوی نوشته شده است.[۱۴۲] [۱۴۳]
فیزیک ۱۶ رسالة فی الاحتیالِ لِمعرفة مقدارَیِ الذهَبِ و الفضّةِ فی جسمٍ مرکّبٍ منهما این اثر به عربی است و با نام میزان الحکمه نیز شناخته می‌شود.[۱۴۴] خیام در این اثر به کتاب شرح کتاب اقلیدس اشاره می‌کند.[۱۴۵] [۱۴۶]
۱۷ مختصر فی الطبیعیات بیهقی از وی این اثر را گزارش کرده است. از این اثر نسخه خطی‌ای باقی نمانده است.[۱۴۷] [۱۴۸]
نجوم ۱۸ زیج ملکشاهی از جمله آثار منسوب به خیام است که توسط حاجی‌خلیفه در کشف الظنون گزارش شده است. از این اثر هیچ نسخه‌ای باقی نمانده است.[۱۴۹] [۱۵۰]
۱۹ نوروزنامه این اثر، به زبان فارسی است که در آن به موضوع نوروز و آیین پادشاهان ایرانی پرداخته شده است. در صحت انتساب این کتاب به خیام، اختلاف است.[۱۵۱] این کتاب شامل مطالب فراوانی در نجوم، و مطالبی در تاریخ و فرهنگ برخی نکات پزشکی است.[۱۵۲] [۱۵۳]
ادبیات ۲۰ ترجمة خطبة الغرّاءِ ابن سینا ۴۷۲ این اثر به زبان فارسی است و به درخواست جمعی از دوستان خیام در اصفهان نوشته شده است.[۱۵۴] [۱۵۵]
۲۱ رباعیات این کتاب در مناطق مختلف ایران و هند به زبان فارسی و ترجمه آن به زبان‌های انگلیسی، روسی، آلمانی و دانمارکی منتشر شده است.[۱۵۶] [۱۵۷]
جغرافیا ۲۲ رساله لوازم‌الامکنه اثری است که صاحب کتاب تاریخ الفی آن را به خیام نسبت داده است. این اثر در موضوع هواشناسی و دلیل تغییر آب و هوا و اقلیم مناطق نوشته شده است. از این اثر نسخه‌ای خطی باقی نمانده است.[۱۵۸] [۱۵۹]
سایر ۲۳ رساله مشکلات ایجاب [۱۶۰]
۲۴ عیون الحکمه [۱۶۱]
۲۵ رساله معراجیه [۱۶۲]

جایگاه و اهمیت

چهارتاقی دانشمندان ایرانی منسوب در ساختمان سازمان ملل در وین (مجسمه چهار دانشمند ایرانی: ابوریحان بیرونی، خیام، زکریا رازی و ابوعلی سینا)

جایگاه علمی و ادبی

منابع او را حکیم، ریاضی‌دان، شاعر،[۱۶۳] موسیقی‌دان، کلامی، پزشک، فیلسوف، منجم، الهی‌پژوه،[۱۶۴] عالم به علوم قرآنی،[۱۶۵] فقیه و تاریخ‌دان می‌دانستند.[۱۶۶] به‌طور کلی، جایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست. لقب او را «حجّةالحق» دانسته‌اند که نشانه جایگاه رفیع علمی اوست.[۱۶۷] وجود لقب «حجة الحق» برای او، بیانگر جایگاه بالای دینی او بوده است. بیهقی همچنین گزارش‌هایی در خصوص تسلط خیام بر مباحث قرآنی اعم از قرائت و علوم قرآنی آورده است.[۱۶۸] بر خلاف دیدگاه عموم که خیام را در نجوم، برتر از دیگر شاخه‌های علمی می‌داند، اطلاعات موجود از دانش وی در زمینه نجوم و زیرشاخه‌های آن، بسیار اندک است.[۱۶۹] به گزارش برخی منابع، خیام در نجوم جزء بزرگ‌ترین دانشمندان زمان خود بود. او با همکاری سه تن از منجمان زمان خود، توانست گاه‌شمار جلالی را تنظیم کند.[۱۷۰] این گزارش را ابن‌اثیر نقل کرده است و در صحت ادعای ابن‌اثیر، تردیدهایی وجود دارد.[۱۷۱] او به زبان یونانی مسلط بود[۱۷۲] و بیهقی، وی را متبحر در لغت، فقه و تاریخ دانسته است.[۱۷۳] از خیام به عنوان یکی از مدافعان حکمت مشاء در حوزه فلسفه یاد شده است.[۱۷۴]

