مصحف علی

از اسلامیکال
(تغییرمسیر از مصحف امام علی)
پرش به ناوبری پرش به جستجو
مُصحَف علی
دست‌نوشتهٔ قرآن منسوب به علی بن ابی طالب که در کتابخانهٔ حرم امام علی نگهداری می‌شود. این صفحه مربوط است به سوره البروج آیات ۱–۳.
نویسنده(ها)علی بن ابی طالب
زبانعربی
موضوع(ها)قرآن
تاریخ نشر
سده اول هجری
از سلسله مباحث در مورد
زندگی
میراث
آثار و گفتاوردها

دربارهٔ علی

دیگر میراث
علی‌شناسی
دیدگاه‌ها
مقاله‌های وابسته

مُصحَف علی نسخه‌ای از قرآن است که به کوشش علی بن ابی‌طالب گردآوری شده است. علی یکی از اولین گردآورندگان قرآن بود و سوره‌های قرآن را به ترتیب تاریخ نزول چیده‌بود. همچنین، روایت‌شده که این مصحف شامل مطالب تفسیری مانند نسخ آیات نیز بود. منابع شیعی می‌نویسند که پس از درگذشت پیامبر اسلام، علی مصحفش را به گروه حکومتی جمع‌آوری قرآن عرضه می‌کند ولی با مخالفت صحابه روبه‌رو و مجبور می‌شود قرآن را به خانه‌اش برگرداند.[۱] گرچه وجود تاریخی مصحف علی مسلم است، اما به مانند دیگر مصحف صحابه چیزی به عنوان واقعیت خارجی در دسترس نیست.[۲] گروه‌هایی از شیعیان در طول تاریخ به تفاوت‌های عمده این مصحف با قرآن فعلی اعتقاد داشتند ولی با مخالفت جمع کثیری از روحانیون و قرآن‌پژوهان شیعه مواجه شده‌اند.[۳][۴] علی از قاریان اصلی قرآن هم بود و قرائتی از او برجای مانده که، به گفتهٔ برخی نویسندگان کتاب‌های قرائات قرآن، با قرائت حفص از عاصم یکی است.[۵]

پیشینه تاریخی

در بعضی از روایات آمده است که علی بن ابی‌طالب اولین فردی بود که اقدام به جمع‌آوری قرآن کرد.[۶][پانویس ۱] داستان عموماً چنین روایت شده است که پس از آغاز خلافت ابوبکر، علی در خانه ماند. به ابوبکر گفتند که علی از بیعت با تو کراهت دارد. ابوبکر از علی پرسید: «آیا تو از بیعت با من کراهت داری؟» علی گفت: «با خود پیمان بسته‌ام که جز روز جمعه لباس روئین نپوشم تا کتاب خدا را در مصحفی گرد آورم».[پانویس ۲] سپس مصحف را بر شتری نهاده و به مسجد پیامبر می‌برد؛ ولی صحابه آن را قبول نمی‌کنند و علی می‌گوید دیگر آن را نخواهید دید.[۷] مدرسی این داستان را ساختهٔ اهل سنت برای توجیه عدم حضور علی در سقیفه و نارضایتی او از خلافت ابوبکر می‌داند.[۸][پانویس ۳] ابوبکر سجستانی می‌گوید: «وجود و جمع مصحف توسط علی را کسی جز اشعث نقل نکرده و سخن او استوار نیست». همچنین عبارت «تا آنکه قرآن را جمع کنم» در عربی به معنی حفظ و ازبر کردن قرآن است و به کسی که قرآن را حفظ کرده می‌گویند قرآن را جمع کرده است.[۹]

ویژگی‌ها

دست‌نوشتهٔ قرآن به امضای علی بن ابی‌طالب که در کتابخانهٔ حرم امام علی نگهداری می‌شود. این دو صفحه آیات ۷۷ تا ۹۲ سورهٔ نحل هستند که به خط کوفی نوشته شده‌اند.

