اصحاب کسا

اصحاب کساء
نام پنج تن آل عبا، نقاشی شده بر روی پارچه متعلق به سدهٔ سیزدهم هجری شمسی
کاربرد
معنای اصطلاحی	گروهی از خاندانِ محمد که در واقعهٔ نزولِ آیهٔ تطهیر حضور داشتند.
معنای فارسی	همراهانِ عبا
قدمت کاربرد	صدرِ اسلام
تعداد کاربرد در روایات	متواتر
پراهمیت نزد	شیعه

پنج تنِ آلِ عبا یا اصحابِ کسا که به‌اختصار آلِ کسا یا آلِ عبا نیز خوانده می‌شوند، یکی از مفاهیم و اصطلاحاتِ اسلامی است که به محمد پیامبر اسلام، فاطمه زهرا دختر محمد، علی بن ابی‌طالب داماد و پسرعموی محمد، و حسن مجتبی و حسین بن علی نوه‌های محمد و فرزندانِ فاطمه و علی اشاره دارد. این پنج نفر با توجه به ماجرای حدیث کساء، به آل عبا یا آل کسا مشهور شده‌اند. این مفهومِ اسلامی نزد شیعه از اهمیتِ بیشتری برخوردار است و شیعیان با توجه به این روایت، به حقّانیّتِ جانشینی علی بن ابی‌طالب و امامانِ پس از محمد استناد می‌نمایند. براساس تفاسیرِ شیعه و سنی، ماجرای کساء مربوط به نزول آیهٔ ۳۳ از سورهٔ احزاب است که در منزلِ یکی از همسران محمد نازل شده‌است. براساس شأن نزول‌های نقل‌شده در کتاب‌های تفسیر، پس یا پیش از نزولِ آیه تطهیر، پیامبر اسلام عبای خویش را بر سرِ فاطمه، علی و حسن و حسین انداخته و برای دوریِ خاندانش از پلیدی‌ها دعا می‌کند.

از دیدگاه شیعه، این حدیث به‌خاطر معرفیِ جانشینِ پیامبر و بیانِ مقامِ عِصمَت برای اهل بیت مورد اهمیت است. در منابعِ شیعی، روزِ وقوعِ این رویداد، «روز کسا» خوانده شده‌است. براساس آموزه‌های شیعی، علتِ تفاوت گذاشتن میان پنج تنِ آل عبا و چهارده معصوم، فضیلت و مقاماتِ مشترک میان این پنج تن است. اهمیتِ حدیث کسا و ماجرای اصحاب کسا در اعتقاداتِ شیعه سبب شده‌است تا جایگاهِ ویژه‌ای در فرهنگِ شیعه یابد. این حدیث در مراسم‌های مدایح و مناقب، عزاداری‌ها، اطعام و تَوَسُّل بازتاب داشته‌است و به‌عقیدهٔ شیعیان، خواندن این حدیث برای شفای بیماری و طلب حاجت‌ها مؤثر خواهد بود. از این رو و با توجه به اهمیتِ این حدیث، شاعران فارسی‌زبانِ بسیاری این حدیث را به نظم درآورده‌اند. از میان کسانی که با موضوعِ پنج تن یا حدیث کسا، اشعاری را سروده‌اند می‌توان به ابن داغر، شیخ حر عاملی، سنایی و ناصرخسرو اشاره کرد.

شیعه

درگاه تشیع
عقاید
فروع	نماز • روزه • خمس • زکات • حج • جهاد • امر به معروف • نهی از منکر • تولی • تبری
عقاید برجسته	مهدویت: غیبت (غیبت صغرا، غیبت کبرا)، انتظار، ظهور و رجعت • بدا • شفاعت و توسل • تقیه • عصمت • مرجعیت، حوزه علمیه و تقلید • ولایت فقیه • متعه • شهادت ثالثه • جانشینی محمد • نظام حقوقی
شخصیت‌ها
چهارده معصوم	محمد • علی • فاطمه • حسن • حسین • سجاد • باقر • صادق • کاظم • رضا • جواد (تقی) • هادی (نقی) • حسن (عسکری) • مهدی
صحابه محترم نزد شیعه	مردان: سلمان فارسی • مقداد بن اسود • میثم تمار • ابوذر غفاری • عمار یاسر • بلال حبشی • جعفر بن ابی‌طالب • مالک اشتر • محمد بن ابوبکر • عقیل • عثمان بن حنیف • کمیل بن زیاد • اویس قرنی • ابوایوب انصاری • جابر بن عبدالله انصاری • ابن‌عباس • ابن مسعود • ابوطالب • حمزه • یاسر • هانی بن عروه • عثمان بن مظعون • عبدالله بن جعفر • خباب بن ارت • اسامة بن زید • خزیمة بن ثابت • مصعب بن عمیر • مالک بن نویره • زید بن حارثه زنان: فاطمه بنت اسد • حلیمه • زینب • ام کلثوم بنت علی • اسماء بنت عمیس • ام ایمن • صفیه بنت عبدالمطلب • سمیه
رجال و علما	کشته‌شدگان کربلا • فهرست رجال حدیث شیعه • اصحاب اجماع • روحانیان شیعه • عالمان شیعه • مراجع تقلید
مکان‌های متبرک
مکه و مسجدالحرام • مدینه، مسجد النبی و بقیع • بیت‌المقدس و مسجدالاقصی • نجف، حرم علی بن ابی‌طالب و مسجد کوفه • کربلا و حرم حسین بن علی • کاظمین و حرم کاظمین • سامرا و حرم عسکریین • مشهد و حرم علی بن موسی الرضا دمشق و زینبیه • قم و حرم فاطمه معصومه • شیراز و شاه‌چراغ • کاشمر و حمزه بن حمزه بن موسی بن جعفر امامزاده سید مرتضی و آرامگاه سید حسن مدرس • آستانه اشرفیه و سید جلال‌الدین اشرف • ری و حرم شاه عبدالعظیم • امامزاده جعفر مسجد • امامزاده • حسینیه
روزهای مقدس
عید فطر • عید قربان (عید اضحی) • عید غدیر خم • محرّم (سوگواری محرم)، تاسوعا، عاشورا و اربعین) • عید مبعث • میلاد پیامبر • تولد ائمه • ایام فاطمیه
رویدادها
رویداد مباهله • رویداد غدیر خم • سقیفه بنی‌ساعده • فدک • رویداد خانه فاطمه زهرا • قتل عثمان • جنگ جمل • نبرد صفین • نبرد نهروان • واقعه کربلا • مؤتمر علماء بغداد • حدیث ثقلین • اصحاب کسا • آیه تطهیر •
کتاب‌ها
قرآن • نهج‌البلاغه • صحیفه سجادیه کتب اربعه: الاستبصار • اصول کافی • تهذیب الاحکام • من لایحضره الفقیه مصحف فاطمه • مصحف علی • رساله حقوق • اسرار آل محمد وسائل‌الشیعه • بحارالانوار • الغدیر • مفاتیح‌الجنان تفسیر مجمع‌البیان • تفسیر المیزان • کتب شیعه
شاخه‌ها
دوازده‌امامی (اثنی‌عشری) • اسماعیلیه • زیدیه • غلاه • واقفیه
منابع اجتهاد
کتاب (قرآن) • سنت (روایات پیامبر و ائمه) • عقل • اجماع