بعضی او را به عنوان یک فیلسوف حکیم و عارف‌منش می‌دانند. از این میان می‌توان به جلال‌الدین همایی، غلام‌حسین یوسفی و محمد روشن اشاره کرد. در مقابل کسانی چون نجم‌الدین رازی با توجه به محتوای برخی از رباعیات خیام، اظهار نظرهایی منفی دربارهٔ او دارد.[۱۷۵]

برداشتی که فیتزجرالد از یکی از رباعی‌های منسوب به خیام داشته است، امروزه بر دیواره بنای مؤسسهٔ مطالعات منطقه‌ای لیدن (LIAS) در دانشگاه لیدن، قرار دارد.[۱۷۶] برای بزرگداشت خیام، نام او بر یکی از حفره‌های ماه[۱۷۷] و همین‌طور یکی از سیارک‌ها گذاشته شده است.[۱۷۸]

در هنر و رسانه

تندیس خیام در بخارست، پایتخت رومانی

در سال ۱۹۵۶ میلادی فیلمی با عنوان عمر خیام به کارگردانی ویلیام دیترل در آمریکا ساخته شد.[۱۷۹] میراث‌دار: افسانهٔ عمر خیام، فیلمی آمریکایی ساختهٔ سال ۲۰۰۵ میلادی است که توسط کیوان مشایخ کارگردانی شده است.[۱۸۰] از دیگر فیلم‌های ساخته شده با موضوع خیام، فیلم مستند جام شکسته: مناظره خیام با کالیگولا و کتابی به همین نام است که هر دو اثر آرمین نادری است.[۱۸۱] بهروز غریب‌پور در اپرای عروسکی عمر خیام، اجرا شده در سال ۱۳۹۷، به دوران زندگی، افکار و اشعار وی و تأثیر او در تاریخ پرداخته است.[۱۸۲]

همچنین خیام شخصیت اصلی رمان سمرقند نوشتهٔ امین معلوف است.[۱۸۳]

دولت جمهوری اسلامی ایران در ژوئن ۲۰۰۹ م به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز ساختمان-مجسمه‌ای به شکل چهارتاقی که ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی در آن دیده می‌شود را به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد که در محوطهٔ آن در سمتِ راستِ ورودی اصلی قرار داده شده است. در این چهارتاقی مجسمه‌هایی از چهار دانشمندِ ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد.[۱۸۴] همچنین، در فروردین ۱۳۹۵ ه‍. ش، به همت انجمن بین‌المللی فرهنگ ایران، طی مراسمی از مجسمهٔ خیام نیشابوری، ساخت حسین فخیمی در دانشگاه اوکلاهما آمریکا پرده‌برداری شد.[۱۸۵]

منبع‌شناسی

منابع دست اول

در کتاب‌های کهنی که زندگی خیام و کارهای او را بیان کرده‌اند، اختلاف‌های بسیاری، به‌ویژه در تاریخ تولد و مرگ او وجود دارد. نخستین منبعی که به‌طور گسترده خیام را معرفی کرده است، چهار مقالهٔ نظامی عروضی، نوشته‌شده نزدیک ۵۵۰ قمری است.[۱۸۶] دومین زندگی‌نامهٔ خیام را ابوالحسن علی بیهقی، در ۵۵۶ قمری،[۱۸۷][۱۸۸] در کتاب تتمهٔ صوان الحکمه یا تاریخ الحکما نوشته است.[۱۸۹][۱۹۰] این اثر معتبرترین منبعی است که در خصوص زندگی خیام در دسترس است.[۱۹۱] نظامی عروضی و ابوالحسن بیهقی، هردو هم دوره خیام بوده و او را از نزدیک دیده‌اند.[۱۹۲] بدیع‌الزمان فروزانفر رسالهٔ نحو القلوب قشیری (درگذشتهٔ ۴۶۵ قمری)، و رسالهٔ الزاجر للصغار زمخشری را کهن‌ترین بن مایه‌ها دربارهٔ خیام و زندگی او می‌داند.[۱۹۳] دیگر متون کهنی که کم و بیش مطالبی دربارهٔ خیام و آثارش در آن‌ها یافت می‌شود عبارتند از:[۱۹۴][۱۹۵][۱۹۶]