شهرستانی در کتاب تفسیر خود «مفاتیح الاسرار و مصابیح الأبرار» دربارهٔ مصحف علی می‌نویسد سوره‌ها به ترتیب نزول مرتب شده‌بودند و مصحف علی دارای متن و حواشی، علاوه بر متن اصلی قرآن، بود که البته نظر دوم را تنها شهرستانی بیان کرده است. شیخ مفید می‌نویسد در این مصحف تأویل آیات قرآن آمده‌بود. برخی دیگر نوشته‌اند که منسوخ را قبل از ناسخ آورده و بسیاری از مبهمات قرآن مانند اسامی برخی منافقان را در آن آشکار کرده‌بود و این دلیل ردشدن مصحف به دستور برخی صحابه و در عین حال تأیید مصحف عثمان از زبان علی بود. بسیاری از منابع شیعی بر این اعتقادند که مصحف از امامی به امام بعدی به ارث می‌رسید و اکنون در نزد حجت بن الحسن است.[۱۰]

گروه‌هایی از شیعیان در طول تاریخ با استناد به روایاتی به تفاوت‌های عمده این مصحف با قرآن فعلی اعتقاد داشتند. به عنوان مثالی از این روایات، شیخ کلینی در الکافی با اسناد خود از جابر از محمد باقر نقل کرده است که به جز جانشیان پیامبر کسی حق ندارد ادعا کند که همهٔ قرآن، ظاهر و باطنش، نزد اوست.[۱۱][پانویس ۴] ابوالقاسم خویی در مقدمهٔ البیان فی تفسیر القرآن وجود تفاوت‌های عمده در مصحف علی را رد می‌کند.[پانویس ۵] او پس از ضعیف دانستن سند دسته‌ای از این احادیث و کنار گذاشتن آنان، محتوای تنزیلی اشاره شده در احادیث معتبر را از گونه سخنانی می‌داند که برای شرح آیات قرآن از طرف خداوند نازل شده است. همچنین، او احادیثی در تأیید عدم تحریف قرآن فعلی آورده است.[۱۲]

شناسایی

از بین مورخان تنها دو تن اقدام به توصیف دقیق ترتیب سوره‌ها در مصحف علی کرده‌اند. ابن واضح یعقوبی در تاریخ یعقوبی می‌نویسد که علی قرآن را به هفت جز به ترتیب زیر تقسیم کرده‌بود:[۱۳][پانویس ۶]

ترتیب سوره‌های مصحف علی براساس تاریخ یعقوبی
جزء بقره بقره، یوسف، عنکبوت، روم، لقمان، فصلت، ذاریات، انسان، سجده، نازعات، تکویر، انشقاق، اعلی و بینه.
جزء آل‌عمران آل‌عمران، هود، حج، حجر، احزاب، دخان، رحمن، حاقه، المعارج، عبس، ضحی، قدر، زلزال، همزه، فیل و قریش.
جزء نساء نساء، نحل، مومنون، یس، شوری، واقعه، الملک، مدثر، ماعون، اخلاص، عصر، قارعه، البروج، تین و نمل.
جزء مائده مائده، یونس، مریم، نمل، شعرا، زخرف، حجرات، ق، قمر، ممتحنه، الطارق، بلد، انشراح، عادیات، کوثر و کافرون.
جزء انعام انعام، اسراء، انبیا، فرقان، قصص، غافر، مجادله، حشر، جمعه، منافقون، نون و القلم، نوح، جن، مرسلات، ضحی و تکاثر.
جزء اعراف اعراف، ابراهیم، کهف، نور، ص، جاثیه، محمد، حدید، مزمل، قیامه، نباء، غاشیه، فجر، لیل و نصر.
جزء انفال انفال، توبه، طه، ملائکه، صافات، احقاف، فتح، طور، نجم، صف، تغابن، طلاق، مطففین، ناس و فلق.

هر جزء در ترتیب بالا ۸۸۶ آیه دارد.[۱۴] محققان چندین مشکل در این فهرست ذکر کرده‌اند. از جمله ایرادات، نبود پنج سوره در فهرست یعقوبی است که عبارتند از سوره‌های فاتحه، رعد، سبا، تحریم و علق. همچنین این فهرست با اجماع راویان بر اینکه در مصحف علی سوره‌ها به‌ترتیب زمان نزول آورده‌شده‌بودند مغایرت دارد. محمود رامیار این تلاش برای تقسیم قرآن به هفت جزء با طول مساوی از نظر تعداد آیات را بسیار تصنعی و از قبیل کارهایی می‌داند که در قرن سوم هجری در شماره کردن آیات قرآن رایج بود. ابن ندیم در الفهرست می‌نویسد: «من این مصحف را دیدم و به مرور زمان اوراقی از آن افتاده بود و این است ترتیب سوره‌ها در این مصحف…». ادامه متن در تمام نسخ الفهرست افتاده است و ترتیب ابن ندیم امروزه در دسترس نیست.[پانویس ۷][۱۵][۱۶]

