بدون جعبه اطلاعات
بدون تصویر

تفسیر مجمع‌البیان

از اسلامیکال
(تغییرمسیر از تفسیر مجمع البیان)
پرش به ناوبری پرش به جستجو

تفسیر مجمع‌البیان با نام کامل مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن یا مجمع‌البیان فی علوم القرآن کتابی در تفسیر قرآن از فضل بن حسن طبرسی فقیه و محدث شیعی که به زبان عربی تألیف شده است. شیخ طبرسی نگارش این کتاب را در سال ۵۳۶ ه‍.ق و در پنج جلد به‌پایان رسانده و به گفته خودش آن را به شیوه تفسیر تبیان نوشته است. این تفسیر یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین تفاسیر جهان اسلام است که همواره مورد استفاده و استناد دانشمندان شیعه و سنی بوده و در طول قرن‌ها از آن به عنوان یک منبع تفسیری موثق یاد شده است.[۱] جامعیت، استحکام و استواری مطالب از ویژگی‌های تفسیر مجمع‌البیان به‌شمار می‌آید.[۲] به گفته نویسنده کتاب شناخت‌نامه تفاسیر، مجمع‌البیان از جمله تفاسیر قدیمی است که به بهترین شکل، با الگویی مناسب و سرعنوان‌هایی ثابت و مکرر تألیف گردیده است.[۳]

مؤلف

فضل بن حسن بن فضل طبرسی معروف به «امین الاسلام طبرسی» از فقیهان و محدثان قرن ششم و هفتم هجری قمری و از شاگردان حسن بن محمد بن حسن طوسی (فرزند شیخ طوسی) و حسن بن حسین ابن بابویه رازی قمی بود. او صاحب تألیفاتی در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی است و شاگردان بسیاری را در شهرهای مشهد و سبزوار تربیت کرده است. طبرسی در زمینه تفسیر قرآن سه کتاب مجمع‌البیان، جوامع‌الجامع و الکاف الشافی را به‌رشته تحریر درآورد. وی تفسیر مجمع‌البیان را به شیوه تفسیر تبیان شیخ طوسی و در سال ۵۳۶ ه‍.ق به‌پایان رساند.[۴]

شیوه تألیف

مجمع‌البیان یک تفسیر کامل قرآن است که شیخ طبرسی آن را به ترتیب سوره‌های قرآن و در پنج جلد تدوین کرده است. طبرسی دربارهٔ انگیزه‌اش برای نوشتن مجمع‌البیان در مقدمه کتاب آورده است: «به جز شیخ طوسی، تاکنون عالمان شیعه در مورد تدوین و گسترش معانی و اسرار قرآنی کار مفصل و منظمی انجام نداده‌اند. من از پرتوی دانش او کمک می‌گیرم و قدم در جای پایش می‌گذارم.» او که معتقد بود تفسیر تبیان با وجود امتیازات بسیار، کاستی‌هایی نیز دارد؛ کتاب تفسیرش را به‌گونه‌ای می‌نویسد که ضعف‌های تفاسیر قبلی را نداشته باشد و علاوه بر استفاده از روایات امامان شیعه، اقوال صحابه و تابعین را در آن می‌آورد. از این‌رو تفسیر مجمع‌البیان از جامعیت، استحکام و استواری مطالب برخوردار است. از دیگر ویژگی‌های نوشتاری شیخ طبرسی در تفسیرش این است که او در هر باب اقوال را بدون رد یا اعتراض به آنها آورده و انتخاب قول برتر را به خواننده واگذار کرده است. روش او، شیوه‌ای محققانه و با بررسی دقیق آیات همراه است. او در هر آیه، اختلاف قرائات، معانی کلمات، اعراب و شأن نزول آنها را بررسی می‌کند و سپس معنای کامل و جامع آیات را می‌آورد. همچنین او در این کتاب به پیوند معنایی آیات و سوره‌ها با یکدیگر نیز پرداخته است.[۵]

ویژگی‌های تفسیر

یکی از ویژگی‌های ممتاز مجمع‌البیان، آزادی فکر و تقریب میان مذاهب است. مؤلف کتاب، با بررسی‌های تطبیقی و مقارن، با رعایت امانت، ادب و با پرهیز از دشنام‌گویی به بیان نظرات دیگران پرداخته و دیدگاه‌های آنان را بر نظر شخصی خود مقدم داشته است. به همین جهت این کتاب تفسیری، مورد توجه اندیشمندان اهل‌سنت قرار گرفته و در موردش سخنانی را گفته‌اند. شیخ محمود شلتوت از مفسران مصری و از رئوسای دانشگاه الازهر، مجمع‌البیان را در میان تفاسیر قرآن بی‌نظیر توصیف کرده و آن را نخستین تفسیری می‌داند که توانسته با نظم و ترتیبی خاص، روشی عالی و با بررسی عمیق روایات، حق مطلب را ادا کند. مطهری از عالمان شیعه، نیز معتقد است که مجمع‌البیان از لحاظ ادبی و حسن تألیف بهترین تفسیر است. امتیاز مهم دیگر این تفسیر، ساختار منظم آن است. طبرسی، نظم و ترتیب جدیدی را ارائه داده و مطالب کتابش را با سرعنوان‌هایی ثابت و مکرر نگاشته و جنبه‌های مختلف تفسیری آیات را مدنظر داشته است. محل نزول سوره‌ها و آیات، دلیل نامگذاری سوره‌ها، فضایل تلاوت هر سوره، اختلاف قرائات و اعراب کلمات، تفسیر ترتیبی آیات، بیان احکام فقهی و کلامی آیات و رابطه هر آیه با آیه قبل و بعدش، از مواردی است که در مجمع‌البیان به شکلی منظم و به صورت تکراری و ثابت در هر سوره و در تمام کتاب دیده می‌شود.[۶]

نسخه شناسی

از تفسیر مجمع‌البیان، چاپ‌های مختلفی در کشورهای ایران، مصر و لبنان وجود دارد که یکی از بهترین آنها چاپی است که ابوالحسن شعرانی بر روی آن تحقیق و پانوشت داشته و در تهران منتشر شده است. چاپ دیگری از این کتاب، چاپی است که در قاهره بوده و مقدمه آن از شیخ شلتوت است. مؤسسه دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه آن را در قطع وزیری منتشر کرده و شامل ۱۲ جزء است. در سال ۱۳۷۹ ه‍.ق نیز چاپ پنج جلدی از آن در بیروت و توسط داراحیاء التراث العربی با قطع رحلی انجام شده است.[۷]

پانویس

ارجاعات

منابع

  • ایازی، محمدعلی (۱۳۷۸). شناخت‌نامه تفاسیر. رشت: کتاب مبین.
  • شایسته‌نژاد، علی‌اکبر (۱۳۸۹). طبرسی و تفسیر مجمع‌البیان. تهران: خانه کتاب.