پیشینهٔ خیام‌پژوهی

سعید نفیسی[۱۹۷] و صادق هدایت نخستین کسانی در ایران دانسته شده‌اند که برای تشخیص رباعیات اصیل خیام دست به کاری پژوهشی زده‌اند.[۱۹۸] هدایت دو اثر دربارهٔ خیام منتشر کرده است: مقالهٔ «مقدمه‌ای بر رباعیات خیام» در سال ۱۳۰۳ خورشیدی و کتاب ترانه‌های خیام در سال ۱۳۱۳ خورشیدی. تاکنون نوشته‌های گوناگونی دربارهٔ این دو نوشته، و نقش هدایت در خیام‌شناسی پدید آمده است.[۱۹۹] در سال ۱۳۲۱ شمسی محمدعلی فروغی و قاسم غنی کتاب رباعیات حکیم خیام نیشابوری را منتشر کردند که شامل پیش گفتاری نسبتاً طولانی است و در آن ۱۸۷ رباعی از میان رباعیات منسوب به خیام، اصیل تشخیص داده شده است.[۲۰۰] در این کتاب، دیدگاه کسانی که رباعیات خیام را دلیل کفر او دانسته‌اند نقد شده و بر دین‌داری و حیرت او در کار جهان و معمای هستی تأکید شده است.[۲۰۱][۲۰۲] این رویکردهای فروغی و غنی در میان خیام‌پژوهان ایرانی جایگاه ویژه‌ای یافت و پژوهشگرانی چون اسماعیل یکانی در عمر خیام نادرهٔ ایام (۱۳۴۲ خورشیدی)، علی دشتی در دمی با خیام (۱۳۴۴ خورشیدی)، محمدمهدی فولادوند در خیام‌شناسی (۱۳۴۷ خورشیدی)،[۲۰۳] جعفر آقایان چاووشی در سیری در افکار علمی و فلسفی حکیم عمر خیام نیشابوری (۱۳۵۸ خورشیدی)،[۲۰۴] علیرضا ذکاوتی قراگزلو در عمر خیام نیشابوری حکیم و شاعر (۱۳۷۷ خورشیدی) خیام را با همان رویکرد معرفی کرده‌اند.[۲۰۵]

برپایهٔ پژوهش حسن‌لی و حسام‌پور، از سال ۱۳۰۰ خورشیدی تا پایان سال ۱۳۸۰ خورشیدی ۴۲۵ مقاله دربارهٔ خیام در ایران منتشر شده است.[۲۰۶] از این شمار، بیشترین مقاله‌ها دربارهٔ «زندگی، شخصیت و شعر خیام» بوده است (۱۶۶ مقاله) و به موضوع‌هایی مانند «زیبایی‌شناسی شعر» (۱ مقاله)، «نسخه‌شناسی» (۸ مقاله)، و «بررسی آثار کلامی و فلسفی خیام» (۱۸ مقاله) کم‌تر پرداخته شده است. در همان بازهٔ زمانی ۷۰ کتاب در پیوند با خیام در ایران منتشر شده بوده است.[۲۰۷]