تعریف اصطلاح‌های اسلامی

«آلِ عبا» یا «پنج تنِ آلِ عبا»، یکی از مفاهیم اسلامی است که در فرهنگِ اسلام به پنج نفر از جمله محمد، علی بن ابی‌طالب، فاطمه زهرا، حسن بن علی و حسین بن علی اطلاق می‌شود. به این افراد، اصحاب یا آل کِساء (عبا) نیز گفته می‌شود. به‌گفتهٔ الگار در دانشنامهٔ ایرانیکا و دفتری در دانشنامهٔ اسلام، علت نام‌گذاریِ این گروه به این نام، حدیثی موسوم به «حدیثِ کساء» است که براساس آن، تمامِ این پنج نفر در زیر عبای پیامبر اسلام جمع شده و پس از ملحق شدنِ جبرئیل به این پنج تن، خدا آیه‌ای را نازل کرد که بر طبق معنای آن، این پنج نفر از هرگونه پلیدی و زشتی، مصون خواهند ماند. این آیه که به «آیهٔ تطهیر» شناخته می‌شود؛ آیه سی و سوم از سورهٔ اَحزاب است. به روزی که این واقعه در آن رخ داده‌است، اصطلاحاً «روز کِسا» گفته می‌شود. بنابر گزارش دانشنامه جهان اسلام، علت تفاوت گذاشتنِ میان پنج تن آل عبا با چهارده معصوم، فضیلت و مقاماتِ مشترک میان این پنج تن است. از دیگر نام‌های مصطلح در خصوص این پنج تن، «خَمسهٔ طَیِّبه» است.

حدیث و رویداد کساء

حدیث کسا در هر دو دسته منابعِ شیعه و سنی گزارش شده‌است. از دیدگاه شیعه، رویداد کساء از مهم‌ترین وقایع در زمینهٔ معرفیِ جانشینِ پیامبر و بیانگرِ جایگاهِ اهل بیتِ پیامبر اسلام است. ری‌شهری در حکمت‌نامهٔ پیغمبر، سندِ این رویداد را معتبر دانسته و این حدیث را از نظرِ حدیث‌شناسی، «مُستَفیض» دسته‌بندی کرده و مدعی است می‌توان برای آن ادعای «تَواتُر» کرد. با این وجود، منابع به‌طور کامل و جامع، این رویداد را گزارش نکرده‌اند و هر منبع بخشی از واقعه را پوشش داده‌است. براساس گزارشی که ری‌شهری آن را به‌صورتِ جمع‌بندی از روایاتِ نقل‌کننده از این ماجرا می‌آورد، محمد به خانهٔ اُمِّ‌سَلَمه وارد شد و از همسرش خواست تا هیچ‌کس را به خلوتش راه ندهد؛ با این وجود، فاطمه با ظرفی از غذا نزد محمد آمد و به‌دستورِ محمد، برای همراه کردنِ علی و حسنین، راهیِ منزلِ خویش شد. با جمع شدنِ پنج تنِ آل عبا — محمد، علی، فاطمه و حَسَنَیْن — آیهٔ تطهیر نازل شد. پس از آن پیامبر عبایی را بر سر خاندانش انداخت و از آمدنِ ام‌سلمه به زیر عبا جلوگیری کرد. منابعْ این واقعه را مربوط به سال ۱۰ ه‍.ق/۶۳۱ م، یعنی همان سالِ رویداد مباهلهٔ محمد با نَجرانیان دانسته‌اند. تعدادِ روایاتی که به ماجرای حدیث کساء اشاره داشته‌اند، بیش از ۷۰ مورد است که از این میان، ۴۰ حدیث متعلق به منابع اهل سنت و ۳۰ حدیث از منابع شیعی است.

ری‌شهری پس از اشاره به حدیث کسای مشهوری که در مَفاتیحُ الْجَنان نیز وارد شده، آن را از لحاظِ سندی دچار تزلزل دانسته‌است و برای اثباتِ ادعای خویش، دلایلی را ذکر می‌کند که عبارتند از: عدم نقلِ این روایت در کتاب‌های معتبرِ فَریقَیْن، عدم گزارشِ این روایت در منابعِ پیش از مُنتَخَبِ طُرَیْحی و ضعفِ سندِ ذکرشده در حاشیهٔ عَوالِمُ الْعُلوم. ناصر مکارم شیرازی نیز روایتِ مفصلِ مفاتیح الجنان را غیرمُتَواتِر دانسته، اما روایتِ مختصرِ ذکرشده در منابع را متواتر گزارش کرده‌است.

