نام و لقب‌های علی بن ابی‌طالب

نام و القاب علی بن ابی‌طالب، در منابع مختلف با اختلاف گزارش شده‌اند۔ برخی از این نام‌ها بیانگر ویژگی‌های شخصی او و برخی مشتق‌شده از قسمت‌های خاصی از زندگی اوست. به طور کلی نام اصلی او را علی و برخی منابع حیدر دانسته‌اند۔ القاب بسیاری چون امیرالمومنین، صدّیق الاکبر، وصی، ولی، فاروق و یعسوب‌الدین از القاب او برشمرده شده است۔ از کنیه‌های او می‌توان به ابوالسبطین، ابوالحسن، ابوالحسین و ابوتراب اشاره کرد۔

نام‌ها

سکه ۱ قرانی متعلق به دوران پادشاهی فتح علی شاه قاجار که بر روی آن عبارت اسدالله الغالب، لقب علی حک شده‌است.

نام‌ها و عناوین مختلفی در سنت اسلامی به علی بن ابی‌طالب نسبت داده شده‌است که برخی از آن‌ها بیانگر ویژگی‌های شخصی او و برخی مشتق‌شده از قسمت‌های خاصی از زندگی اوست.

علی

بر اساس گزارش منابع اسلامی، در خصوص نامگذاری وی به علی، بین منابع اختلاف است که چه کسی چنین نامی را بر او گذاشته است. برخی این نامگذاری را به توافق ابوطالب و فاطمه بنت اسد دانسته‌اند و برخی نامگذاری را به تشخیص فاطمه بنت اسد و برخی آن را به انتخاب ابوطالب دانسته و گروهی نیز آن را به یک واقعه ماورایی و الهام‌گونه پیوند زده‌اند. بنابر آنچه قرشی گزارش می‌کند، ابوطالب نام فرزندش را علی انتخاب کرد و برای انتخاب این نام، از الهام الهی استمداد کرد. بر اساس گزارشی دیگر که مرتضی عاملی آن را نقل می‌کند، نام علی به فاطمه بنت اسد الهام شد. زمخشری گزارش می‌کند که محمد او را علی نامیده‌است.

اسم «علی» دلالت بر علوّ و والایی دارد. شکل وصفی آن معنای «متعالی» می‌دهد. این اسم در عربی کهن هیچگاه با حرف تعریف «ال» به کار نرفته‌است تا بشود از آن به عنوان اسم خاص و نه صفت، یاد کرد. به نقل از ابن شهرآشوب این اسم در آثار عربی پیشین وجود نداشته‌است، و از این جهت بی همتا به‌شمار می‌آید. همچنین روایات زیادی اسم علی را که معنای علو و برتری دارد، را به برتری علی در دانش، بزرگواری، تقوا، شجاعت، مهربانی و… مرتبط می‌دانند.

حیدر

به گزارش منابع اسلامی، حیدر (در عربی به معنای شیر) نام علی بن ابی‌طالب بود که فاطمه بنت اسد آن را برگزید. علی در یکی از رجزهایش به این مطلب اشاره داشته است.

القاب

صدّیق الاکبر، وصی، ولی، فاروق (جدا کننده حق از باطل) و یعسوب‌الدین (رهبر دین) از القاب مشهور علی در منابع اسلامی است. همچنین در اذان شیعیان از او به عنوان ججّه الله و ولیّ الله نام برده می‌شود. امین، هادی، شریف، خیرالبشر، سیدالعرب، حجةالله، بیضه البلد، انزع البطین، اذن واعیه سیدالمسلمین، اعلم الامه، یعسوب‌المومنین، قائد الغر المحجلین، امیرالنحل، باب النبی، خیرالبریه، خیرالوصیین، ساقی کوثر، صراط المستقیم، صفوة الله و امام متقین از دیگر القاب گزارش شده برای علی است. ظهیر (درشت استخوان) یکی دیگر از القاب اوست که صدوق، آن را به خاطر علاقه علی به کشتی‌گیری در دوران کودکی، از جانب پدرش به او نسبت داده‌است۔

صوفیان نیز به صورت خاص از القابی چون شاه‌مردان، علی مرتضی، امام ثقلین، غریق بحرالبلاء، حریق نار ولاء، قدوة الاولیاء و الاصفیاء، سیدالمسلمین و خاتم الوصیین برای علی بن ابی‌طالب استفاده کرده‌اند۔ منابع شیعی به نقل از علی گزارش می‌کنند که کاهنان، او را «بوئی» لقب داده بودند، چرا که وی حق را بر کرسی می‌نشاند۔ در هند نیز لقب کنکر و کبکر برای او استعمال شده است۔ بر اساس گزارش منابع اسلامی، فطرس لقبی است که بیشتر رومیان از آن برای اشاره به علی استفاده کرده‌اند۔ از دیگر القاب او در نزد دیگر اقوام، می‌توان به غرسنا، باز، تیر، تبیر، بتریک، تبریک، حنبن، فریق، اشاره کرد۔

