نجس

نجس، که به صورت نجاست و ناپاکی نیز از آن یاد می‌شود، یک حکم شرعی در ادیان ابراهیمی و از جمله اسلام است.

در لغت

نجس در لغت به معنای ناپاکی است و در مقابل آن از کلمه طهارت به معنای پاکی استفاده می‌شود.

تکوینی یا تشریعی بودن نجاست

در دیدگاه پژوهشگران دینی، اختلاف وجود دارد که منظور از احکام طهارت و نجاست در شریعت‌های الهی، نجاست لغوی به معنای ناپاکی ذاتی و واقعیت در تکوین (عالَم واقع) است و یا آنکه منظور از طهارت و نجاست، احکامی اعتباری و بی‌ارتباط با هویت واقعی آن اشیاء می‌باشد. در اینباره برخی از محققان دینی بر این باورند که دیدگاه اول صحیح است و نجاست‌ها، به خودی خود پلید بوده و باید از آنها اجتناب کرد و در حالت دوم، محققان بر این باورند که نجاست یک شیء نجس، نشانه پلیدی ذاتی آن شیء نیست و این تنها حکمی از جانب شارع است.

در اسلام

حکم نجاست در مقابل حکم طهارت، یکی از احکام مهم در دین اسلام است. این حکم که نوعی حکم شخصی است؛ در تمام جوانب زندگی فردی مسلمانان تاثیرگذار است و شامل مباحث عبادی، خوراکی و زندگی فردی می‌شود.

طهارت خون، ادرار، مدفوع و منی پیامبر و امامان

در میان منابع اسلامی در خصوص اینکه آیا خون، ادرار، مدفوع و منی پیامبر اسلام پاک است یا نجس، گفتگوهای کلامی صورت گرفته است. شیعیانی که امامان خود را ملحق به پیامبر می‌دانند نیز در این بحث کلامی شرکت داشته‌اند و امامان خود را همچون پیامبر اسلام، پاک می‌دانند. در این میان اما اختلاف‌هایی وجود دارد. منابع اسلامی از تفاوت ظرف وجودی پیامبران و امامان در برابر سایر مخلوقات خدا سخن گفته‌اند و دلیل این تفاوت را، روح متعالی آنان دانسته‌اند که نیازمند جسمی متفاوت‌تر است. با این همه، جسم بودن آنان همانند دیگر انسان‌ها را انکار نکرده‌اند.

در منابع سنی

تعدادی از عالمان دینی سنی بر طهارت ادرار، مدفوع و خون پیامبر اسلام تصریح کرده‌اند. از این میان می‌توان به ابن‌حجر عسقلانی، زرکشی، ابن‌الرفعه، زکریای انصاری، قاضی عیاض و غزالی اشاره کرد. در منابع سنی از تبرک برداشتن عرق پیامبر یاد شده است. در این منابع از تبرک جستن برخی صحابه خون حجامت محمد اشاره شده است. بر اساس روایتی که شافعی از محمد،‌ پیامبر اسلام گزارش کرده‌است،‌ یکی از صحابه پس از حجامت محمد، خون او را می‌نوشد که با واکنش اعتراضی محمد مواجه می‌شود. در این روایت محمد به آن صحابه می‌گوید که هرچند کار حرامی مرتکب شده‌ای (خوردن نجاست) اما خدا به خاطر این کار آتش جهنم را بر تو حرام می‌کند. در روایت‌های دیگری که در منابع اهل سنت گزارش شده است، به نوشیدن بول پیامبر و همینطور خون زخم پیامبر اسلام نیز اشاره شده است. علی جمعه، یکی از مفتی‌های مصری، در فتوایی که واکنش‌های بسیاری به همراه داشت، صراحتا خون، ادرار و مدفوع پیامبر را پاک اعلام کرد و تبرک جستن از آن را جایز دانست. این دیدگاه باعث شد تا مجمع بحوث اسلامی قاهره و برخی از دانش‌آموزان جامعة الازهر و برخی دانشگاه های اسلامی دیگر در کشورهای لیبی، سوریه، سودان، پاکستان و مالزی آن را خلاف شریعت دانسته و مجمع بحوث اسلامی از طریق مجله «الأهرام» با دلایلی به ضعف حدیث‌های مورد استناد علی جمعه رای بدهد. استناد کسانی که به طهارت ادرار و مدفوع محمد باور دارند، عموما به دو روایت است که در آنها خون و ادرار محمد توسط صحابه خورده شد و محمد نسبت به اقدام آنان اعلام نارضایتی نکرد. تعدادی از محدثان و فقیهان سنی،‌ این دو روایت را صحیح تلقی کرده‌اند.