اصحاب کساء در قرآن

آیه تطهیر در قرآن به خط میرزا احمد نیریزی، کتابت شده در ۱۱۱۷ میلادی (نگاهداری شده در موزه کاخ گلستان)

شأن نزول آیه تطهیر

مقالهٔ اصلی: آیه تطهیر

بخش اولِ آیهٔ ۳۳ سورهٔ احزاب، در ادامهٔ دستورها و توصیه‌ها به زنان پیامبر است که به‌عقیدهٔ مکارم شیرازی، فقیه شیعی، به‌خاطر تأکیدِ بیشتر، مورد خطاب قرار گرفته‌اند. در میان مُفَسِّرانِ اهل سنت، برخی با استناد به چهار روایت نقل‌شده از عَکرَمه، مُقاتِل، عُروه و ابن‌عباس، شأنِ نزولِ آیه را به‌طور خاص، زنان پیامبر می‌دانند. ثَعلَبی، مفسر سنی‌مذهب در اَلْکَشفُ و الْبَیان، روایتی را از ابن‌عباس و روایت دیگری را از عکرمه گزارش می‌کند که آیه در حقِّ زنان پیامبر نازل شده‌است. با این حال، شیعیان اجماع دارند که شأن نزول آیه، علی، فاطمه، حسن و حسین هستند. از این‌رو شیعیان بر این باورند که احترام به آنان و اطاعت از ایشان بخشی اساسی در دین و بلکه از اصولِ دین است. علّامه طباطبایی، مفسر شیعه در بحثِ جامعی در تفسیرِ این آیه در اَلْمیزان، مخاطبِ این آیه را اصحاب کسا می‌داند و به احادیث آن — که تعدادشان بیش از هفتاد حدیث است و بیشتر از طریق اهل سنّت هستند — اشاره می‌کند. در میان تفاسیرِ شیعه و سنی، مصداقِ واحدی برای عبارت «اهل بیت» بیان نشده‌است. تفاسیرِ سنی اغلب منظور از اهل بیت را همسران محمد و چند شاخه از بنی‌هاشم می‌دانند؛ و منابع شیعه بر اینکه منظور از اهل بیت تنها پنج تن آل عبایند، اتفاق نظر دارند. آلوسی، مفسر اهل سنت در روحُ‌الْمَعانی ضمن بیان روایات مختلف دربارهٔ مصداقِ اهل بیت در این آیه، به حدیثِ کسا اشاره می‌کند و اهل بیت را همان اصحاب کسا می‌داند. به‌نوشتهٔ ویلفرد مادلونگ، شرق‌شناس مسیحی، علی‌رغم رویکرد شیعی در این موضوع، حتی در منابع اهل سنّت مانند تفسیر طبری نیز مصداق این آیه، محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین هستند. بِیْضاوی، مفسر سنی‌مذهب، در اَنوارُ التَّنزیل نیز می‌گوید شیعیان معتقدند که این آیه دربارهٔ علی، فاطمه و دو فرزندشان است و دربارهٔ عصمتِ آنان به این آیه احتجاج می‌کنند، اما این احتجاج با قبل و بعد آیه، متناسب نیست و احادیث هم تنها به این اشاره دارد که اینان از اهل بیتِ پیامبر به‌شمار می‌روند. ابن کثیر، مفسر سنی، در تفسیرُ الْقرآنِ الْعَظیم حدیثِ ایستادنِ پیامبر بر در خانهٔ فاطمه و صدازدنِ اهل بیت برای نماز به‌مدت شش ماه و حدیث کسا را بیان می‌کند. ابن عَطیّه، مفسر سنی، در اَلْمُحَرَّرُ الْوَجیز با اشاره به حدیثی از پیامبر می‌گوید این آیه در حق پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین نازل شده‌است. تریتون روایتی را از منابعِ اسلامی گزارش می‌کند که براساس آن، محمد هنگام ملاقات با نمایندهٔ نجرانیان در سال ۱۰ ه‍. ق، عبایی سفید و سیاه بر تن داشت و فاطمه، علی، حسن و حسین را در زیر جامهٔ خود در آغوش گرفت و آیهٔ «إِنَّمَا یُرِید الله لیذْهب عَنْکُم الرجس أهل الْبَیْت وَیُطَهِّرکُمْ تَطْهِیرا» را خواند. الگار و دفتری نیز به این نکته اشاره می‌کنند که محمد در روز مباهله با نجرانیان، اهل بیتش را با خود همراه کرد و تنها فاطمه، علی و حسنین را با خود به مباهله با نجرانیان برد. مُتَکَلِّم سنی مذهب، ماتُریدی در تَأویلاتُ أَهلِ السُّنَّة می‌گوید شیعیان با استناد به حدیث کسا، این آیه را دربارهٔ اهل بیت — علی، فاطمه، حسن و حسین — می‌دانند. فخر رازی، مفسر سنی‌مذهب در تفسیر کبیر، با اشاره به اختلافات در بیان مصادیق اهل بیت، می‌نویسد که قولِ ارجح آن است که منظور از اهل بیت، زنان و فرزندانِ محمد هستند و علی نیز به سبب ازدواج با دخترِ پیامبر و ملازمت با محمد، از اهل بیت به‌شمار می‌آید. سَمهودی، مفسر سنی‌مذهب، نیز پس از بیان ماجرای اصحاب کسا، منظور از اهل بیت در آیهٔ تطهیر را اصحاب کسا دانسته‌است. به‌نوشتهٔ لَئورا وِچّا وَلیِری در دانشنامه اسلام، با وجود آنکه آیاتِ پیش از آیهٔ تطهیر دربارهٔ دستورالعمل‌هایی برای زنان پیامبر است و افعال و ضمایر به‌صورتِ جمعِ مُؤَنَّث هستند، اما در این آیه که خطاب به اهل بیت است، ضمایر به‌صورت جمعِ مُذَکَّر هستند؛ بنابراین گفته شده‌است که دیگر بحثِ زنان پیامبر مطرح نیست، یا دست‌کم صرفاً آنان نیستند. عبارتِ اهل بیت فقط می‌تواند معنی «خانوادهٔ پیامبر» را بدهد. این امتیاز به‌طور طبیعی به همهٔ خویشاوندان محمد اطلاق می‌شود، چه آنانی که در قبیلهٔ او بودند، چه انصار و درواقع همهٔ جامعهٔ مسلمانان. ولیری در ادامه به داستانِ اصحاب کسا اشاره دارد که در بسیاری از احادیث منعکس شده و براساس آن، محمد عبای خویش را در موقعیت‌های گوناگون از جمله رویداد مباهله، بر روی نوه‌هایش حسن و حسین، دخترش فاطمه و دامادش علی افکنده و بدین ترتیب، این پنج تن هستند که عنوانِ اصحاب کسا به آنان داده می‌شود و اهل بیتِ پیامبر لقب گرفته‌اند. تلاش‌هایی صورت گرفته تا زنانِ پیامبر را هم به این گروه اضافه کنند؛ ولی عموماً شمارِ افرادی که واجد این امتیاز هستند محدود به پنج است. براساس قولی که به زِیْد بن اَرقَم منسوب است، منظور از اهل بیت کسانی هستند که خداوند بر آنان زَکات را حرام کرده‌است و شامل آل علی، آل جعفر و آل عقیل نیز می‌شود. براساس این قول، منظور از تطهیر در آیهٔ تطهیر، پاک شدن از دریافت و مصرفِ صدقه و زکات است. روایتِ زید بن ارقم در تفسیرِ ثعلبی، با افزودن «و آل عباس» گزارش شده‌است. در دانشنامه اسلام، دلیل وارد شدن آل طالب و آل عباس در دایرهٔ اهل بیت محمد، اهمیتِ این دو خاندان در طایفهٔ بنی‌هاشم عنوان شده‌است. عباسیان برای وارد شدن به سیطرهٔ معناییِ اهل بیت تلاش‌هایی کردند. از میان بزرگان اهل سنت، مالک بن اَنَس و ابوحَنیفه معنای اهل بیت را گسترش دادند تا شاملِ تمامِ بنی‌هاشم شود و شافعی بنی مُطَّلِب را نیز به مصادیقِ اهل بیت افزود. با این وجود گروهی بر این باورند که معنای اهل بیت، شاملِ تمامِ اُمَّتِ اسلامی است.

