تفسیر مجمع‌البیان

تفسیر مجمع‌البیان با نام کامل مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن یا مجمع‌البیان فی علوم القرآن کتابی در تفسیر قرآن از فضل بن حسن طبرسی فقیه و محدث شیعی که به زبان عربی تألیف شده است. شیخ طبرسی نگارش این کتاب را در سال ۵۳۶ ه‍.ق و در پنج جلد به‌پایان رسانده و به گفته خودش آن را به شیوه تفسیر تبیان نوشته است. این تفسیر یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین تفاسیر جهان اسلام است که همواره مورد استفاده و استناد دانشمندان شیعه و سنی بوده و در طول قرن‌ها از آن به عنوان یک منبع تفسیری موثق یاد شده است. جامعیت، استحکام و استواری مطالب از ویژگی‌های تفسیر مجمع‌البیان به‌شمار می‌آید. به گفته نویسنده کتاب شناخت‌نامه تفاسیر، مجمع‌البیان از جمله تفاسیر قدیمی است که به بهترین شکل، با الگویی مناسب و سرعنوان‌هایی ثابت و مکرر تألیف گردیده است.

مؤلف

فضل بن حسن بن فضل طبرسی معروف به «امین الاسلام طبرسی» از فقیهان و محدثان قرن ششم و هفتم هجری قمری و از شاگردان حسن بن محمد بن حسن طوسی (فرزند شیخ طوسی) و حسن بن حسین ابن بابویه رازی قمی بود. او صاحب تألیفاتی در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی است و شاگردان بسیاری را در شهرهای مشهد و سبزوار تربیت کرده است. طبرسی در زمینه تفسیر قرآن سه کتاب مجمع‌البیان، جوامع‌الجامع و الکاف الشافی را به‌رشته تحریر درآورد. وی تفسیر مجمع‌البیان را به شیوه تفسیر تبیان شیخ طوسی و در سال ۵۳۶ ه‍.ق به‌پایان رساند.

شیوه تألیف

مجمع‌البیان یک تفسیر کامل قرآن است که شیخ طبرسی آن را به ترتیب سوره‌های قرآن و در پنج جلد تدوین کرده است. طبرسی دربارهٔ انگیزه‌اش برای نوشتن مجمع‌البیان در مقدمه کتاب آورده است: «به جز شیخ طوسی، تاکنون عالمان شیعه در مورد تدوین و گسترش معانی و اسرار قرآنی کار مفصل و منظمی انجام نداده‌اند. من از پرتوی دانش او کمک می‌گیرم و قدم در جای پایش می‌گذارم.» او که معتقد بود تفسیر تبیان با وجود امتیازات بسیار، کاستی‌هایی نیز دارد؛ کتاب تفسیرش را به‌گونه‌ای می‌نویسد که ضعف‌های تفاسیر قبلی را نداشته باشد و علاوه بر استفاده از روایات امامان شیعه، اقوال صحابه و تابعین را در آن می‌آورد. از این‌رو تفسیر مجمع‌البیان از جامعیت، استحکام و استواری مطالب برخوردار است. از دیگر ویژگی‌های نوشتاری شیخ طبرسی در تفسیرش این است که او در هر باب اقوال را بدون رد یا اعتراض به آنها آورده و انتخاب قول برتر را به خواننده واگذار کرده است. روش او، شیوه‌ای محققانه و با بررسی دقیق آیات همراه است. او در هر آیه، اختلاف قرائات، معانی کلمات، اعراب و شأن نزول آنها را بررسی می‌کند و سپس معنای کامل و جامع آیات را می‌آورد. همچنین او در این کتاب به پیوند معنایی آیات و سوره‌ها با یکدیگر نیز پرداخته است.

ویژگی‌های تفسیر

یکی از ویژگی‌های ممتاز مجمع‌البیان، آزادی فکر و تقریب میان مذاهب است. مؤلف کتاب، با بررسی‌های تطبیقی و مقارن، با رعایت امانت، ادب و با پرهیز از دشنام‌گویی به بیان نظرات دیگران پرداخته و دیدگاه‌های آنان را بر نظر شخصی خود مقدم داشته است. به همین جهت این کتاب تفسیری، مورد توجه اندیشمندان اهل‌سنت قرار گرفته و در موردش سخنانی را گفته‌اند. شیخ محمود شلتوت از مفسران مصری و از رئوسای دانشگاه الازهر، مجمع‌البیان را در میان تفاسیر قرآن بی‌نظیر توصیف کرده و آن را نخستین تفسیری می‌داند که توانسته با نظم و ترتیبی خاص، روشی عالی و با بررسی عمیق روایات، حق مطلب را ادا کند. مطهری از عالمان شیعه، نیز معتقد است که مجمع‌البیان از لحاظ ادبی و حسن تألیف بهترین تفسیر است. امتیاز مهم دیگر این تفسیر، ساختار منظم آن است. طبرسی، نظم و ترتیب جدیدی را ارائه داده و مطالب کتابش را با سرعنوان‌هایی ثابت و مکرر نگاشته و جنبه‌های مختلف تفسیری آیات را مدنظر داشته است. محل نزول سوره‌ها و آیات، دلیل نامگذاری سوره‌ها، فضایل تلاوت هر سوره، اختلاف قرائات و اعراب کلمات، تفسیر ترتیبی آیات، بیان احکام فقهی و کلامی آیات و رابطه هر آیه با آیه قبل و بعدش، از مواردی است که در مجمع‌البیان به شکلی منظم و به صورت تکراری و ثابت در هر سوره و در تمام کتاب دیده می‌شود.

نسخه شناسی

از تفسیر مجمع‌البیان، چاپ‌های مختلفی در کشورهای ایران، مصر و لبنان وجود دارد که یکی از بهترین آنها چاپی است که ابوالحسن شعرانی بر روی آن تحقیق و پانوشت داشته و در تهران منتشر شده است. چاپ دیگری از این کتاب، چاپی است که در قاهره بوده و مقدمه آن از شیخ شلتوت است. مؤسسه دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه آن را در قطع وزیری منتشر کرده و شامل ۱۲ جزء است. در سال ۱۳۷۹ ه‍.ق نیز چاپ پنج جلدی از آن در بیروت و توسط داراحیاء التراث العربی با قطع رحلی انجام شده است.

پانویس

منابع

• ایازی، محمدعلی (۱۳۷۸). شناخت‌نامه تفاسیر. رشت: کتاب مبین.
• شایسته‌نژاد، علی‌اکبر (۱۳۸۹). طبرسی و تفسیر مجمع‌البیان. تهران: خانه کتاب.