تفسیر طبری

تفسیر طبری اثر تفسیری ابوجعفر محمد بن جریر طبری در قرن سوم هجری است که از قدیمی‌ترین تفاسیر عربی–روایی و جامع قرآنی در میان مسلمانان به‌شمار می‌آید. نام اصلی کتاب جامع البیان عن تأویل القرآن است که نویسنده در کتاب دیگرش، تاریخ طبری به آن اشاره کرده و در تفسیرش نیاورده است. از این رو نام اصلی اثر، رواجی نداشته و بیشتر با نام مولفش شهرت دارد. تاریخ دقیقی از زمان آغاز تألیف کتاب موجود نیست و تنها دو گزارش وجود دارد که یکی از آنها به املای بخشی از آن در سال ۲۷۰ ه.ق اشاره دارد و دیگری از املای کل اثر در فاصله سال‌های ۲۸۳ تا ۲۹۰ ه.ق از سوی طبری به شاگردانش خبر داده است. بنابر این گزارش‌ها چنین برداشت می‌شود که بخش‌های مختلف کتاب در طی مدت زمان طولانی و به شکل املا بوده است و سپس محتوای آن گسترش پیدا کرده و در آخر توسط طبری یا شاگردانش به شکل نهایی درآمده است.

شیوه تألیف

در ابتدای کار نویسنده تصمیم داشته که تفسیر خود را در سی هزار ورق بر شاگردانش املا کند، اما هنگامیکه با نارضایتی آنها مواجه می‌شود؛ آن را به سه هزار ورق کاهش می‌دهد. این حجم تقریبا به حجمی که امروزه از کتاب به دست ما رسیده؛ بسیار نزدیک است. اگرچه گزارش‌های اغراق آمیزی نیز از میزان و مقدار این کتاب در منابع آمده؛ اما این گزارش‌ها بیشتر نشان‌دهنده نگاه جامع و گسترده طبری به تفسیر قرآن هستند. در زمان تألیف کتاب، تاریخ تفسیر به دوره کلاسیک و توسعه جدیدی وارد شده بود؛ لذا طبری همچون سایر مفسران معاصرش با جمع‌آوری نظرات گذشتگان و با استفاده از علوم تفسیری آنان، کتابش را به‌رشته تحریر درآورده است. او در نگارش جامع‌البیان، بر اساس روش‌های سنن نویسی و مسند نگاری زمانه خود، آرای مفسران پیشین را در کتابش آورده؛ سپس به نقد آنها پرداخته و سعی نموده که یک رأی را بهتر و برتر نشان دهد. از این جهت تفسیر طبری بیشتر دربردارنده تأویل قرآن است و این نکته را در نامیدن کتاب خویش نیز لحاظ کرده و آن را جامع البیان عن تأویل آی القرآن نامیده است. روش تفسیری طبری در کتابش بدین صورت است که او بعد از ذکر آیه، ابتدا دیدگاه خود را در تفسیر آیه می‌آورد و سپس به بیان سبب نزول و وجوه مختلف قرائت آن می‌پردازد. مولف پس از آوردن سلسله سند و روایات مربوط به آن آیه، آنها را نقد کرده و در پایان نظر خودش را بیان می‌دارد. طبری در تفسیر سوره‌های ابتدایی قرآن تنها بخشی از آیه را تفسیر می‌کند؛ درحالیکه هرچه در کار تفسیر سوره‌ها پیش می‌رود؛ آیه به شکل کامل درآمده و در سوره‌های پایانی گروهی از آیات را تفسیر و معنا می‌کند.