آیه تطهیر، در کتیبه‌ای منصوب در حرم امام حسین

ماجرای نزول آیهٔ تطهیر

بنابر گزارش طَبرِسی در مَجمَعُ‌الْبیان، ابوحَمزهٔ ثُمالی، مفسر و راویِ شیعه در تفسیرِ منسوب به وی، نقل می‌کند که فاطمه حَریره‌ای را برای پیامبر در خانه ام‌سلمه آورد. به‌سفارشِ پیامبر، علی و حسنین نیز برای خوردنِ حریره نزد پیامبر آمدند و پس از آن، پیامبر کسای خِیْبَری بر سر آنان انداخت و گفت: «اللّهم هؤلاء اهل بیتی و عترتی فاذهب عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا». شبیه به همین روایت را ثعلبی در الکشف و البیان گزارش کرده‌است. ابوبکر نقّاش، مفسر سنی‌مذهب در تفسیر خویش و محمد بن احمد بنیس، سنی مالکی مذهب در لَوامِعُ اَنوارِ الْکَوْکَبِ الدُّرّیّ، گزارش می‌کنند که اکثرِ مفسران در شأنیتِ این آیه برای اصحاب کسا اتفاق نظر دارند. به این موضوع، ابوبکر حَضرَمی، از فقیهان اهل سنت در رَشْفَةُ الصّادی اشاره دارد. ابن حَجَر هِیْتَمی نیز از دیگر مفسرین سنی مذهبی است که در اَلصَّواعِقُ الْمُحْرِقَة، شأن نزول آیه را فاطمه، همسر و فرزندان او می‌داند. بنابر آنچه در شَرحُ مُشکِلِ الْآثار و تفسیر طبری از پیامبر اسلام گزارش شده‌است، محمد این آیه را در مقابل درِ خانهٔ فاطمه زهرا تلاوت می‌نمود. بنابر گزارش ابوسعید خِدْری، صحابهٔ پیامبر و ابوالقاسم حَسْکانی، راویِ سنی‌مذهب، شأن نزول بخشِ دومِ آیه را پنج نفر دانسته‌اند که عبارتند از: محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین. از ابوسعید خدری، روایت دیگری گزارش شده‌است که پیامبر چهل صبح به در خانهٔ فاطمه زهرا آمده و در سلام دادن بر اهل بیتِ خود عبارت «السَّلَام عَلَیْکُم أهل الْبَیْت وَرَحْمَة الله وَبَرَکَاته الصَّلَاة رحمکم الله، إِنَّمَا یُرِید الله لیذْهب عَنْکُم الرجس أهل الْبَیْت وَیُطَهِّرکُمْ تَطْهِیرا، انا حَرْب لمن حَارَبْتُمْ أَنا سلم لمن سَالَمْتُمْ» را خوانده‌است. سُیوطی، دیگر مفسرِ اهل سنت، روایت دیگری را از اَبِی‌الْحَمراء گزارش می‌کند که محمد در دورانِ حضورش در مدینه، هیچ‌گاه به مسجد برای اقامهٔ نماز در نیامد مگر آنکه بر درِ خانهٔ علی و فاطمه می‌ایستاد و خطاب به اهالی آن چنین می‌گفت: «الصَّلَاة، الصَّلَاة، إِنَّمَا یُرِید الله لیذْهب عَنْکُم الرجس أهل الْبَیْت وَیُطَهِّرکُمْ تَطْهِیرا». همانند این روایت را سیوطی از ابن‌عباس گزارش کرده‌است. ملا علی قاری، فقیه سنی‌مذهب در شَرحُ کتاب الْفِقه الْاَکبر لِابنِ حَنیفه، از شرافتِ اولادِ فاطمه بر اولادِ عُمَر و ابوبکر یاد، و در نهایت، آیهٔ تطهیر را در شأن آنان گزارش می‌کند. ابن عَساکِر شافعی نیز دلیل نزولِ آیه را به‌طور خاص، فاطمه، علی و حسنین می‌داند. قُندوزی حَنَفی در یَنابیعُ الْمَوَدَّة، با اشاره به مذکر بودنِ ضمیرهای «یطهرکم» و «عنکم»، منظور از آیه را علی، فاطمه و حسنین می‌داند و این قول را به اکثرِ مفسران نسبت می‌دهد. بنابر روایتِ ثعلبی، پس از دعای پیامبر اسلام بخشِ دومِ آیهٔ ۳۳ احزاب نازل شد. ثعلبی روایتی را از ابوسعید خدری و روایت دیگری را از عَطاء بن اَبی‌رَباح، تابعی و مفسر سدهٔ اولِ هجری قمری، به نقل از ام‌سلمه گزارش می‌کند که آیه در ماجرای حدیث کسا و در حقِّ فاطمه، علی و حسنین نازل شده‌است. همچنین در تفسیر الکشف و البیان، از روایات دیگری یاد شده‌است که ماجرای حدیث کسا در منزلِ عایشه یا زینب صورت پذیرفته و آیهٔ تطهیر پس از ماجرا کسا نازل شده‌است. تعدد این‌گونه گزارش‌ها سبب شده‌است تا بعضی مفسران، نزولِ این آیه را چندباره و در منزلِ فاطمه زهرا، ام‌سلمه، زینب و عایشه بدانند. به‌گزارش دانشنامهٔ اسلام، اهل سنت «رِجْس» را به‌معنای «کُفر» عنوان کرده‌اند و در مقابل، شیعیان آن را به ارتباط با دنیای ناپاک توصیف کرده‌اند.