در‌ مقابل این دیدگاه، برخی دیگر از محققان اهل سنت، ادرار و مدفوع پیامبر را نجس می‌دانستند و با وجود روایت‌های متعددی درباره طهارت آنها و یا خورده شدن توسط صحابه و صحابیات، این روایات را مجعول یا ضعیف دانسته‌اند. با این وجود، مخالفان طهارت بول و خون پیامبر، بر این باورند که خود پیامبر نیز از بول و مدفوع خود اجتناب می‌کرد و این احتراز به معنای نجس دانستن آنها بود. این گروه بر این باورند که اعتقاد به نجس بودن ادرار پیامبر، ارزش محمد را کم نمی‌کند.‌ این دسته از محققان سنی، طرف مقابل خود را به بدعت متهم می‌کنند.

در منابع شیعی

در برخی منابع شیعی اشارات و تصریحاتی در موضوع طهارت یا نجاست خون، ادرار، مدفوع و منی پیامبر و امامان مطرح شده است. ملا زین‌العابدین گلپایگانی، از فقیهان شیعه امامیه، با اشاره به یکی از اشعار سید بحرالعلوم، مدعی می‌شود که بحرالعلوم نیز به طهارت خون امامان معتقد بوده است. او از وجود اختلاف در میان شیعیان امامیه در این موضوع خبر می‌دهد و خودش را نیز از معتقدان به این نظریه می‌داند. او دلیل این ادعا را چنین می‌نویسد: «مسلمانان به واسطه پذیرش اسلام و کفار به واسطه توبه از کفر، ظاهر و رطوباتشان پاک می‌شود. همینطور معصومین نیز باطن و ظاهر و رطوباتشان به واسطه اسلام پاک است ولی به خاطر عصمت و به گواه آیه تطهیر، بول و خون و منی و مدفوع آنان نیز از خباثت تهی شده و از رو پاک هستند.». گلپایگانی در بخش انتهایی سخن خود تصریح می‌کند که هرچند با استدلال فوق، طهارت خون، ادرار،‌ مدفوع و منی پیامبر و امام ثابت می‌شود، اما از باب «انتظام امر» و همسویی با دیگر احکام شریعت، از این موارد نیز، همچون دیگر نجاسات باید اجتناب شود. او معتقد است که حکمت تشریع احکام ظاهریه، سبب خواهد شد تا معتقد باشیم هرچند این موارد پاک هستند، اما باید احتیاط کرده و احکام نجاسات را درباره آنها رعایت کرد.

به طور کلی، آن دسته از کسانی که به طهارت ادرار و خون امام و پیامبر معتقد هستند، برای ادعای خود دلایل مختلفی را ارائه کرده‌اند. بسیاری از این گروه با استناد به آیه تطهیر، این آیه را عام دانسته و حکم کلی طهارت را به امامان و پیامبر اسلام و هرآنچه به آنان مربوط می‌شود (از لحاظ ظاهری و باطنی) منتسب کرده‌اند. از این رو ادرار و مدفوع آنان را نیز در ضمن همین آیه،‌ پاک تلقی کرده‌اند. این افراد بر این باورند که ادات حصر در آیه، اراده تکوینی الهی بر تطهیر، فعل مضارع که بر استمرار گواهی دارد و دیگر نشانه‌های موجود در آیه بر این مطلب گواهی خواهند داد که هر آنچه از امام صادر شود، پاک است. معتقدان به این دیدگاه به روایت‌های دیگری نیز در شیعه استناد می‌کنند. بر اساس روایتی در کتاب اوصل کافی، یکی از منابع معتبر شیعه امامیه، امامان شیعه نشانه‌های ده‌گانه‌ای دارند که جنب نشدن، یکی از آنهاست. هرچند محمد سند، از مجتهدان شیعه دوازده‌امامی بر این باور است که منظور از جنب نشدن در این روایت، جنابت در حالت خواب (احتلام) است. در این روایت همچنین نخوابیدن از دیگر ویژگی‌های امام عنوان شده است. در بخش پایانی این حدیث نیز گفته شده است که مدفوع معصوم، همچون مشک خوشبو است.