برای مطالعهٔ بیشتر

  • ب. ل. وان در واردن (زمستان ۱۳۷۶)، تاریخ جبر، از خوارزمی تا امی نوتر، ترجمهٔ دکتر محمدقاسم وحیدی اصل، علیرضا جمالی، انتشارات مبتکران
  • برگرن، جی.ال. (۱۳۷۳)، گوشه‌هایی از ریاضیات دورهٔ اسلامی، ترجمهٔ محمد قاسم وحیدی و علی‌رضا جمالی، تهران: فاطمی
  • روزنفلد، ب. آ؛ و یوشکویچ، آ.ب. (۱۳۵۲)، «نظریهٔ خیام دربارهٔ خطوط موازی»، ریاضیات در شرق، ترجمهٔ پرویز شهریاری، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی
  • کانسوا، س. ا؛ و دیگران (۱۳۵۲)، «ریاضیات شرق میانه و نزدیک در سده‌های میانه»، ریاضیات در شرق، ترجمهٔ پرویز شهریاری، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی
  • حکیم عمر خیام به عنوان عالم جبر، به کوشش غلامحسین مصاحب.، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی با همکاری کمیسیون ملی یونسکو در ایران، ۱۳۷۹، شابک ۹۶۴-۶۲۷۸-۵۶-۶
  • «ریاضیات»، علم در اسلام، به کوشش احمد آرام.، تهران: سروش، ۱۳۶۶
  • «خیّام، غیاث‌الدین ابولفتح عمر بن ابراهیم نیشابوری»، خلاصهٔ زندگی‌نامه علمی دانشمندان، ترجمهٔ کیومرث مهاجر، به کوشش زیر نظر احمد بیرشک، ویراستار فریبرز مجیدی.، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴

پانویس

یادداشت‌ها

  1. ↑ Edward Fitzgerald

ارجاعات

  1. ↑ ملاابراهیمی و زعیمیان، «آرای اعتقادی عمر خیام»، پژوهش‌های اعتقادی کلامی، ۹۷.
  2. ↑ Aminrazavi, Wine of Wisdom, 71.
  3. ↑ بیات، «نگاهی خردورزانه به خیام»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ۱۶۱.
  4. ↑ Aminrazavi, Wine of Wisdom, 71.
  5. ↑ فاضلی، «نظام فکری خیام»، پژوهش‌های ادبی، ۷۶.
  6. ↑ بیات، «نگاهی خردورزانه به خیام»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ۱۶۱.
  7. ↑ ملاابراهیمی و زعیمیان، «آرای اعتقادی عمر خیام»، پژوهش‌های اعتقادی کلامی، ۹۷.
  8. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  9. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Omar Khayyam”, Encyclopaedia Iranica.
  10. ↑ Boyle, “Omar Khayyam”, Bulletin of the John Rylands Library.
  11. ↑ دهخدا، «خیام»، لغت‌نامه، ۶:‎ ۸۹۳۸.
  12. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  13. ↑ دهخدا، «خیام»، لغت‌نامه، ۶:‎ ۸۹۳۸.
  14. ↑ فاضلی، «نظام فکری خیام»، پژوهش‌های ادبی، ۷۳.
  15. ↑ بیات، «نگاهی خردورزانه به خیام»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ۱۵۷.
  16. ↑ فاضلی، «نظام فکری خیام»، پژوهش‌های ادبی، ۷۳.
  17. ↑ بیات، «نگاهی خردورزانه به خیام»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ۱۵۸.
  18. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  19. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  20. ↑ دهخدا، «خیام»، لغت‌نامه، ۶:‎ ۸۹۳۸.
  21. ↑ Boyle, “Omar Khayyam”, Bulletin of the John Rylands Library.
  22. ↑ دهخدا، «خیام»، لغت‌نامه، ۶:‎ ۸۹۳۸.
  23. ↑ Aminrazavi, Wine of Wisdom, 68.
  24. ↑ Boyle, “Omar Khayyam”, Bulletin of the John Rylands Library.
  25. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  26. ↑ ملاابراهیمی و زعیمیان، «آرای اعتقادی عمر خیام»، پژوهش‌های اعتقادی کلامی، ۹۷.
  27. ↑ کرامتی، «نکاتی دربارهٔ زندگی و زادروز خیام»، کتاب ماه علوم و فنون، ۸۶.
  28. ↑ Boyle, “Omar Khayyam”, Bulletin of the John Rylands Library.
  29. ↑ کرامتی، «نکاتی دربارهٔ زندگی و زادروز خیام»، کتاب ماه علوم و فنون، ۸۴.
  30. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  31. ↑ کرامتی، «نکاتی دربارهٔ زندگی و زادروز خیام»، کتاب ماه علوم و فنون، ۸۴.
  32. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  33. ↑ حقیقت، دانشمندان ایران، ۲۴۸.
  34. ↑ ملاابراهیمی و زعیمیان، «آرای اعتقادی عمر خیام»، پژوهش‌های اعتقادی کلامی، ۹۷.
  35. ↑ حقیقت، دانشمندان ایران، ۲۴۸.
  36. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  37. ↑ Connor and Robertson, “Omar Khayyam”, MacTutor Index.
  38. ↑ Connor and Robertson, “Omar Khayyam”, MacTutor Index.
  39. ↑ Mousavian et al, “Umar Khayyam”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy.
  40. ↑ توکلی طرقی، «خیام و آثار او»، کیهان فرهنگی، ۶۳.
  41. ↑ حقیقت، دانشمندان ایران، ۲۴۸.
  42. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Omar Khayyam”, Encyclopaedia Iranica.
  43. ↑ جرداق، امام علی صدای عدالت انسانی، ۵:‎ ۲۱۵۰.
  44. ↑ Aminrazavi, Wine of Wisdom, 73.
  45. ↑ Connor and Robertson, “Omar Khayyam”, MacTutor Index.
  46. ↑ آقایانی چاوشی، «آیا خیام و ابوالعلای معری زندیق بوده‌اند؟»، فرهنگ، ۴۷.
  47. ↑ فاضلی، «نظام فکری خیام»، پژوهش‌های ادبی، ۷۲.
  48. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  49. ↑ حقیقت، دانشمندان ایران، ۲۵۴.
  50. ↑ فاضلی، «نظام فکری خیام»، پژوهش‌های ادبی، ۷۲.
  51. ↑ بیات، «نگاهی خردورزانه به خیام»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ۱۵۹.
  52. ↑ فاضلی، «نظام فکری خیام»، پژوهش‌های ادبی، ۷۳.
  53. ↑ بیات، «نگاهی خردورزانه به خیام»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ۱۵۷.
  54. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  55. ↑ یگانی، نادره ایام، عمر خیام، ۲۹۸–۳۰۱.
  56. ↑ توکلی نیشابوری، آخرین سقوط آریاها، ۱۰۷–۱۰۸.
  57. ↑ یگانی، نادره ایام، عمر خیام، ۳۰۱.
  58. ↑ فاضلی، «نظام فکری خیام»، پژوهش‌های ادبی، ۶۳–۶۴.
  59. ↑ فاضلی، «نظام فکری خیام»، پژوهش‌های ادبی، ۷۱.
  60. ↑ فاضلی، «نظام فکری خیام»، پژوهش‌های ادبی، ۷۳–۷۴.
  61. ↑ Aminrazavi, Wine of Wisdom, 8.
  62. ↑ فاضلی، «نظام فکری خیام»، پژوهش‌های ادبی، ۷۵.
  63. ↑ Aminrazavi, Wine of Wisdom, 8.
  64. ↑ Mousavian et al, “Umar Khayyam”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy.
  65. ↑ ملاابراهیمی و زعیمیان، «آرای اعتقادی عمر خیام»، پژوهش‌های اعتقادی کلامی، ۹۹–۱۰۱.
  66. ↑ Mousavian et al, “Umar Khayyam”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy.
  67. ↑ Aminrazavi, Wine of Wisdom, ؟.
  68. ↑ Mousavian et al, “Umar Khayyam”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy.
  69. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  70. ↑ فاضلی، «نظام فکری خیام»، پژوهش‌های ادبی، ۷۲.