به‌باورِ سید حسین نصر، این آیه و ماجرای کساء، نشان از انتقالِ ولایتِ کلیِ پیامبر اسلام در قالبِ ولایت جزئی به فاطمه زهرا دارد. بعدها ماجرای کساء به‌عنوان کهن‌الگویی برای اعطا و تفویضِ خرقه در تَصَوُّف مطرح شد. به‌باور الگار، این احتمال داده می‌شود که ماجرای حدیث کساء با توجه به روایتِ گزارش‌شده از طَبَرانی دربارهٔ جمع کردنِ علی، فاطمه و حسنین از سوی محمد و به‌همراه خودش در زیر قُبّه‌ای نزدیک به عرش الهی، به نوعی جلوهٔ پیش‌بینانهٔ زمینی و دنیوی از حضور این خاندان در زیر قُبّهٔ آسمانی باشد.

دیگر آیات قرآن

جز آیهٔ تطهیر، آیاتِ دیگری نیز با شأنِ نزولِ این پنج تن نازل شده‌اند. از این میان می‌توان به آیهٔ اِطعام (داستان نذرِ علی، فاطمه و حسنین)، آیهٔ مُباهِله (داستان مباهلهٔ نجرانیان با پیامبر اسلام و همراهی علی، فاطمه و حسنین با پیامبر در این مباهله) و آیهٔ مَوَدَّت (عنوانِ دوستیِ اهل بیت پیامبر از جمله علی، فاطمه و حسنین به‌عنوان پاداشِ رسالت) اشاره کرد. براساس بعضی تفاسیر، منظور از «کَلِمات» در دو آیهٔ «و اذ ابتلی ابراهیم ربّه بکلماتٍ فاتمهّن» و «فتلقّی آدم من ربّه کلمات»، نام‌های پنج تن یا نام‌های الهیِ مُشتَقّ از این پنج نام بوده‌است.

به‌باور شیعیان، خداوند در قرآن، در آیهٔ اطاعت، تبعیت و پیروی از اُولِی‌الْاَمْر را در کنارِ اطاعت از پیامبر واجب کرده‌است. براساس این باور، با توجه به عطفِ «اولی‌الامر» بر «اَلرَّسول» و عدم تکرارِ فعلِ «اَطیعوا»، ملاکِ وجوبِ اطاعت از اولی‌الامر، همان ملاکِ اطاعت از پیامبر اسلام است؛ و نیز با در نظر گرفتنِ رهبری الهی به‌عنوان ملاکِ اطاعت از پیامبر اسلام و ثبوتِ مقامِ عِصمَت بر رهبر الهی، این آیه گواهِ معصوم بودنِ اولی‌الامر نیز است. از سوی دیگر، آیهٔ تطهیر و روایاتِ مربوطش، مصادیقِ اولی‌الامر را در آیهٔ اطاعت مشخص می‌نمایند. آنان اصحاب کسا هستند و بر همین اساس، اطاعت از آنان نزد شیعه به‌خاطر عصمت و جانشینیِ پیامبر اسلام، واجبِ شرعی قلمداد می‌شود.

حدیث و اصحاب کسا در فرهنگ و ادبیات

مینیاتوری ایرانی از دوره قاجاریان که علی را در میان پسرانش، حسن و حسین، نشان می‌دهد.

حدیث کساء به‌عنوان یکی از اعتقاداتِ شیعیان، در فرهنگِ ایرانیان جایگاه ویژه‌ای دارد. این حدیث در مراسم‌های مدایح و مناقب، عزاداری‌ها، اِطعام و تَوَسُّل بازتاب داشته‌است. به‌عقیدهٔ شیعیان، خواندنِ این حدیث به‌نیتّ شفای بیماری و رفعِ حاجت‌ها مؤثر خواهد بود. ازاین‌رو و با توجه به اهمیتِ این حدیث، شاعرانِ فارسی‌زبانِ بسیاری این حدیث را به نظم درآورده‌اند. از این میان می‌توان به چند بَحرِ طَویل اشاره داشت. مُلّا زُلْفْعلی بختیاری، منظومه‌ای را در ۱۳۲ بیت سروده که در بخشِ میانی آن، به شرحِ حدیث کساء با گویش بختیاری پرداخته و در آن، با تعبیرها و صحنه‌آرایی‌های خاص به داستان اصحاب کسا رنگی محلی داده‌است. این اشعار بر سر عَلَم‌ها، پرچم‌ها، گنبد و گلدسته، منبرها، پیاله‌ها و دیگر اشیاء نقش می‌بندد. از میان کسانی که با موضوعِ پنج تن یا حدیث کسا اشعاری را سروده‌اند می‌توان به شاعرانی چون ابن داغر، شیخ حر عاملی، سنایی و ناصرخسرو اشاره کرد. از دیگر آداب و رسوم دربارهٔ پنج تن، روشن کردنِ پنج شمع یا شعله در مراسمِ عزاداری یا اِطعام است که نشانگرِ پنج تنِ آل عباست. نشانهٔ پنجهٔ دستِ فلزی نیز از دیگر نمادهای پنج تن آل عباست. نصب سردرهایی منقوش به نامِ پنج تن یا نقش دادنِ انگشتری با نام این پنج نفر، از دیگر رسومِ فرهنگیِ مسلمانان به‌حساب می‌آید. گوشهٔ پنج تن، یکی از مهم‌ترین گوشه‌ها در فرهنگِ تعزیه محسوب می‌شود.

