سوره همزه: تفاوت میان نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
(←منابع) |
(+رده:سوره همزه، +رده:سوره‌های جزء ۳۰ قرآن، +رده:سوره‌های حزب ۱۲۰ قرآن (هاتکت)، ابرابزار) |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات سوره|تصویر = Al-Humaza.svg|نام = همزه |معنی = طعنه‌زن |نام‌های دیگر= لمزه |جزء = ۳۰|آیه = ۹|محل نزول = مکه|شماره نزول = ۳۲|کلمه = ۳۳|حرف = ۱۳۰}} | {{جعبه اطلاعات سوره|تصویر = Al-Humaza.svg|نام = همزه |معنی = طعنه‌زن |نام‌های دیگر= لمزه |جزء = ۳۰|آیه = ۹|محل نزول = مکه|شماره نزول = ۳۲|کلمه = ۳۳|حرف = ۱۳۰}} | ||
'''سورهٔ هُمَزَه''' {{به عربی| الهمزة}} صد و چهارمین [[سوره]]ٔ [[قرآن]] است و ۹ آیه و ۳۳ [[واژه|کلمه]] دارد. [[واژه|کلمه]] ''همزه'' در [[زبان فارسی]] به معنی «طعنه‌زن» است. این سوره [[سوره مکی|مکی]] دانسته | '''سورهٔ هُمَزَه''' {{به عربی| الهمزة}} صد و چهارمین [[سوره]]ٔ [[قرآن]] است و ۹ آیه و ۳۳ [[واژه|کلمه]] دارد. [[واژه|کلمه]] ''همزه'' در [[زبان فارسی]] به معنی «طعنه‌زن» است. این سوره [[سوره مکی|مکی]] دانسته شده است. سورهٔ همزه در [[جزء]] سی‌ام [[قرآن]] قرار دارد و بر اساس [[ترتیب نزول سوره‌های قرآن|ترتیب نزول]] که توسط [[محمدهادی معرفت]] مشخص شده، سی و دومین سورهٔ نازل‌شده بر [[پیامبر اسلام]] است که پیش از [[مرسلات (سوره)|مرسلات]] و پس از [[قیامت (سوره)|قیامت]] در [[مکه]] و پیش از [[هجرت محمد]] نازل شده است. این سوره از مفصلات است که در برخی از روایات از سوره‌های مفصلات با عنوان [[ریاض]] القرآن یاد می‌شود؛ سوره‌های مفصلات به سوره‌های کوتاه گفته می‌شود که در انتهای [[قرآن]] قرار دارند. | ||
یکی از نظرات دربارهٔ [[شأن نزول]] این سوره، پشت سر [[پیامبر اسلام]] [[تهمت]] و طعنه می‌زدند و از نظرات دیگر این است که [[پیامبر اسلام]] را مسخره می‌کردند. از دیگر نظرات دربارهٔ شأن نزول این سوره، با توجه به اینکه این سوره در [[مکه]] نازل | یکی از نظرات دربارهٔ [[شأن نزول]] این سوره، پشت سر [[پیامبر اسلام]] [[تهمت]] و طعنه می‌زدند و از نظرات دیگر این است که [[پیامبر اسلام]] را مسخره می‌کردند. از دیگر نظرات دربارهٔ شأن نزول این سوره، با توجه به اینکه این سوره در [[مکه]] نازل شده است، برای تذکر به کسانی است که از مردم عیب‌جویی می‌کنند و آنها را مسخره می‌کنند، [[تهمت]] می‌زنند و ثروت جمع می‌کنند. همچنین در [[روح‌المعانی]] نوشتهٔ [[شهاب‌الدین آلوسی]]، مفسر اهل سنت، آمده که شأن نزول این سوره، مردی به نام ابی بن خلف بسیار [[غیبت]] می‌کرد و به [[مردم]] تهمت می‌زد. | ||
روایات متفاوتی در فضیلت قرائت این سورهٔ | روایات متفاوتی در فضیلت قرائت این سورهٔ آمده است. روایت شده است: «هر کس در [[نماز]]هایش سورهٔ همزه را قرائت کند، به اندازه دنیا به وی پاداش داده می‌شود.» از دیگر فضیلت‌های این سوره، هر کس این سورهٔ را بیست و یک بار قرائت کند و اگر این سوره را بنویسد و همراه خود داشته باشد، از تهمت و بدگویی به دور است. | ||