  71. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  72. ↑ Aminrazavi, Wine of Wisdom, ؟.
  73. ↑ بیات، «نگاهی خردورزانه به خیام»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ۱۵۵.
  74. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  75. ↑ بیات، «نگاهی خردورزانه به خیام»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ۱۵۹.
  76. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  77. ↑ دهخدا، «خیام»، لغت‌نامه، ۶:‎ ۸۹۳۹.
  78. ↑ حقیقت، دانشمندان ایران، ۲۴۸.
  79. ↑ ملاابراهیمی و زعیمیان، «آرای اعتقادی عمر خیام»، پژوهش‌های اعتقادی کلامی، ۹۷.
  80. ↑ حقیقت، دانشمندان ایران، ۲۴۸.
  81. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  82. ↑ دهخدا، «خیامی»، لغت‌نامه، ۶:‎ ۸۹۴۰.
  83. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  84. ↑ دهخدا، «خیامی»، لغت‌نامه، ۶:‎ ۸۹۴۰.
  85. ↑ زرین‌کوب، با کاروان حله، ۱۰۲.
  86. ↑ حقیقت، دانشمندان ایران، ۲۶۲.
  87. ↑ باقری، «خیام: ریاضیات»، دانشنامه جهان اسلام.
  88. ↑ Mousavian et al, “Umar Khayyam”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy.
  89. ↑ باقری، «خیام: ریاضیات»، دانشنامه جهان اسلام.
  90. ↑ باقری، «خیام: ریاضیات»، دانشنامه جهان اسلام.
  91. ↑ بیات، «نگاهی خردورزانه به خیام»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ۱۵۶.
  92. ↑ Mousavian et al, “Umar Khayyam”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy.
  93. ↑ قاسملو، «خیام: نجوم»، دانشنامه جهان اسلام.
  94. ↑ قاسملو، «خیام: نجوم»، دانشنامه جهان اسلام.
  95. ↑ Mousavian et al, “Umar Khayyam”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy.
  96. ↑ توکلی طرقی، «خیام و آثار او»، کیهان فرهنگی، ۶۳.
  97. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  98. ↑ هدایت، ترانه‌های خیام، ۱۲.
  99. ↑ دهخدا، «خیام»، لغت‌نامه، ۶:‎ ۸۹۳۹.
  100. ↑ حقیقت، دانشمندان ایران، ۲۴۸.
  101. ↑ Aminrazavi, Wine of Wisdom, 2.
  102. ↑ Mousavian et al, “Umar Khayyam”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy.
  103. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  104. ↑ جاهدپناه و رضایی، «سبک شناسی عروضی رباعیات خیام»، نقد ادبی، ۱۴۷.
  105. ↑ فاضلی، «نظام فکری خیام»، پژوهش‌های ادبی، ۶۸.
  106. ↑ فاضلی، «نظام فکری خیام»، پژوهش‌های ادبی، ۸۵.
  107. ↑ فاضلی، «نظام فکری خیام»، پژوهش‌های ادبی، ۶۹.
  108. ↑ بیات، «نگاهی خردورزانه به خیام»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ۱۶۴.
  109. ↑ جاهدپناه و رضایی، «سبک شناسی عروضی رباعیات خیام»، نقد ادبی، ۱۶۷.
  110. ↑ حقیقت، دانشمندان ایران، ۲۵۰.
  111. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  112. ↑ میرافضلی، «کارنامه خیام پژوهی در سال ۱۳۷۷»، نشر دانش، ۳۹.
  113. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  114. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  115. ↑ میرافضلی، «کارنامه خیام پژوهی در سال ۱۳۷۷»، نشر دانش، ۴۰.
  116. ↑ باقری، «خیام: ریاضیات»، دانشنامه جهان اسلام.
  117. ↑ Mousavian et al, “Umar Khayyam”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy.
  118. ↑ امینی و غنی‌زاده، «اندیشه‌های فلسفی خیام»، اطلاعات سیاسی - اقتصادی، ۱۵۰.
  119. ↑ توکلی، «کارنامه تحلیلی خیام‌پژوهی در ایران»، کتاب ماه، ۶۶–۶۷.
  120. ↑ توکلی، «کارنامه تحلیلی خیام‌پژوهی در ایران»، کتاب ماه، ۶۶–۶۷.
  121. ↑ امینی و غنی‌زاده، «اندیشه‌های فلسفی خیام»، اطلاعات سیاسی - اقتصادی، ۱۵۰.
  122. ↑ Mousavian et al, “Umar Khayyam”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy.
  123. ↑ توکلی طرقی، «خیام و آثار او»، کیهان فرهنگی، ۶۲.
  124. ↑ امینی و غنی‌زاده، «اندیشه‌های فلسفی خیام»، اطلاعات سیاسی - اقتصادی، ۱۵۰.
  125. ↑ باقری، «خیام: ریاضیات»، دانشنامه جهان اسلام.
  126. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  127. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  128. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  129. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  130. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  131. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  132. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  133. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  134. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  135. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  136. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  137. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  138. ↑ توکلی طرقی، «خیام و آثار او»، کیهان فرهنگی، ۶۲.
  139. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  140. ↑ توکلی طرقی، «خیام و آثار او»، کیهان فرهنگی، ۶۳.