در تهران قدیم، مادران برای شفای بیماری فرزندان‌شان به بامِ خانه‌هاشان می‌رفتند و چادر از سر برمی‌داشتند و موها را پریشان می‌نمودند و خدا را به حقِّ پنج تن قسم می‌دادند. همواره استفاده از پنج تن در سوگندها، نفرین‌ها و دعاها در بین مردم رواج داشته‌است. در میان مردمِ بُروجِرد پنج تن به‌عنوان پشتیبان و گواه همواره کاربرد داشته‌است و شاهدی بر حق بودن محسوب می‌شود. در شاهرود نام پنج‌تن با دارچین بر شله زردهای نذری نوشته می‌شود. بنابر رسومِ مناطقِ مختلف، دو قطعه چوب از درخت بید که بر روی آن نام پنج تن نقش بسته‌است، همراهِ جسد در قبر قرار خواهد گرفت تا مَیِّت در قیامت از شفاعت‌یافتگان باشد و از این دو چوب به‌عنوان عصا در قیامت استفاده کند. در اَبیانه نیز انگشتری منقش به نام پنج تن و مُهرِ نمازی را همراهِ میّت دفن می‌نمایند تا از نمازخوانان به‌شمار آید.

براساس آنچه در منابع مورد استناد قرار گرفته‌است، پنج تنِ آل عبا بر چهارده معصوم برتری دارند و در میان پنج تن آل کسا، محمد بر دیگران، سپس علی بر فاطمه و حسنین برتری دارند. دربارهٔ برتری فاطمه زهرا بر حسنین یا برعکس، اختلافاتی گزارش شده‌است. ابومحمد حسن شَریعی — از غُلات و رهبرِ فرقهٔ شَریعیه — پنج تنِ آل عبا را دارای مقام اُلوهیَّت می‌دانست. اهلِ فُتُوَّت از مریدانِ پنج تن محسوب می‌شوند که ارادتِ ویژه‌ای نسبت به اصحاب کسا داشتند. در تُحفَةُ الْاِخْوان، پس از بیانِ اصولِ فتوت، علی بن ابی‌طالب «سَروَرِ فَتَیان» نامیده شده‌است. کاشفی در فتوت‌نامهٔ سلطانی معتقد است که سلمان فارسی تاجی با پنج وصله داشته‌است که پنج تنِ آل عبا به او داده‌اند و هر وصله‌اش نشانهٔ رشتهٔ ارادت و محبت به یکی از پنج تن بوده‌است. کاشفی در جای دیگر، نردبانی را که محمد در شب مِعراج از آن به آسمان رفته بود، دارای پنج پله دانسته که هر کدام نمادِ یکی از پنج تن بوده‌است. به‌گفتهٔ کاشفی، این پنج پله آدمی را به مراتبِ عالیه می‌رساند.

نام پنج تن آل عبا، حکاکی‌شده بر روی کتیبه‌ای از جنس طلا، کربلا، حرم حضرت عباس

کتاب‌شناسی

افزون‌بر چاپِ حدیث کسا به‌صورتِ متن عربی و ترجمه به زبان‌های مختلف، این حدیث با شرح‌های مختلفی به چاپ رسیده‌است. اصغر ارادتی، کتابی را با عنوان حدیث کساء در ادب فارسی تحریر کرده‌است. سید مرتضی عسکری نیز کتابی با عنوان حدیث کساء در کتب معتبر اهل سنت تألیف کرده‌است. وی همچنین کتابی را با عنوان حدیث کساء در منابع معتبرِ مکتبِ خلفاء و مکتبِ اهل بیت در دو مجلد به چاپ رسانده که به فارسی ترجمه شده‌است. سید جعفر مرتضی عاملی نیز کتابی با عنوان حدیث کسا فی مَصادره را تألیف نموده‌است. مهدی صاحب الکنهویی نیز کتابی را به زبان اردو در بیان سندِ این روایت تألیف نموده‌است. حسین استاد ولی، کتابی را در تشریحِ منزلتِ این حدیث نگاشته‌است. همچنین این حدیث به‌صورت شعر نیز به چاپ رسیده‌است. از میان مترجمانی که حدیث کساء را به شعرِ فارسی ترجمه نموده‌اند می‌توان به سید محمد شاه‌رکنی، میرزا آقا ولادی وافی و علی خاموش یزدی اشاره کرد. نیز گروهی از نویسندگان مانند سید افسر عباس زیدی و مقبول احمد دهلوی این حدیث را به زبان اردو و به نظم درآورده‌اند.

امامزاده پنج تن

به‌خاطر باورِ عمیقِ ایرانیانِ شیعه به پنج تنِ آل عبا، برخی از آرامگاه‌ها و امامزادگان به نامِ پنج‌تن آل عبا یا «امامزاده پنج تن» نامیده شده‌اند. از جمله این امامزاده‌ها می‌توان به امامزادگانی در تهران، لَویزان، شمیران، لواسان، دشت لار، لَمسَک در گرگان، روستای نوین حسین مهرعلی در گرگان و زَهَک در سیستان و بلوچستان اشاره کرد.

