اشعث بن قیس

اشعث بن قیس
زاده	حضرموت
درگذشته	۶۶۱ کوفه
وفاداری	خلافت راشدین (۶۳۲–۶۴۱)
شاخه نظامی	ارتش خلفای راشدین
جنگ‌ها و عملیات‌ها	نبرد قادسیه (۶۳۶) فتح مدائن (۶۳۷) نبرد جلولا (۶۳۷) نبرد نهاوند (۶۴۲) نبرد صفین (۶۵۷) نبرد نهروان
خویشاوندان	محمد بن اشعث (پسر) جعده بنت اشعث (دختر) حسن بن علی (داماد) عبدالرحمن بن محمد (نوه) کنده (قبیله)
کارهای دیگر	حاکم آذربایجان حاکم موصل

اشعث بن قیس بن معدی‌کرب کندی (۲۳ ه‍.ق - ۴۰ ه‍.ق) که نام اصلیش را معدی‌کرب گزارش کرده‌اند یکی از جنگجویان مدینه در قرن اول ه.ق بود که در ابتدا مسلمان شد، سپس از اسلام برگشت و در دوران خلافت ابوبکر مجدد مسلمان شد و به سپاه اسلام پیوست. او با دختر ابوبکر ازدواج کرده بود و دخترش را به عقد حسن مجتبی درآورده بود. او را یکی از رهبران شکل‌دهنده خوارج گزارش کرده‌اند. او بعدا توسط منابع شیعی به توطئه برای قتل علی بن ابی‌طالب و دخترش به توطئه برای ترور حسن مجتبی متهم شد.

نام و نسب

ابومحمد معدی کرب بن قیس بن معدی کرب از تیره حارث بن معاویه و بزرگ قبیله کنده در حضرموت بود. وی ملقب به اشعث است که به معنای ژولیده مو می‌باشد. بعضی جاها به وی لقب اشج (شکسته پیشانی) و عرف النار (به معنای خائن) داده‌اند.

زندگی

اشعث بن قیس بن معدی‌کرب کندی (۲۳ ه‍.ق - ۴۰ ه‍.ق) که نام اصلیش را معدی‌کرب گزارش کرده‌اند، در سال ۱۰ ه‍.ق با ۶۰ نفر از اهالی قبیله کنده، به مدینه آمده و مسلمان شدند. آنان سپس به قبیله خود بازگشتند.‌ وی در سال‌های جوانی به قبیله مراد که پدرش را کشته بودند حمله کرد، اما اسیر شده و مجبور به پرداخت ۳۰۰۰ شتر به عنوان فدیه گردید. در سال ۱۰ هجری/۶۳۱ میلادی او سرکرده گروهی بود که برای تسلیم بخشی از قبیله کَنده در مدینه به محمد، مأموریت یافته بودند. قرار بود خواهر أشْعَث به نام قُتَیْلَة به ازدواج محمد درآید، اما پیش از آنکه قتیله به مدینه بیاید، محمد درگذشت.

او پس از درگذشت محمد، از اسلام برگشت و ابوبکر که خلافت را عهده‌دار بود، سپاهی را به جنگ با او فرستاد. اشعث دستگیر شد و به مدینه آورده شد. گفته شده است که اشعث به همراه قبیله‌اش، پس از شورش علیه مسلمانان، در قلعه نَجیر، محاصره شدند و شرط تسلیم قلعه را به در امان بودن خود و ۹ نفر دیگر گذاشت، اما از نوشتن نامش در عهدنامه تسلیم سرباز زده و به این ترتیب از اعدام رهایی یافت و به مدینه فرستاده شد. اشعث در مدینه، از ابوبکر درخواست کرد که او را آزاد ساخته و خواهرش را به عقد وی درآورد و در عوض، اشعث تعهد نماید که یاری‌رسان خلیفه باشد. از آنجا که اشعث به شجاعت شناخته می‌شد، ابوبکر پذیرفت و خواهرش ام‌فروه را به عقد ازدواج اشعث درآورد. برخی روایات حاکی از آنند که این ازدواج باید در زمان نمایندگی اشعث از سوی محمد صورت گرفته باشد.‌‌ به هر روی، اشعث به عهد خود وفا کرد و در دوران خلفای راشدین در جنگ‌هایی چون یرموک، قادسیه، مدائن و جلولا شرکت کرد. او بعدتر به کوفه رفت و در آنجا زندگی می‌کرد. اشعث بینایی یکی از چشمانش را در جنگ یرموک از دست داد. پس از ابوعُبَیْدة، اشعث و قبیله اش را به نزد سَعْد بن ابی وَقّاص در قادسیه فرستاد و اشعث در آن جا فرمانده سپاهی بود که شمال عراق را تصرف کرد.

اشعث و قبیله اش در کوفه اقامت کردند و وی در سال ۲۶ هجری/۷–۶۴۶ میلادی، در لشکر کشی به سمت آذربایجان حضور داشت. وی مسئولیت اسکان و ثبت نام اعراب در آذربایجان را بر عهده داشت و به آنان فرمان داد تا ایرانیان را به دین اسلام دعوت کنند. اشعث توسط عثمان به ولایت آذربایجان منصوب شد. وی پس از قتل عثمان، به همراهی علی پرداخت. او‌‌ در زمان خلافت علی، مدتی والی آذربایجان بود و مسجدی در اردبیل بنا نمود. همچنین وی مردان قبیله اش کنده را در منطقه سراب آذربایجان اسکان داد.