  141. ↑ امینی و غنی‌زاده، «اندیشه‌های فلسفی خیام»، اطلاعات سیاسی - اقتصادی، ۱۵۰.
  142. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  143. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  144. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  145. ↑ Mousavian et al, “Umar Khayyam”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy.
  146. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  147. ↑ توکلی طرقی، «خیام و آثار او»، کیهان فرهنگی، ۶۲.
  148. ↑ توکلی طرقی، «خیام و آثار او»، کیهان فرهنگی، ۶۲.
  149. ↑ توکلی طرقی، «خیام و آثار او»، کیهان فرهنگی، ۶۲.
  150. ↑ قاسملو، «خیام: نجوم»، دانشنامه جهان اسلام.
  151. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  152. ↑ قاسملو، «خیام: نجوم»، دانشنامه جهان اسلام.
  153. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  154. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  155. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  156. ↑ دهخدا، «خیامی»، لغت‌نامه، ۶:‎ ۸۹۴۰.
  157. ↑ توکلی، «کارنامه تحلیلی خیام‌پژوهی در ایران»، کتاب ماه، ۶۶–۶۷.
  158. ↑ توکلی طرقی، «خیام و آثار او»، کیهان فرهنگی، ۶۲.
  159. ↑ توکلی طرقی، «خیام و آثار او»، کیهان فرهنگی، ۶۲.
  160. ↑ خدایی، «شرح حال ریاضیدانان ایران و جهان»، کتاب ماه علوم و فنون، ۲۷.
  161. ↑ خدایی، «شرح حال ریاضیدانان ایران و جهان»، کتاب ماه علوم و فنون، ۲۷.
  162. ↑ خدایی، «شرح حال ریاضیدانان ایران و جهان»، کتاب ماه علوم و فنون، ۲۷.
  163. ↑ ملاابراهیمی و زعیمیان، «آرای اعتقادی عمر خیام»، پژوهش‌های اعتقادی کلامی، ۹۷.
  164. ↑ فاضلی، «نظام فکری خیام»، پژوهش‌های ادبی، ۷۲.
  165. ↑ بیات، «نگاهی خردورزانه به خیام»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ۱۵۸.
  166. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Omar Khayyam”, Encyclopaedia Iranica.
  167. ↑ دنیای نویسندگان و شعرا، خیام، حکیم عمر، ص۴۱
  168. ↑ فاضلی، «نظام فکری خیام»، پژوهش‌های ادبی، ۷۳.
  169. ↑ قاسملو، «خیام: نجوم»، دانشنامه جهان اسلام.
  170. ↑ فاضلی، «نظام فکری خیام»، پژوهش‌های ادبی، ۷۲.
  171. ↑ قاسملو، «خیام: نجوم»، دانشنامه جهان اسلام.
  172. ↑ بیات، «نگاهی خردورزانه به خیام»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ۱۵۹.
  173. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  174. ↑ فاضلی، «نظام فکری خیام»، پژوهش‌های ادبی، ۷۲.
  175. ↑ بیات، «نگاهی خردورزانه به خیام»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ۱۶۰.
  176. ↑ “Glimpses into the Life of a Persian Quatrain”, leiden medievalists blog.
  177. ↑ «دهانه‌ای در ماه به نام شاعر ایرانی»، خبرآنلاین.
  178. ↑ “3095 Omarkhayyam Asteroid Facts”, Universe Guide.
  179. ↑ “Omar Khayyam”, IMDb.
  180. ↑ “The Keeper: The Legend of Omar Khayyam”, IMDb.
  181. ↑ «جام شکسته: مناظره خیام با کالیگولا»، خبرگزاری مهر.
  182. ↑ «اپرای خیام»، ایران تئاتر.
  183. ↑ «امین معلوف زندگی خیام را در «سمرقند» روایت کرد»، ایبنا.
  184. ↑ «تندیس ۴ تن از مفاخر ایران در سازمان ملل»، تابناک.
  185. ↑ «پرده برداری از مجسمه خیام»، ایرنا.
  186. ↑ محسنی‌نیا، خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب، ۱–۲.
  187. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  188. ↑ محسنی‌نیا، خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب، ۱.
  189. ↑ قربانی، زندگی‌نامهٔ ریاضیدانان دورهٔ اسلامی از سدهٔ سوم تا سدهٔ یازدهم هجری، ۳۲۵.
  190. ↑ خیام، رباعیات خیام، ۲۷.
  191. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  192. ↑ خیام، رباعیات خیام، ۲۶.
  193. ↑ محسنی‌نیا، خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب، ۲.
  194. ↑ محسنی‌نیا، خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب، ۱ و ۱۸.
  195. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  196. ↑ دهخدا، «خیام»، لغت‌نامه، ۶:‎ ۸۹۳۹.
  197. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  198. ↑ حسام‌پور و حسنلی، رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی، ۱۸۵.
  199. ↑ حسام‌پور و حسنلی، رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی، ۱۸۶.
  200. ↑ حسام‌پور و حسنلی، رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی، ۱۸۸.
  201. ↑ میرافضلی، «خیام»، دانشنامه جهان اسلام.
  202. ↑ حسام‌پور و حسنلی، رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی، ۱۸۹.
  203. ↑ حسن‌لی و حسام‌پور، کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم، ۱۲۱.
  204. ↑ حسن‌لی و حسام‌پور، کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم، ۱۲۲.
  205. ↑ حسام‌پور و حسنلی، رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی، ۱۸۹.
  206. ↑ حسن‌لی و حسام‌پور، کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم، ۱۰۱.
  207. ↑ حسن‌لی و حسام‌پور، کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم، ۱۱۹.