== نام‌ها == | == نام‌ها == | ||
سورهٔ هُمَزه را به این دلیل همزه نامیده‌اند که این کلمه در آیهٔ اول سوره | سورهٔ هُمَزه را به این دلیل همزه نامیده‌اند که این کلمه در آیهٔ اول سوره آمده است. نام دیگر آن، لُّمَزَه است که این [[واژه|کلمه]] هم در آیهٔ اول وجود دارد.<ref>{{پک|خرمشاهی|۱۳۷۷|ک=دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی|ج=۲|ص=۱۲۶۸}}</ref><ref>{{پک|دوسری|۱۳۸۷|ک=أسماء سور القرآن و فضائل‌ها|ج=۱|ص=۵۵}}</ref> نام‌های دیگر این سوره، «ویل لکل همزه» و «الحطمه» است.<ref>{{پک|بن عاشور|۱۳۶۳|ک=التحریر و التنویر|ج=۳۰|ص=۴۷۰}}</ref> «همزه» و «لمزه» به معنی کسی است که عیب‌جویی و غیبت می‌کند.<ref>{{پک|قرشی|۱۳۵۴|ک=قاموس قرآن|ج=۷|ص=۱۶۴}}</ref> | ||
[[محسن قرائتی]] در کتاب [[تفسیر نور (قرائتی)|تفسیر نور]] در مورد نام سورهٔ همزه | [[محسن قرائتی]] در کتاب [[تفسیر نور (قرائتی)|تفسیر نور]] در مورد نام سورهٔ همزه نوشته است که «هُمَزَةٍ» به معنی عیب‌جویی با [[چشم]]، [[ابرو]] و اشاره است.<ref>{{پک|قرائتی|۱۳۸۳|ک=تفسیر نور|ج=۱۰|ص=۵۹۱}}</ref> | ||
== محتوای سوره == | == محتوای سوره == | ||
سورهٔ همزه صد و چهارمین [[سوره]]ٔ [[قرآن]] است و ۹ آیه، ۳۳ [[واژه|کلمه]] و ۱۳۰ [[حرف (دستور زبان)|حرف]] دارد.<ref>{{پک|اقبال|۱۳۸۵|ک=فرهنگ‌نامه علوم قرآن|ج=۱|ص=۳۱۷۳}}</ref><ref>{{پک|مکارم شیرازی|۱۳۸۰|ک=تفسیر نمونه|ج=۲۷|ص=۳۰۵}}</ref><ref>{{پک|فیروزآبادی|۱۳۷۵|ک=بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز|ج=۱|ص=۵۴۳}}</ref> این سوره از مفصلات است که در برخی از روایات از سوره‌های مفصلات با عنوان ریاض القرآن یاد می‌شود. سوره‌های مفصلات به سوره‌های کوتاه گفته می‌شود که در انتهای [[قرآن]] قرار دارند.<ref>{{پک|خرمشاهی|۱۳۷۷|ک=دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی|ج=۲|ص=۱۲۶۸}}</ref><ref>{{پک|معرفت|۱۳۷۴|ک=التمهید فی علوم القرآن|ج=۱|ص=۳۱۳}}</ref> روایتی از [[محمد]] نقل | سورهٔ همزه صد و چهارمین [[سوره]]ٔ [[قرآن]] است و ۹ آیه، ۳۳ [[واژه|کلمه]] و ۱۳۰ [[حرف (دستور زبان)|حرف]] دارد.<ref>{{پک|اقبال|۱۳۸۵|ک=فرهنگ‌نامه علوم قرآن|ج=۱|ص=۳۱۷۳}}</ref><ref>{{پک|مکارم شیرازی|۱۳۸۰|ک=تفسیر نمونه|ج=۲۷|ص=۳۰۵}}</ref><ref>{{پک|فیروزآبادی|۱۳۷۵|ک=بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز|ج=۱|ص=۵۴۳}}</ref> این سوره از مفصلات است که در برخی از روایات از سوره‌های مفصلات با عنوان ریاض القرآن یاد می‌شود. سوره‌های مفصلات به سوره‌های کوتاه گفته می‌شود که در انتهای [[قرآن]] قرار دارند.<ref>{{پک|خرمشاهی|۱۳۷۷|ک=دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی|ج=۲|ص=۱۲۶۸}}</ref><ref>{{پک|معرفت|۱۳۷۴|ک=التمهید فی علوم القرآن|ج=۱|ص=۳۱۳}}</ref> روایتی از [[محمد]] نقل شده است که [[خدا]] هفت سورهٔ طِوال را به جای [[تورات]]، سوره‌های مئین را به جای [[انجیل]] و سوره‌های مثانی را به جای [[زبور]] به من داد و من را با دادن سوره‌های مفصل فزونی بخشید.