تفسیر تبیان

تفسیر تبیان با نام کامل التبیان فی تفسیر القرآن کتابی در تفسیر قرآن از شیخ طوسی فقیه و محدث شیعی که به زبان عربی تألیف شده است. نگارش کتاب در قرن پنجم هجری قمری بوده و دارای ده جلد است. آن را اولین تفسیر جامع شیعی دانسته‌اند. به عقیده طباطبایی مفسر معاصر شیعی، «تفسیر تبیان» تفسیری کلامی است که شیخ طوسی از آن برای تبیین عقاید شیعی بهره برده است. این تفسیر به دلیل جامع بودن، منبع و مأخذ سایر تفاسیر شیعه در قرون بعدی قرار گرفته است که بسیاری از اندیشمندان امامیه در تفسیرنگاری به شیوه شیخ طوسی تأسّی کرده‌اند.

مولف

شیخ ابوجعفر محمد بن حسن طوسی مشهور به شیخ الطائفه، فقیه، محدث و متکلم قرن پنجم هجری قمری و از شاگردان شیخ مفید و سید مرتضی بود. او صاحب تألیفاتی در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی است و شاگردان بسیاری را در شهرهای بغداد و نجف تربیت کرده است. او نگارنده دو کتاب تهذیب‌الاحکام و الاستبصار از کتب اربعه شیعه است.

انگیزه، زمان و شیوه تألیف

«التبیان» یک تفسیر کامل قرآن است که شیخ طوسی آن را به ترتیب سوره‌های قرآن و در ده جلد تدوین کرده است. او در مقدمه کتابش، قصد خود از نوشتن این تفسیر را عدم نگارش کتاب تفسیری کامل قرآن تا زمان خویش بیان می‌کند و کتاب خود را شامل همه انواع علوم قرآن و معانی آن می‌داند. وی این تفسیر را در اواخر عمر خویش نوشته است. به گزارش دانشنامه بزرگ اسلامی، زمان تألیف کتاب، در روزگار ضعیف شدن حکومت آل بویه بوده است. بدین جهت طوسی با رعایت احتیاط و پرهیز از اختلافات فرقه‌ای، در خلال تفسیر، عقاید و مباحث کلامی شیعه را مطرح کرده و به شرح و تبیین آنها پرداخته است.

شیوه شیخ طوسی در این کتاب بدین صورت است که در آغاز هر سوره، به نام‌های آن و علت نامگذاری، مکی یا مدنی بودن سوره و وجود آیه ناسخ و منسوخ در آن اشاره کرده و سپس به بررسی اختلاف قرائات، معنای لغوی کلمات، صرف و نحو آیات پرداخته و در نهایت معنای کلی آیات را شرح و تفسیر کرده است. او گاهی به نکات بلاغی برخی آیات نیز توجه نموده و آنها را آورده است. این شیوه بیان و ترتیب مطالب در سایر تفاسیر به عنوان الگو و نمونه نیز استفاده شده است. از جمله در «تفسیر مجمع البیان فی تفسیر القرآن» شیخ طبرسی به‌کار رفته است. با این تفاوت که طبرسی، تمام مباحث را به طور جداگانه و بخش‌بندی شده آورده است.

ویژگی‌های تفسیر

از ویژگی‌های مهم «تفسیر تبیان» این است که مفسر، بر خلاف تفاسیر دوره‌های پیش از آن‌‌، تنها به یک مبحث بسنده نکرده و در میان بیان نکات تفسیری، به مباحثی از ادبیات، فقه و کلام نیز پرداخته است. او به دیدگاه‌های مفسران مذاهب گوناگون نیز توجه داشته است ولی تفسیرش در عین حال، چندان مفصل و مشروح نیست. شیخ طوسی، از میان تفاسیر پیشین، آثار دو مفسر معتزلی، ابومسلم اصفهانی و علی بن عیسی رُمّانی را با معیارهای خود نزدیک‌تر یافته و به شیوه آنان نوشته است. او علاوه بر بیان دیدگاه‌های کلامی در تفسیرش، آرای ادبی و تفسیری مفسران پیش از خود را در «التبیان» نقل و بررسی کرده است. به همین خاطر تفسیر وی از لحاظ ادبی از تفاسیر متقدم شیعه و حتی اهل سنت متمایز شده است. مهم‌ترین روش طوسی در «التبیان» استفاده از استدلال عقلی در تفسیر است. از اینرو او نقل روایات را کافی ندانسته و در میان مفسران شیعه و حتى در سطح جهان اسلام، از نخستین کسانی است که به روش تفسیر کلامی روی آورده است. به عقیده طباطبایی مفسر معاصر شیعی، «تفسیر تبیان» تفسیری کلامی است که شیخ طوسی از آن برای تبیین عقاید شیعی بهره برده است. همچنین او بخش زیادی از «التبیان» را به ردیه‌های کلامی نسبت به مجبّره و آرای عمومی اشاعره اختصاص داده است که در اغلب آنها با معتزله همراهی می‌کند. ویژگی دیگر این کتاب، به‌‌کارگیری شعر شاعران جاهلی یا اسلامی است که طوسی فقط برای بیان معنای واژه‌ای قرآنی، به اقوال آنان استناد کرده است. به سبب مهارت شیخ در فقه امامیه و سایر مذاهب اهل سنت در تفسیر آیات الاحکام، در کنار آوردن نظرات فقه امامیه،‌ با اشاره به اختلاف این آرا با نظرات دیگر مذاهب فقهی اهل سنت، تفصیل مباحث را به سه کتاب‌ فقهی خود، (نهایة و مبسوط و خلاف) ارجاع داده است.

نسخه‌شناسی

از «تفسیر تبیان» دو منتخب باقی مانده است. یکی «المنتخب من تفسیرالقرآن» از ابن ادریس حلی و دیگری «مختصرالتبیان» از ابوعبداللّه محمدبن هارون.

«تفسیر التبیان» برای نخستین‌بار در سال‌های (۱۳۶۵-۱۳۶۴) قمری به کوشش محمد حجت کوه کمری در تهران چاپ شده و پس از آن در میان سالهای (۱۳۷۶ و ۱۳۸۲) در ده جلد در نجف منتشر شده است. این تفسیر به همت مؤسسه النشرالاسلامی و احمدحبیب قصیرعاملی تصحیح شده است.

پانویس

منابع

• عمادی حائری، سید محمد (۱۳۹۶). «طوسی،محمد بن حسن بن علی». دانشنامه جهان اسلام. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
• کریمی نیا، مرتضی (۱۳۹۶). «التِبیان فی تفسیرالقرآن». دانشنامه جهان اسلام. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
• مطیع، مهدی (۱۳۸۸). «التبیان فی تفسیرالقرآن». دانشنامه بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.