منابع

آثار مکتوب

  • Boyle, John Andrew (1969). "Omar Khayyam: astronomer, mathematician and poet". Bulletin of the John Rylands Library (به انگلیسی). Manchester University Press.
  • Mousavian, Seyed N; Sumner, Suzanne; Aminrazavi, Mehdi; Brummelen, Glen Van (2023). "Umar Khayyam". The Stanford Encyclopedia of Philosophy (به انگلیسی). plato.stanford.edu.
  • Aminrazavi, Mehdi (2005). Wine of Wisdom: The Life, Poetry and Philosophy of Omar Khayyam (به انگلیسی). University of Mary Washington.

آثار آنلاین

  • Universe Guide (۲۰۱۹). "3095 Omarkhayyam Asteroid Facts". universeguide.com (به انگلیسی).
  • IMDb. "Omar Khayyam". imdb.com (به انگلیسی).
  • IMDb. "The Keeper: The Legend of Omar Khayyam". imdb.com (به انگلیسی).
  • Gohrab, Asghar Seyed (13 April 2018). "The Moving Finger: Glimpses into the Life of a Persian Quatrain". leidenmedievalistsblog.nl (به انگلیسی).
  • Connor, J J O; Robertson, E F (1999). "Omar Khayyam". MacTutor Index (به انگلیسی) (1rd ed.). MacTutor Index.
  • The Editors of Encyclopaedia Britannica (2023). "Omar Khayyam". Encyclopædia Britannica (به انگلیسی). britannica.com. {{cite encyclopedia}}: |نام خانوادگی= has generic name (help)
برگرفته از «https://www.islamical.org/w/index.php?title=خیام&oldid=37971»