ویژگی‌های تفسیر

طبری در نگارش تفسیرش چنانچه در مقدمه کتاب آورده، بر این باور است که زبان عربی ابزاری لازم برای تفسیر آیات قرآن است. او با استفاده از استدلال‌های کلامی زبان قرآن را زبان عربی معرفی کرده و دیدگاه گروهی را که معتقدند قرآن به غیر از طریق پیامبر و روایات تفسیر نمی‌شود؛ رد می‌کند. طبری قرآن را کتابی با زبان عربی خالص دانسته که بر هفت لهجه از زبان قوم عرب نازل شده است. او آیات قرآن را از نظر تفسیر پذیری به سه دسته تقسیم می‌کند: آیاتی که تنها خدا تفسیر آنها را می‌داند، آیاتی که از طریق پیامبر می‌توان تفسیر کرد و آیاتی که هر کس با زبان عربی آشنا باشد؛ می‌تواند آنها را معنا و تفسیر کند. از ویژگی‌های دیگر تفسیر طبری می‌توان به توضیح واژگان و اصطلاحات مشکل آیه اشاره کرد که برای تبیین آنها از دیگر آیات قرآنی، اشعار جاهلی، علوم لغت، نحو و بلاغت استفاده کرده است و روش او در بهره بردن از اشعار جاهلی شبیه روش و کار ابن عباس است. براین اساس رویکرد وی، رویکردی واژگان شناختی است و او در تفسیر به دنبال بیان معانی واژه‌هاست. اگرچه با آوردن روایات تاریخی گاهی تفسیرش به سطح تاریخی وارد می‌شود. نویسنده کتاب در نقل روایات تفسیری با ارائه طبقه‌بندی دقیق، روایات مربوط به هر آیه را آورده و آنها را با بهره‌گیری از دانش خود که در زمینه عربی دارد؛ بررسی می‌نماید. همچنین در تفسیر آیات الاحکام و آیاتی که دارای مباحث کلامی‌اند، پس از بیان آرای فقهی و کلامی مذاهب مختلف، دیدگاه خود را آورده است. در مورد منابع طبری در بیان روایات تفسیری، به آثار پیشینیان خودش نظر داشته و به آثار معاصرانش توجهی نداشته است. بیشترین اسناد او به صحابه و تابعین منتهی می‌شود و اسناد کمی در تفسیرش یافت می‌شود که به پیامبر اسلام برسد. مهم‌ترین امتیاز تفسیر طبری این است که هرچند دائرة المعارفی از روایات تفسیری است؛ اما اغلب در شمار تفاسیر روایی به‌حساب می‌آید که با نقد روایات سبب شده تا دوره نگارش تفاسیر محض پایان یابد. به همین جهت است که تفسیر طبری الگویی مناسب برای آثار مهم تفسیری بعد از آن است.

چاپ‌ها

این اثر، اولین بار در سال ۱۳۲۱ قمری در قاهره به‌چاپ رسیده که بارها در اندازه‌های مختلف (۱۵ یا ۳۰ جلدی) منتشر شده است. مشهورترین و معتبرترین این تفسیر به تصحیح و تعلیق محمود محمد شاکر در قاهره ( نشر سال۱۳۹۴ ق) است.

به جهت اهمیت این کتاب در فرهنگ اسلامی و همچنین جایگاهش در نزد مستشرقان، کارهای فراوانی درباره آن به زبان‌های گوناگون در گذشته و زمان معاصر صورت گرفته است.

ترجمه‌ها

• کتابی مشهور به ترجمه تفسیر طبری و به زبان فارسی که توسط گروهی از دانشمندان ماوراءالنهر در زمان سلطنت نوح بن منصور سامانی و به فرمان او انجام شده است. این کتاب در سال ۱۳۳۹ ش به تصحیح حبیب یغمایی در تهران منتشر شده است.

• ترجمه‌ای از خلاصه این کتاب به زبان انگلیسی که مترجم آن جان کوپر بوده و تنها دو جلد آن منتشر شده است. مترجم در ترجمه‌اش، سلسله سند را نیاورده و به آوردن نام اولین راوی اکتفا کرده است.

• ترجمه‌ای از خلاصه این اثر به زبان فرانسه و به قلم پیر گوده که از آغاز ترجمه تاکنون سه جلد از آن به‌چاپ رسیده است.

• ترجمه فارسی از این تفسیر که محمدباقر خالصی مترجم آن است و تنها دو جلد آن توسط موسسه دارالعلم منتشر شده است. خالصی این کتاب را کامل ترجمه کرده و در سلسله سند روایات، تنها نام آخرین راوی را آورده است.
• ترجمه دیگر از این کتاب (مباحث ذیل آیه ۷۹ سوره اسراء) توسط روزنتال و به زبان انگلیسی انجام شده است.
• ترجمه‌ای از آن به زبان ترکی که نسخه‌ای از آن در کتابخانه ایاصوفیه قرار دارد.
• ترجمه‌ای از این اثر به زبان لاتین نیز صورت گرفته است.

خلاصه‌ها

• ابن ندیم گزارش کرده است که پس از نگارش این تفسیر، در سده چهارم قمری عده‌ای به تلخیص آن روی آورده‌اند که یکی از آنها خلاصه ابوبکر بن اخشید (۳۲۶ ق) است.
• خلاصه ابن صمادح تجیبی (د ۴۱۹ ق) در دو جلد که تنها به تفسیر آیات غریب پرداخته است که به سال ۱۳۹۰ ق و در مصر به‌چاپ رسیده است.
• خلاصه‌ای به قلم صالح احمدرضا و محمدعلی صابونی که در دو جلد تلخیص شده که در این کتاب اشعار جاهلی، اسباب النزول، مباحث فقهی و قرائت را نیاورده است.
• خلاصه‌ای از ابوعبدالله لخمی نحوی معروف به ابن لجاش (امروزه در دست نیست.)
• خلاصه دیگر از ابوبکر احمد بن عبدالله قرطبی (امروزه در دست نیست.)
• خلاصه مترجم از کوپر (زبان انگلیسی)
• خلاصه مترجم از گوده (زبان فرانسوی)

پانویس

منابع

• دهقانی، یونس (۱۳۸۸). «تفسیر طبری». دانشنامه بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.