فهرست پنج تن آل عبا

شماره	تصویر خطاطی	نام کامل کنیه	عنوان	تاریخ ولادت و درگذشت ه‍. ق م	طول عمر	اهمیت	زادگاه	علت و محل درگذشت محل به خاک‌سپاری
۱		مُحَمَّد بنِ عَبدُالله ابوالقاسم	رسول‌الله (فرستادهٔ خدا) المصطفی (برگزیده)	۵۳ (پیش از هجرت) – ۱۱ (پس از هجرت) ۵۷۰–۶۳۲	۶۱	بنیان‌گذار و پیامبرِ اسلام و به‌اعتقاد مسلمانان، آخرین پیامبر در سلسلهٔ پیامبران الهی و تحویل‌دهندهٔ کتابِ قرآن و تجدیدکنندهٔ آیین اصلی و تحریف‌نشدهٔ یکتاپرستیِ (دین حنیف) است. او هم‌چنین به‌عنوانِ یک سیاست‌مدار، رئیس دولت، بازرگان، نظریه‌پرداز دینی، خطیب، قانون‌گذار، اصلاح‌گر، فرماندهِ جنگی، و برای مسلمانان و پیروان برخی مذاهب، مأمورِ تعلیمِ فرمان‌های الله یا همان خدای مسلمانان به‌شمار می‌رود.	مکه، حِجاز	به دلیل بیماری درگذشت. مدینه، عربستان سعودی
۲		علی بن ابی‌طالب اَبُوالْحَسَن	امیرالمؤمنین (پیشوای مؤمنان) ٱلْمُرْتَضَیٰ (دوست‌داشته‌شده) ٱلْوَصِیّ (جانشین و یاری‌دهندهٔ پیامبر در انجام دستورهای خداوند) ٱلْوَلِیّ (صاحب ولایت)	۲۳ (پیش از هجرت) – ۴۰ (پس از هجرت) ۶۰۰–۶۶۱	۶۱	پسرعمو و داماد محمد. شیعیان او را جانشینِ راستینِ پیامبر، و اهل سنت او را خلیفهٔ چهارم می‌دانند. او تقریباً در همهٔ طریقت‌های تصوف جایگاه والایی دارد و اعضای این طریقت‌ها ارتباط‌شان با محمد را از طریق او به‌دست می‌آورند.	مکه، حجاز	توسط ابن ملجم مرادی، از خوارج، در کوفه ترور شد. ابن ملجم وی را با شمشیری زهرآلود در هنگام نماز، مورد ضربت قرار داد. مدفون در حرم علی بن ابی‌طالب در نجف، عراق.
۳		فاطمه اُمِّ‌اَبیها	الزّهراء (درخشنده) سَیِّدَةُ نِساءِ الْعالَمین (سَروَرِ زنانِ جهان)	۱۷ یا ۷ (قبل از هجرت)–۱۱ (پس از هجرت) ۶۰۵ یا ۶۱۵–۶۳۲	۱۷	دختر محمّد و خدیجه، همسر علی بن ابی‌طالب، و مادر حسن بن علی و حسین بن علی است. او کوچک‌ترین دختر محمّد و تنها فرزندش بود که از خود فرزندانی باقی گذاشت، که به «سید» یا «شریف» مشهورند. وی از شخصیت‌های بسیار محترم نزد همه مسلمانان به‌ویژه شیعیان است. منابع اهل سنت شخصیت فاطمه را همچون بانویی پرهیزکار و باایمان می‌نمایند. وی در نزد شیعیان دوازده‌امامی دارای مقامات ویژهٔ معنوی مانند طهارت و عصمت است. همچنین وی از اهل بیت محمّد و یکی از پنج تن آل عباست.	مکه، حِجاز	بنابر اعتقاد شیعیان، سقط جنین فاطمه در اثر صدمات و جراحات وارده در حین رویداد خانهٔ فاطمه اتفاق افتاد و منجر به شکستگی پهلو فاطمه زهرا شد. منابع اهل سنت آورده‌اند که درگذشت او در آرامش بود. او خودش را با کمک همسرش شستشو می‌دهد و در آرامش به استقبال مرگ می‌رود. دربارهٔ تاریخ درگذشت فاطمه زهرا تاریخ‌نویسان قول‌های مختلفی نقل کرده‌اند. به‌نوشتهٔ ولیری فاطمه شش ماه پس از درگذشت پدرش از دنیا رفت. برخی منابع سی یا سی و پنج روز پس از درگذشت محمّد گفته‌اند. برخی دیگر چهل و پنج روز یا هفتاد و پنج روز از آن تاریخ ذکر کرده‌اند؛ و دیگر منابع قول نود و پنج روز را نقل کرده‌اند. مقبرهٔ فاطمه در فهرست مکان‌هایی است که دربارهٔ آن اختلاف‌نظر وجود دارد اما محتمل است که فاطمه «فِی الْحُجْره» (در خانه‌اش) دفن شده‌باشد.
۴		حسن مجتبی ابومحمد	اَلْمُجتَبیٰ (برگزیده)	۳–۵۰ ۶۲۴–۶۷۰	۴۷	او بزرگ‌ترین نوهٔ زندهٔ محمد، از طریق دخترش فاطمه زهرا بود. حسن در کوفه، به‌عنوان خلیفه جانشین پدرش شد و براساس پیمان صلح با معاویة بن ابی‌سفیان، پس از تنها هفت ماه خلافت، کنترل بر عراق را واگذار کرد.	مدینه، حکومتِ محمد	به‌باور شیعه توسط همسرش و به‌دستور معاویه مسموم شد. مدفون در بقیع، مدینه، عربستان سعودی.
۵		حسین بن علی ابوعَبدِالله	سَیِّدُالشُّهَداء (سَرورِ شهیدان)	۴–۶۱ ۶۲۶–۶۸۰	۵۷	او نوهٔ محمد و برادر حسن مجتبی بود. حسین اعتبار خلافتِ یزید را زیر سؤال برد. نتیجتاً او و خانواده‌اش در نبرد کربلا توسط لشکریانِ یزید کشته شدند. پس از این واقعه، سوگواری محرم مراسمی کلیدی در هویت شیعیان شد.	مدینه، حکومتِ محمد	کشته و سربریده‌شده در نبرد کربلا. مدفون در حرم حسین بن علی در کربلا، عراق.