نوشتارهای قرآنی متعددی به امضای علی بن ابی‌طالب — و گاهی علی بن ابوطالب — وجود دارند که همگی از نظر متن با مصحف عثمان برابری می‌کنند. بسیاری از این مصحف نمی‌توانند به قلم علی نوشته‌شده باشند. محمود رامیار در تحلیل منشأ این نوشتارها احتمال می‌دهد علی در کوفه دستور به نوشتن قرآن داده است یا تعدادی از کاتبان قرآن همنام علی بودند. احتمال‌های دیگر اینچنین هستند که پادشاهان برای آنکه خزانه خود را خالی از این قرآن ارزشمند نبینند دستور به کتابت قرآن به نام علی داده‌اند؛ یا اشخاصی برای آنکه نشان دهند مصحف علی با مصحف عثمان یکی بوده این نسخ را از روی قرآن عثمان به نام قرآن علی نوشته‌اند.[۱۷]

قرائت علی

علی از معدود قاریان اصلی قرآن بود و قرائتش حفظ شده است. ادعاهایی مبنی بر تعدادی تفاوت بین قرائت علی و قرائت فعلی شده است؛ هرچند چندین نویسنده که در مورد قرائت‌های قرآن کتاب نوشته‌اند تأکید کرده‌اند که قرائت حفص از عاصم، که برای مدت‌ها قرائت غالب و استاندارد است، همان قرائت علی است. از عاصم نقل شده که به حفص گفته است که قرائتی را که به او یاد داده از ابوعبدالرحمن سلامی گرفته و ابوعبدالرحمن نیز قرائت خود را از علی فراگرفته است. هیچ‌کدام از تفاوت‌هایی که به قرآن علی نسبت می‌دهند در قرائت حفص از عاصم یافت نمی‌شود. شیعیان گرچه عاصم را دارای گرایش‌های شیعی می‌دانند، قرائت او را متفاوت با قرائت علی می‌دانند. اهل سنت از این نکته که قرائت السلامی تفاوتی با قرائت حفص از عاصم ندارد برای مقابله با عقیده شیعه مبنی بر تفاوت قرائت‌ها استفاده می‌کردند، هرچند به گفتهٔ مدرسی احتمالاً روایات مبنی بر برابری قرائت علی با قرائت حفص از عاصم را اهل سنت برای خلع سلاح شیعیان در مناظره‌ها جعل کرده‌باشند.[۱۸]

برای مطالعهٔ بیشتر

  • فرشچیان، رضا (۱۳۸۵). «مصحف امیرالمؤمنین (ع) یا نخستین کتاب در حوزه علوم قرآنی». دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران (۱۷۸): ۱–۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۴-۰۲-۲۸.
  • عاشوری تلوکی، نادعلی (۱۳۷۹). ««البیان» و جمع قرآن». بینات (۲۶): ۱۴۲–۱۶۶. دریافت‌شده در ۲۰۱۴-۰۲-۲۸.
  • Burton, John (2004). "The Collection of the Qurʾān". [[دانشنامه قرآن|Encyclopedia of Quran]] (به انگلیسی) (First ed.). Brill Online. {{cite encyclopedia}}: URL–wikilink conflict (help); Unknown parameter |ویراستاران= ignored (help)
  • Leehmuis, Frederik (2004). "Codices of the Qurʾān". [[دانشنامه قرآن|Encyclopedia of Quran]] (به انگلیسی) (First ed.). Brill Online. {{cite encyclopedia}}: URL–wikilink conflict (help); Unknown parameter |ویراستاران= ignored (help)
  • Leehmuis, Frederik (2004). "Readings of the Qurʾān". [[دانشنامه قرآن|Encyclopedia of Quran]] (به انگلیسی) (First ed.). Brill Online. {{cite encyclopedia}}: URL–wikilink conflict (help); Unknown parameter |ویراستاران= ignored (help)
  • Déroche, François (2004). "Manuscripts of the Qurʾān". [[دانشنامه قرآن|Encyclopedia of Quran]] (به انگلیسی) (First ed.). Brill Online. {{cite encyclopedia}}: URL–wikilink conflict (help); Unknown parameter |ویراستاران= ignored (help)