<ref>{{پک|طبری|۱۳۷۱|ک=تفسیر طبری|چ=۱|ص=۳۴}}</ref> طوال، به معنی بلند و طولانی است<ref>{{پک|طریحی|۱۳۷۵|ک=مجمع البحرین|ج=۵|ص=۴۱۵}}</ref> و به هفت سورهٔ بلند قرآن گفته می‌شود و این هفت سوره همگی به جز دو سورهٔ [[انعام (سوره)|انعام]] و [[اعراف (سوره)|اعراف]]، [[سوره مدنی|مدنی‌اند]]. هفت سورهٔ طولانی قرآن، [[بقره (سوره)|بقره]]، [[آل‌عمران (سوره)|آل‌عمران]]، [[نساء (سوره)|نساء]]، [[مائده (سوره)|مائده]]، [[انعام (سوره)|انعام]]، [[اعراف (سوره)|اعراف]] و [[توبه (سوره)|توبه]] است.<ref>{{پک|سیوطی|۱۳۷۹|ک=الإتقان فی علوم القرآن|ج=۱|ص=۲۲۰}}</ref><ref>{{پک|زرقانی|۱۳۶۲|ک=مناهل العرفان فی علوم القرآن|ج=۱|ص=۳۵۲}}</ref> سوره‌های مثانی، سوره‌هایی هستند که تعداد آیه‌های آنها کمتر از ۱۰۰ است و سوره‌های مئین، سوره‌هایی هستند که تعداد آیه‌های آنها از ۱۰۰ بیشتر نمی‌شود و از لحاظ طولانی بودن از سوره‌های طوال کمتر هستند.<ref>{{پک|طبرسی|۱۳۶۷|ک=مجمع البیان فی تفسیر القرآن|ج=۱|ص=۴۱}}</ref> سورهٔ همزه یکی از سوره‌های [[سوره مکی|مکی]] است و این سوره در اشاره به کسانی است که تمام تلاش خود را متوجه جمع مال کرده‌اند و به ثروت خود مغرورند، از دیگران عیب‌جویی و مسخره‌شان می‌کنند. در پایان سوره، از سرنوشت آنها در جهنم سخن می‌گوید.<ref>{{پک|مکارم شیرازی|۱۳۸۰|ک=تفسیر نمونه|ج=۲۷|ص=۳۰۶}}</ref><ref>{{پک|طباطبایی|۱۳۶۳|ک=تفسیر المیزان|ج=۲۰|ص=۳۵۸}}</ref>در کتاب [[تفسیر قرآن]] مهر نوشته شده است که این سوره به سرزنش عیب‌جویان ثروت‌اندوز اشاره دارد.<ref>{{پک|رضایی اصفهانی|۱۳۸۷|ک=تفسیر قرآن مهر|ج=۲۲|ص=۳۳۷}}</ref><ref>{{پک|طباطبایی|۱۳۶۳|ک=تفسیر المیزان|ج=۲۰|ص=۳۵۸}}</ref> متن سوره با ترجمه [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی]]، [[فقیه]] شیعه، عبارت است از:<ref>{{پک|مکارم شیرازی|۱۳۷۳|ک=ترجمه قرآن|ص=۶۰۱|زبان=fa}}</ref><blockquote> | ||
{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۱|تزئینی=بله|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۲|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۳|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۴|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۵|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۶|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۷|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۸|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۹|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه}} | {{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۱|تزئینی=بله|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۲|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۳|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۴|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۵|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۶|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۷|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۸|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۹|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه}} | ||