پانویس

منابع

منابع فارسی

• آلوسی، شهاب‌الدین (۱۲۷۰). تفسیر آلوسی. بیروت: بی نا.
• ابراهیمی، ابراهیم (۱۳۹۵). «نقد و تحلیل ساختار ادبی و محتوایی آیه تطهیر» (PDF). پژوهش‌های ادبی. چهارم (چهاردهم): ۷–۲۷.
• ابن‌حجر هیتمی، احمد بن محمد (۱۹۹۷). الصواعق المحرقة علی أهل الرفض والضلال والزندقة. به کوشش عبدالرحمن بن عبدالله الترکی، کامل محمد الخراط. بیروت: موسسه الرسالة.
• ابن‌عساکر، عبدالرحمن بن محمد (۱۴۰۶). کتاب الأربعین فی مناقب أمهات المؤمنین. به کوشش محمد مطیع الحافظ، غزوة بدیر. دمشق: دارالفکر دمشق.
• ابن عطیه، حق بن غالب (۱۴۱۳). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. به کوشش عبدالسلام عبدالشافی. بیروت: دار الکتب العلمیه.
• ابن کثیر، اسماعیل (۱۴۱۹). تفسیر القرآن العظیم. به کوشش محمدحسین شمس‌الدین. بیروت: دار الکتب العلمیه.
• احمدی، محسن (۱۳۸۹). «پنج تن». فرهنگ مردم (فولکلور). تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• انصاری زنجانی، اسماعیل (۲۰۰۹). الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهراء (ع) (به عربی). قم: دلیل ما.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• بیضاوی، عبدالله (۱۴۱۸). تفسیر بیضاوی. بیروت: دارالفکر.
• ثعلبی، احمد بن محمد (۲۰۰۲). تفسیر ثعلبی: الکشف والبیان عن تفسیر القرآن. اول (به عربی). به کوشش ابی‌محمد بن عاشور و نظیر الساعدی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• ذوالفقاری، حسن (۱۳۸۹). «حدیث کساء». فرهنگ مردم (فولکلور). تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• رازی، محمد بن عمر (۱۴۲۰). مفاتیح الغیب، تفسیر کبیر. سوم (به عربی). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• ربانی گلپایگانی، علی (۱۳۸۷). «اهل بیت». دانشنامه کلام اسلامی. قم: موسسه امام صادق (ع). شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۵۷-۳۴۷-۸.
• سیوطی، جلال‌الدین (۹۱۱). الدر المنثور (به عربی). بیروت: دارالفکر.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• طباطبائی، سید محمدحسین (۱۳۹۵). ترجمه تفسیر المیزان. ترجمهٔ سید محمدباقر موسوی همدانی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
• طبرسی، فضل بن حسن (۱۳۵۹). ترجمه تفسیر مجمع البیان. سیزدهم. ترجمهٔ احمد بهشتی (ویراست موسوی دامغانی). تهران: فرهانی.
• طبری، محمد بن جریر (۲۰۰۱). تفسیر الطبری: جامع البیان عن تاویل القرآن. اول (به عربی). به کوشش عبدالسند حسن یمانه. (ویراست عبدالله الترکی). بیروت: دارهجر للطباعه و النشر و التوزیع و الاعلان.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• عاشوری، نادعلی (۱۳۷۷). «نگاهی به آیه تطهیر». صحیفه مبین (دوازدهم).
• علوی حسینی، ابوبکر (۱۴۱۸). رشفة الصادی من بحر فضائل بنی النبی الهادی. به کوشش عاشور، علی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
• قاری، علی بن سلطان (۱۹۷۱). شرح کتاب الفقه الاکبر. به کوشش دندل، علی محمد. بیروت: دارالکتب العلمیه.
• قندوزی، سلیمان بن ابراهیم (۱۳۸۰). ینابیع المودة لذوی القربی. به کوشش علی جمال اشرف حسینی. قم: دارالاسوة للطباعة و النشر.
• ماتریدی، محمد (۱۴۱۴). تأویلات ماتریدی. بیروت: دارالفکر الاسلامیه.
• مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۸۶). آیات ولایت در قرآن. سوم (ویراست ابوالقاسم علیان نژاد). قم: نسل جوان.
• مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۸۶). برگزیده تفسیر نمونه (ویراست احمد بابایی). تهران: دارالکتب اسلامیه. شابک ۹۷۸۹۶۴۴۴۰۳۸۲۸.
• محمدی ری‌شهری، محمد (۱۳۸۷). حکمت‌نامه پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله. قم: پژوهشکده حدیث و معارف اسلامی.
• معینی، محسن (۱۳۸۸). «تطهیر، آیه». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• ملازاده، محمدهانی؛ هوشنگی، لیلا (۱۳۷۹). «پنج تن». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• مولوی، محمدعلی (۱۳۸۹). «آل عبا». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• منابع انگلیسی

• Algar, Hamid (1984). "Āl-e ʿAbā". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica. Fasc. 7 (به انگلیسی). Vol. I. New York: Bibliotheca Persica Press. p. 742.
• Amir–Moezzi, Mohammad Ali (1999). "Fāṭema i. In History and Shiʿite Hagiography". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی).
• Calmard, Jean (2004). "Ḥosayn b. ʿAli ii. in Popular Shiʿism". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica (به انگلیسی).
• Chittick, William C. (1980). A Shi'ite Anthology (به انگلیسی). SUNY Press.
• Corbin, Henry (1993) [1964]. History Of Islamic Philosophy , Translated by Liadain Sherrard, Philip Sherrard (به انگلیسی). Routledge.
• Daftary, Farhad (2008). "Ahl al-Kisā". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. 1 (3rd ed.). Brill.
• Déclais, Jean-Louis (2003). "Names of the Prophet". Encyclopaedia of the Qur'ān (به انگلیسی). Vol. 3. Boston: E. J. Brill.
• Dungersi, Mohammed Raza (1994). A Brief Biography of Hazrat Fatima (s.a.) (به انگلیسی). Bilal Muslim Mission of Tanzania.
• Goldziher, I.; van Arendonk, C.; Tritton, A. S. (1986). "Ahl Al-Bayt". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. 1 (1rd ed.). Brill. p. 257-258.
• Klemm, Verena (2016). "Fāṭima bt. Muḥammad". Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی) (3rd ed.). Leiden: E. J. Brill.
• Madelung, Wilfred (2003). "Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Retrieved 1 October 2019.
• Madelung, Wilfred (2004). "Ḥosayn b. ʿAli i. Life and Significance in Shiʿism". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Retrieved 1 October 2019.
• Madelung, Wilferd (2004). The succession to Muhammad (به انگلیسی). cambridge university press.
• Nasr, Seyyed Hossein (2012). "ʿAlī". Encyclopædia Britanica (به انگلیسی). Retrieved 1 October 2019.
• Nasr, Seyyed Hossein (2007). "Ḥasan". Encyclopædia Britanica (به انگلیسی). Retrieved 1 October 2019.
• Nasr, Seyyed Hossein (2007). "Al-Ḥusayn ibn ʿAlī". Encyclopædia Britanica (به انگلیسی). Retrieved 1 October 2019.
• Nasr, Seyyed Hossein (2006). "Muhammad". Encyclopædia Britannica Online (به انگلیسی). Encyclopædia Britannica, Inc.
• Poonawala, I. K. (1985). "ʿAli B. Abi Ṭaleb". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی).
• Shareef al–Qurashi, Baqir (2006). The Life of Fatima Az–Zahra' (به انگلیسی). Qom: Ansariyan.
• Tabatabaee, Sayyid Mohammad Hosayn (1979). Shi'ite Islam (به انگلیسی). Translated by Seyyed Hossein Nasr. Albany: SUNY press.
• Tritton, Arthur T. (1960). "Ahl al-Kisāʾ". In Lewis, B.; Pellat, Ch.; Schacht, J. (eds.). Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. 1 (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. p. 264.
• Veccia Vaglieri, Laura (1991). "Fāṭima". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. 2 (2nd ed.). Leiden: Brill.