کنز العرفان فی فقه القرآن
کنز العرفان فی فقه القرآن کتابی است که توسط مقداد بن عبدالله سیوری حلی (متوفای ۸۲۶ ق) معروف به فاضل مقداد فقیه شیعی و در قرن نهم هجری نوشته شده است. موضوع کتاب آیات الاحکام یا آیات فقهی قرآن است که نویسنده آن را به روش کتب فقهی و به زبان عربی تألیف کرده است. «کنز العرفان» در دسته تفاسیر موضوعی قرار دارد و از قدیمی‌ترین کتب با موضوع آیات الاحکام در فقه شیعی محسوب می‌شود. از مهم‌ترین ویژگی‌های فقهی این اثر می‌توان به تفسیر آیات الاحکام به ترتیب ابواب فقهی، بیان دقیق اصطلاحات فقهی و ارائه تعریف جامع و مانع از آن، به‌کار بردن قواعد فقهی در تبیین آیات و استفاده از نظرات فقهای شیعه و سنی در تفسیر آیات الاحکام اشاره کرد.[۱][۲]
مولف
جمال‌الدین مقداد بن عبدالله بن محمد سیوری حلّی، معروف به فاضل مقداد، از فقیهان و متکلمان قرن هشتم و نهم هجری است. او را از شاگردان شهید اول و فخر المحققین (محمد بن حسن حلّی) برشمرده‌اند که صاحب تألیفاتی در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی می‌باشد.[۲] فاضل مقداد، کتا‌ب‌های کنز العرفان و التنقیح الرائع فی شرح مختصر النافع را در فقه و النافع المختصر فی شرح الباب الحادی عشر و اللوامع فی مباحث الکلامیه را در علم کلام تألیف نموده است. محمد هادی معرفت قرآن پژوه شیعی، در گذشت او را به سال ۸۲۶ ق و مدفن او را در نجف عراق ثبت کرده است.[۳]
شیوه تألیف
این کتاب بر اساس ابواب فقه تبویب و مرتب شده و نویسنده در آن به مباحث لغوی و ادبی نیز پرداخته است.[۳] همچنین مؤلف از شیوه‌های تفسیر قرآن به قرآن و تفسیر قرآن با روایات بهره برده و رویکردی فقهی در بررسی آیات الاحکام داشته است.[۲] به گفته معرفت، کیفیت نگارش کنز العرفان بر مهارت و تسلط نویسنده در ادب، لغت و قدرت استدلال او در اقامه برهان دلالت دارد.[۳]
ویژگی‌های کتاب
کنز العرفان ویژگی‌ها و امتیازات مختلفی دارد. به‌طور مثال فاضل مقداد در تفسیر فقهی آیات به روایات معصومین استناد کرده و در عین توجه به مباحث ادبی و لغوی از مسائل کلامی و قواعد اصولی نیز در تبیین و توضیح آیات الاحکام استفاده کرده است. به گزارش ایزدی فر محقق شیعی، نخستین ویژگی این کتاب تبویب آن بر اساس ابواب فقهی است که به نظر می‌رسد این روش مناسب‌ترین گونه بررسی آیات فقهی قرآن باشد. چراکه احکام فقهی آیات به‌طور موضوعی و در کنار یکدیگر مورد بررسی قرار می‌گیرند و در پایان هر باب، پس از جمع‌آوری آیات مربوط به آن موضوع به شرح، استخراج و جمع‌بندی نکات فقهی پرداخته شده است. ویژگی دیگر کنز العرفان بیان دقیق اصطلاحات فقهی و ارائه تعریف جامع و مانعی از آنها در آغاز بیشتر مباحث کتاب است. یکی دیگر از امتیازات کتاب این است که مؤلف در تفسیر آیات الاحکام با استدلال‌های عقلی به تحلیل و استنباط احکام پرداخته و از قواعد فقهی در تفسیر آیات فقهی قرآن استفاده کرده است. همچنین نویسنده از نظرات فقهای شیعه و سنی در تفسیر آیات الاحکام بهره برده که همراه با نقد و بررسی نظرات و اقوال آنان بوده است.[۱]
نسخه‌شناسی
از کتاب کنز العرفان نسخه‌های خطی گوناگونی وجود دارد که در آمار تا حدود ۳۵ مورد از این نسخ گفته شده است. اما نخستین کتاب چاپی آن در ایران به خط محمد بن حسن جرفادقانی در سال ۱۳۱۳ ق در تهران با ۴۱۷ صفحه به شکل سنگی و وزیری به چاپ رسیده است. چاپ دیگر از آن در دو جلد و با تعلیق محمد باقر شریف زاده و تصحیح و اخراج احادیث توسط محمد باقر بهبودی است که انتشارات مرتضوی در سال ۱۳۴۸ ق در تهران منتشر کرده است. علاوه بر چاپ‌های گفته شده، این اثر به عنوان کتاب درسی برخی از مراکز دانشگاهی بارها تجدید چاپ شده است.[۱]
پانویس
ارجاعات
منابع
- ایزدی فرد، علی اکبر (۱۳۸۶). «ویژگی‌های تفسیر فقهی «کنز العرفان» فاضل مقداد». مطالعات اسلامی (۷۸): ۴۱-۷۰.
- کریمی نیا، محمد مهدی (۱۳۸۴). «آیات الاحکام و نگاهی به کتاب «کنزالعرفان فی فقه القرآن»». معرفت (۹۶).
- معرفت، محمدهادی (۱۳۷۹). تفسیر و مفسران. قم: مؤسسه فرهنگی التمهید.