کنیه‌ها

کنیه‌های علی در منابع چنین گزارش شده‌اند: ابوالریحانتین، ابوالسبطین، ابوالحسن، ابوالحسین و ابوتراب. مشهورترین کنیه او، ابوتراب و ابوالحسن است. اسدالله و به‌طور خاص در میان شیعه: امیرالمؤمنین و مولی‌المتقین از دیگر القاب علی است. همچنین عبارت «کرّم الله وجهه» به‌طور انحصاری بعد از اسم علی قرار می‌گیرد. مولی المتّقین یا امام المتّقین (رهبر خداپرستان) و مرتضی (کسی که خدا از او راضی است) از دیگر القاب مهم علی می‌باشند. اخو رسول‌الله دیگر کنیه‌ایست که به وی داده شده‌است۔

ابوالحسن

بنابر روایتی از علی بن ابی‌طالب، پس از ولادت حسن بن علی، علی توسط محمد به ابالحسین خوانده می‌شد و پس از ولادت حسین بن علی، او را به اباالحسن خواند و پس از محمد نیز این دو کنیه بر علی باقی ماند. به اعتقاد مرتضی عاملی این کنیه، تعظیم حسن و علی توامان است.

ابوتراب

مقالهٔ اصلی: ابوتراب

به گزارش مرتضی عاملی، برخی منابع همچون تاریخ مدینه دمشق و مجمع الزوائد، گزارش کرده‌اند که علی پس از هجرت به مدینه، در مسجد به خواب رفت و وقتی محمد به او رسید، او را خاک آلود مشاهده کرد و به همین ترتیب او را ابوتراب خطاب کرد. مرتضی عاملی بر این باور است که ظاهرا این لقب مربوط به غزوه عشیره بوده است که علی به همراه عمار برای زیر نظر گرفتن بنی مدلج به منطقه کشاورزی آنان رفته و خاک آلود به نزد محمد بازگشتند و محمد پس از آن علی را ابوتراب خطاب کرد.

امیرالمومنین

به گزارش منابع شیعی، لقب امیرالمومنین را محمد و از جانب خدا به علی بن ابی طالب اعطا کرد۔ شیعیان دوازده‌امامی لقب امیرالمؤمنین را منحصر به علی می‌دانند. و با توجه به احادیثی، این لقب را اعطاشده از طرف خداوند به علی می‌دانند که بنابر برخی گزارش‌های تاریخی شیعی توسط پیامبر اسلام به او در غدیر خم ابلاغ‌شده و از همگان خواسته‌شده تا با لقب امیرالمؤمنین بر او سلام گویند.

کاربردهای ادبی

از القاب و اسامی متنوع علی بن ابی‌طالب به عنوان ابزاری برای بیان فضایل و جایگاه علی توسط نویسندگان و شاعران استفاده شده‌ است۔

پانویس

منابع

منابع فارسی و عربی

• ابراهیمی، زهرا؛ محمودی، ابوالفضل (۱۳۹۵). «امام علی (ع) در متون صوفیه (با تاکید بر متون تصوف تا قرن پنجم قمری)». پژوهشنامه ادیان (۱۹): ۱–۲۰.
• عبدالمجید عباس، حسن (۱۴۳۶). «دلالتا أسماء الإمام علي بن أبي طالب (ع)وألقابه وكناه المعجمية والصرفية». الكلية الإسلامية الجامعة (۳۲): ۵۹۹–۶۳۱.
• قرشی، باقر شریف (۱۳۹۳). دانشنامه امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام. ترجمهٔ صالحی، محمد. قم: دارالتهذیب. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۱۶۴-۷۲-۴.
• مرتضی عاملی، جعفر (۱۳۸۸). الصحیح من سیرة الامام علی علیه السلام. بیروت: مرکز الاسلامیه للدراسات. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۹۰۷۲۴-۵-۳.
• مرادیان قبادی، علی‌اکبر؛ چراغی‌وش، حسین؛ امیری، آزیتا (۱۳۹۳). «بازتاب القاب امام علی (ع) در شعر ابومحمد عونی». ادبیات شیعه (۴): ۱۷۰–۱۹۴.
• منتظری مقدم، حامد (۱۳۸۷). «بررسی کاربردهای لقب «امیرالمؤمنین» در بستر تاریخ اسلام». تاریخ در آیینه پژوهش (۱۷): ۵۲–۱۲۷.

منابع انگلیسی

• Haj Manouchehri, Faramarz; Melvin-Koushki, Matthew; Shah-Kazemi, Reza; Bahramian, Ali; Pakatchi, Ahmad; Waley, Muhammad Isa; Mohammad Poor, Daryoush; Tareh, Masoud; Brown, Keven; Jozi, Mohammad Reza (2008). "ʿAlī b. Abī Ṭālib". In Madelung, Wilferd; Daftary, Farhad (eds.). Encyclopaedia Islamica (به انگلیسی). Leiden: E. J. Brill.
• Gibb, H.A.R. (1986). "Amīr al-Muʾminīn". Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی) (2nd ed.). E. J. Brill.
• Nasr, Seyyed Hossein (2012). "ʿAlī". Encyclopædia Britanica (به انگلیسی). Archived from the original on 14 May 2014. Retrieved 21 March 2012.