پانویس

یادداشت‌ها

  1. ↑ اگرچه مدرسی شواهدی از قرآن و حدیث دارد که نشان می‌دهند محمد در سال‌های اول هجرت به مدینه اقدام به گردآوری قرآن کرد.(Modarressi 1993, 6) جعفریان نیز می‌نویسد پیامبر خود قرآن را جمع‌آوری کرده است وگرنه علی نمی‌توانسته در سه روز همه قرآن را بنویسد.(جعفریان ۱۳۹۰، ۲۴–۲۶)
  2. ↑ به عربی: «اقسمت ان لا اضع ردائی علی ظهری حتّی اجمع ما بین اللوحین»
  3. ↑ همچنین داستانی به نقل از چند منبع اولیه دیگر نقل شده است که علی در واکنش به نارضایتی مردم از عوامل عثمان جمع‌آوری مالیات متن دستورهای محمد در جمع‌آوری مالیات را به عثمان ارائه می‌کند ولی عثمان آن را قبول نمی‌کند و علی به ناچار آن را به خانه برمی‌گرداند. مدرسی شباهت این داستان با داستان جمع‌آوری قرآن را قابل توجه می‌داند. (Modarressi 2003, 2–4)
  4. ↑ اصول کافی، کتاب الحجة، باب «انه لم یجمع القرآن کله الا الائمةعلیهم‌السلام»، حدیث 2: «مَا یَسْتَطِیعُ أَحَدٌ أَنْ یَدّعِیَ أَنّ عِنْدَهُ جَمِیعَ الْقُرْآنِ کُلّهِ ظَاهِرِهِ وَ بَاطِنِهِ غَیْرُ الْأَوْصِیَاءِ».
  5. ↑ پس از قرن چهارم هجری تاکنون تنها هفت دانشور شیعه به تحریف قرآن باور داشتند و بنابر نظر مدرسی، باور به تحریف یک دیدگاه حاشیه‌ای در میان شیعیان است.(Modarressi 1993, 35)
  6. ↑ تاریخ یعقوبی برخی از سوره‌ها را با نام‌های معادلشان ذکر کرده ولی برای راحتی خواننده در این مقاله نام‌های رایج استفاده شده‌اند.
  7. ↑ رامیار (رامیار ۱۳۹۰، ۳۶۸–۳۶۹) و خرمشاهی (خرمشاهی ۱۳۷۹) احتمال پاک کردن عمدی این ترتیب از کتاب ابن ندیم را هم مطرح کرده‌اند.

ارجاعات

  1. ↑ Modarressi, “Tradition and Survival”, 2–4.
  2. ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۳۷۳؛ خرمشاهی، «مصحف امام علی علیه السلام»، بینات.
  3. ↑ Modarressi, “Early Debates”, Studia Islamica, 17.
  4. ↑ Bar-Asher, “Shīʿism and the Qurʾān”, EQ.
  5. ↑ Modarressi, “Tradition and Survival”, 2–4.
  6. ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۳۶۶.
  7. ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۳۶۷.
  8. ↑ Modarressi, “Early Debates”, Studia Islamica, 17.
  9. ↑ خرمشاهی، «مصحف امام علی علیه السلام»، بینات.
  10. ↑ خرمشاهی، «مصحف امام علی علیه السلام»، بینات.
  11. ↑ خویی، بیان در علوم و مسائل کلی قرآن، ۲۸۵–۲۹۵.
  12. ↑ خویی، بیان در علوم و مسائل کلی قرآن، ۲۸۵–۲۹۵.
  13. ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۳۶۹–۳۷۰.
  14. ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۳۶۹–۳۷۰.
  15. ↑ خرمشاهی، «مصحف امام علی علیه السلام»، بینات.
  16. ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۳۶۹–۳۷۰.
  17. ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۳۷۸.
  18. ↑ Modarressi, “Tradition and Survival”, 2–4.

منابع

فارسی
انگلیسی
برگرفته از «https://www.islamical.org/w/index.php?title=مصحف_علی&oldid=31624»