اشعث در جنگ صفین در سپاه علی بن ابی‌طالب بود. منابع شیعی گزارش کردند که اشعث در سپاه علی، با مطرح کردن مسائلی چون برادرکشی و عرب‌کشی اختلاف افکند. پس از ماجرای قرآن بر سر نیزه شدن در این جنگ، موضوع حکمیت مطرح شد و علی که با حکمیت مخالف بود، با اعتراض اشعث و یارانش مواجه شد. اشعث، علی را تهدید کرد که اگر حکمیت را نپذیرد، با او خواهد جنگید. منابع شیعی گزارش کرده‌اند که اشعث، پیشنهاد داد تا ابوموسی اشعری نماینده علی در حکمیت باشد و همو بعداً بر علی اعتراض کرد که نباید حکمیت را می‌پذیرفت یا ابوموسی را به نمایندگی قبول می‌کرد. این مسائل در نهایت به پدید آمدن گروه خوارج انجامید. اشعث در جنگ صفین، چه در جنگیدن و چه در مذاکرات حکمیت نقش مؤثری داشت و از کسانی بود که علی را مجبور به پذیرش حکمیت و انتخاب ابوموسی اشعری به عنوان حکم اهالی عراق نمود. بر همین اساس روایات شیعی وی را «یک خیانت کار دیرینه» قلمداد می‌کنند. اشعث که قدرتمندترین رهبر قبیله‌ای کوفه بود، بر پایهٔ روایت‌ها، به علی گفت که اگر پیشنهاد صلح را نپذیری، یک نفر هم از قبیلهٔ من برای تو نخواهد جنگید. وی همچنین به عنوان پیک علی به سوی معاویه رفت تا از قصدش برای به قرآن کردن نیزه‌ها آگاه شود. در خلال شکل‌گیری حکمیت، اشعث آرزو داشت که بلاتکلیفی بین علی و معاویه طولانی شود تا بتواند از قدرت علی جلوگیری کرده و نفوذ گذشته خود را دوباره بدست آورد.

دختر اشعث، جعده نام داشت که با حسن مجتبی، فرزند بزرگتر علی بن ابی‌طالب ازدواج کرده بود. بعدها سخن‌هایی در خصوص دست داشتن اشعث در قتل علی بن ابی‌طالب و همین‌طور دست داشتن دخترش در قتل حسن مجتبی در منابع شیعی منتشر شد. محمد، پسر اشعث نیز در نبرد کربلا، از سپاهیان عمر سعد بود که در کشتن حسین بن علی مشارکت داشت. بسیاری از منابع می‌گویند وی از نقشه کشتن علی خبر داشته و ابن ملجم شب واقعه را در مسجد کوفه در حال مشاوره با وی به سر می‌برده‌است. در هنگام سحر، اشعث به ابن‌ملجم علامتی نشان داد که حُجْر بنِ عُدَی آن را شنید و از آن توطئه‌ای حس کرد و قصد داشت به علی اطلاع دهد، اما دیر رسید. اشعث به ابن ملجم رسیدن سحر را خبر داد که منابع شیعی آن را نشانه‌ای از تشویق وی برای کشتن علی می‌دانند. روایاتی دیگر می‌گویند که اشعث در خانه‌اش با ابن ملجم گفتگو کرده نه مسجد و حجر بعد از کشته شدن علی به اشعث می‌گفت که در اصل تو قاتل علی بودی. بر طبق نقل یعقوبی، ابن‌ملجم یک ماه در خانه اشعث بود و شمشیرش را تیز می‌کرد. مسعودی روایتی متفاوت با دیگر منابع دارد که حاکی از آن است که وقتی اشعث از نقشه ابن‌ملجم آگاه شد، وی را سرزنش نمود. ابوالعباس مبرد نیز می‌گوید که اشعث نقشه کشتن را به علی اطلاع داد اما علی در پاسخ گفت که ابن‌ملجم هنوز وی را نکشته‌است و بنابراین نمی‌تواند وی را بکشد؛ بنابراین روایات از اشعث تصاویری مختلف از یک توطئه چی قتل علی تا یک یار وفادار به او، ارائه می‌دهند.

پانویس

منابع

• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «اشعث بن قیس». دایرةالمعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.

• Reckendorf, H (1986). "al-As̲h̲ʿat̲h̲". Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. ۱ (second ed.). Leiden: E. J. Brill. p. ۶۹۶–۷. {{cite encyclopedia}}: Unknown parameter |عنوان جلد= ignored (help)
• Poonawala, Ismail (2011). "ʿALĪ B. ABĪ ṬĀLEB". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Retrieved 21 March 2012.
• Veccia Vaglieri, L (1986). "Ibn Muld̲j̲am". Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. ۳ (second ed.). Leiden-London: E. J. Brill. p. ۸۸۷–۹۰. {{cite encyclopedia}}: Unknown parameter |عنوان جلد= ignored (help)
• Bosworth, C.E (1987). "AZERBAIJAN iv. Islamic History to 1941". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Vol. ۳ (first ed.). Bibliotheca Persica Press. p. ۲۲۴–۲۳۱. {{cite encyclopedia}}: Unknown parameter |عنوان جلد= ignored (help)
• Daniel, E.L (1986). "ʿARAB iii. Arab settlements in Iran". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Vol. ۲ (first ed.). Bibliotheca Persica Press. p. ۲۱۰–۲۱۴. {{cite encyclopedia}}: Unknown parameter |عنوان جلد= ignored (help)