تاریخ اسلام

مطالعه تاریخ به معنای عام و تاریخ اسلام به معنای خاص دارای اهمیّت بسزائی نزد مسلمانان است. از جمله در قرآن در مواردی به اهمیّت مطالعه تاریخ اشاره شده است:

•  قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ  
•  يُرِيدُ اللَّهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ وَيَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَيَتُوبَ عَلَيْكُمْ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ  

مطالعه تاریخ اسلام را می‌توان از جهاتی مادر علوم مختلف اسلامی برشمرد. به عنوان مثال مطالعه سیرهٔ پیامبر در مباحث مرتبط با احکام اهمیت زیادی دارد.

دسته‌بندی مورخین

مورخین نخستین اسلام بیشتر به نقل و تواتر اسناد و سلسله راویان حدیث اهمیت می‌دادند و وقایع تاریخی را تفسیر و تحلیل نمی‌کردند. گفته شده که «ابن خلدون» و «مقریزی» جزو اولین تحلیلگران تاریخ اسلام بوده‌اند. اما مورخی چون «طبری» مخالف دخیل نمودن استنباط و استنتاج عقلی و ذهنی در مباحث تاریخی بوده است. معتزله جزو اولین افرادی بوده‌اند که شیوه طبری را کنار گذاشتند و به درک عقلانی و بررسی عوامل حوادث پرداخته‌اند؛ لذا مورخان اسلامی را می‌توان به چند دسته تقسیم‌بندی نمود:

1. مورخان اخباری و وقایع‌نگار که تنها به نقل و بررسی اسناد پرداخته‌اند، نه تحلیل متن.
2. مورخانی که علاوه بر نقل و بررسی اسناد، با مسافرت به دنبال اسناد و وقایع پرداختند.
3. مورخانی که براساس گرایشات حزبی و سیاسی مأمور به تألیف می‌شدند تا همسو با آن تفکرات تألیف کنند.
4. مورخینی چون «ابن خلدون» که به شیوهٔ تحلیل پرداخته و روش سنتی را کنار زدند.

از نظر موضوع نیز می‌توان مورخان را دسته‌بندی نمود:

1. سیره‌نگاری شرح زندگی پیامبر که خود به دو دسته تقسیم‌بندی می‌شوند:
   1. شرح حال اجداد پیامبر و بعثت تا آغاز هجرت.
   2. شرح وقایع نظامی مربوط به بعد از هجرت.
2. تاریخ‌نویسی عمومی و تقویمی از زمان حضرت آدم تا زمان مؤلف که بیشتر مورخین این شیوه را دنبال کردند.
3. تاریخ‌نگاری خبری و پیوسته حوادث با استفاده از نقل سند برای هر خبر.
4. تراجم و طبقات که در این شیوه، تاریخ نگاری خبری با دسته‌بندی ناقلان اخبار تکمیل می‌شد.

منابع

• حسنی، علی‌اکبر (۱۳۷۶). «منابع تاریخی اسلام/ سیری کوتاه در بازشناسی منابع تاریخی (و حدیثی) اسلام». درسهایی از مکتب اسلام (۱).