در مقابل، مخالفان این دیدگاه، بر این باورند که این ادعا، غلوگونه است و مخالف با دستورات سابق قرآنی و شرعی مبنی بر نجاست ادرار، خون و ... می‌باشد. این افراد بر این باورند که از آیه تطهیر نمی‌توان حکم پاکی نجاسات را استنباط کرد و ظاهر آیه در موضوع اخلاق، عرفان و رفتار اجتماعی است. در ضمن این استدلال، بیان شده است که آیه‌های دیگر به صراحت خون را از نجاسات دانسته و هیچ قیدی به آن نزده است و آیه تطهیر امکان تخصیص آن نص را ندارد. از استنادهای فقهی این گروه، لزوم قطعیت در پاکی برای اجرای حکم پاکی توسط مکلف است که با استدلال‌های گروه مقابل، چنین چیزی را ثابت شده نمی‌دانند. همچنین این افراد به آیات دیگری از قران استناد می‌کنند که پیامبران و در ضمن آنان امامان را به عنوان مردمانی عادی از میان قوم خود ترسیم کرده‌است و مساله طهارت فضولات آنان، در تعارض با این اصل دانسته شده. افراد معتقد به نجس بودن ادرار و خون امام و پیامبر، بر این باورند که روایات دیگری نیز بر ضد این عقیده وجود دارد که از رفتار امامان شیعه و پیامبر اسلام در مواجهه با نجاست خبر داده است. از جمله گواه‌های تاریخی در این مساله که مورد استناد این دسته از محققان شده است، مساله غسل جسد امامان شیعه و پیامبر اسلام عنوان شده است. این افراد انتقادهایی نیز به صحت احادیثی که دال بر پاک بودن فضولات امامان و پیامبر اسلام هستند، از جنبه رجالی و درایه‌ای دارند.

در اینباره کتاب قاطع الاوهام في طهارة دماء المعصومين عليهم السلام اثر ميرزا أبوالقاسم بن ميرزا كاظم موسوي زنجاني (متوفی ۱۲۹۲ ه.ق) از آثاری است که به دفاع از این نظریه پرداخته است.‌ دیگر کتاب در این زمینه کتاب اصل المرام فی طهارة مایخرج من الامام است که اثری فارسی منسوب به علی نقی بن محمدتقی است.

پانویس

منابع

• ن. ص (۱۳۷۳). «بحثی اجتهادی در طهارت و نجاست». نقد و نظر (۱): ۱۲۲–۱۶۵.
• سند، محمد (۱۳۹۴). مباحث حول النبوات. به کوشش حارث عذاری. تهران: دارالکوخ.
• الگلپایگانی، زین‌العابدین (۱۴۰۹). انوارالولایة.
• کاظمی افشار، هاجر (۱۳۷۵). «زنجانی، میرزا ابوالقاسم». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصر الله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• استادی، رضا (۱۳۴۶). «چهارصد و هشتاد نسخه خطی». نور علم. قم (۱۴): ۹۸-۱۱۳ – به واسطهٔ نورمگز.
• سایت راسخون (۸ بهمن ۱۴۰۲). «آیا خون و بول و غائط پیامبر (ص) و امامان (علیهم السلام ) پاک است یا نجس؟». rasekhoon.net. دریافت‌شده در ۲۰ مهر ۱۴۰۳.
• پایگاه اطلاع‌رسانی شیخ حسین انصاریان. «هذه شبهة وردت فی إحدی مواقع الوهّابیة فی المنتدیات، أرجو الردّ السریع». erfan.ir. دریافت‌شده در ۲۰ مهر ۱۴۰۳.
• موسسه تحقیقاتی ولی‌عصر (۹ تیر ۱۳۹۲). «اعتراف علماي اهل سنت به طهارت بول و غائط رسول خدا (ص) و استشفاء صحابه به آن». valiasr-aj.com. دریافت‌شده در ۲۰ مهر ۱۴۰۳.
• اسلام ویب (۲۳ شوال ۱۴۲۹). «تبديع من ذهب إلى عدم طهارة بول النبي مجانب للصواب». islamweb.net (به العربية). دریافت‌شده در ۸ ربیع‌الثانی ۱۴۴۶.
• اصلاح آنلاین (۳ فوریه ۲۰۱۶). «آیا نوشیدن پیشاب پیامبر صلی الله علیه وسلم حقیقت دارد؟». eslahonline.net. دریافت‌شده در ۲۰ مهر ۱۴۰۳.
• العربیة (۲۳ مه ۲۰۰۷). «مفتي مصر يدافع عن فتواه حول تبرّك الصحابة بـ "بول" الرسول». alarabiya.net (به العربية). دریافت‌شده در ۲۰ مهر ۱۴۰۳.
• abul-jauzaa (۷ ژوئن ۲۰۱۸). "Minum Air Kencing Rasulullah shallallaahu 'alaihi wa sallam". abul-jauzaa.blogspot.com (به انگلیسی). Retrieved 10 September 2024.