| خط ۲۰: | خط ۲۰: | ||
== نزول == | == نزول == | ||
سورهٔ همزه که قبل از سورهٔ [[مرسلات (سوره)|مرسلات]] و بعد از [[قیامت (سوره)|قیامت]] در [[مکه]] نازل | سورهٔ همزه که قبل از سورهٔ [[مرسلات (سوره)|مرسلات]] و بعد از [[قیامت (سوره)|قیامت]] در [[مکه]] نازل شده است.<ref>{{پک|معرفت|۱۳۸۱|ک=علوم قرآنی|ج=۱|ص=۷۸}}</ref><ref>{{پک|معرفت|۱۳۷۴|ک=التمهید فی علوم القرآن|ج=۱|ص=۱۶۶}}</ref> بر اساس [[ترتیب نزول سوره‌های قرآن|ترتیب نزول]] مشخص‌شده توسط [[محمدهادی معرفت]]، سورهٔ همزه سی و دومین سورهٔ نازل‌شده بر [[پیامبر اسلام]] است.<ref>{{پک|معرفت|۱۳۷۴|ک=آموزش علوم قرآن|ج=۲|ص=۱۶۶}}</ref> | ||
بعضی از مفسران معتقدند این سوره دربارهٔ وَلید بن مُغِیرَه نازل | بعضی از مفسران معتقدند این سوره دربارهٔ وَلید بن مُغِیرَه نازل شده است که محمد را [[مسخره]] می‌کرد و به وی [[تهمت]] می‌زد. [[ناصر مکارم شیرازی]]، مفسر [[شیعه]]، در [[تفسیر نمونه]] نوشته است افرادی چون ابیّ بن خلف، اخنس بن شریق، جمیل بن عامر، ولید بن مغیره و [[عاص بن وائل]] به [[محمد]] [[تهمت]] می‌زدند و بدگویی می‌کردند و در اینجا بود که خداوند سوره همزه را بر [[محمد (پیامبر اسلام)|محمد]] نازل کرد.<ref>{{پک|مکارم شیرازی|۱۳۸۰|ک=تفسیر نمونه|ج=۵|ص=۵۸۸}}</ref> ابراهیم اقبال در کتاب فرهنگ‌نامه [[علوم قرآنی|علوم قرآن]] نوشته است این سوره در تذکر به کسانی که از مردم عیب‌جویی می‌کنند، آنها را مسخره می‌کنند، تهمت می‌زنند و ثروت جمع می‌کنند نازل شده است.<ref>{{پک|اقبال|۱۳۸۵|ک=فرهنگ‌نامه علوم قرآن|ج=۱|ص=۳۱۷۳}}</ref> | ||
ولید بن مغیره یکی از پنج نفری بود که [[محمد]] را مسخره می‌کرد و [[خدا]] به محمد وعده داده بود که از وی محافظت می‌کند.<ref>{{پک|بحرانی|۱۳۷۴|ک=البرهان فی تفسیر القرآن|ج=۳|ص=۳۸۹}}</ref> اُبیّ بن خَلَف یکی دیگر از پنج نفر بود. کینه‌ورزی وی از زمان آغاز [[بعثت]] محمد شروع شد. ابی همیشه محمد را آزار می‌داد و هر وقت که محمد را در مکه می‌دید، به او می‌گفت: تو را خواهم کشت. ابی بن خلف در [[غزوه احد]] توسط محمد کشته شد.<ref>{{پک|صادقی|۱۳۸۲|ف=اُبیّ بن خَلَف|ک=دائرةالمعارف قرآن کریم|ص=}}</ref> اخنَس بن شَریق به اخنس شهرت داشت و [[کنیه]] وی را ابوثعلبه گفته‌اند.<ref>{{پک|ابن اثیر|۱۳۶۸|ک=أسد الغابه فی معرفه الصحابه|ج=۱|ص=۱۶۶}}</ref> وی از [[قبیله]] بنی علاج و هم‌پیمان با [[طایفه]] [[بنی زهره]] بود.<ref>{{پک|بن هشام|۱۷۷|ک=السیره النبویه|ج=۱|ص=۲۸۲}}</ref> اخنس وقتی که برای [[غزوه بدر]] به [[مدینه]] رفته بود، از این نبرد کناره گرفت و به [[مکه]] بازگشت و به همین دلیل به اخنس شهرت یافت.<ref>{{پک|واقدی|۱۳۶۸|ک=المغازی|ج=۱|ص=۴۴}}</ref> | ولید بن مغیره یکی از پنج نفری بود که [[محمد]] را مسخره می‌کرد و [[خدا]] به محمد وعده داده بود که از وی محافظت می‌کند.<ref>{{پک|بحرانی|۱۳۷۴|ک=البرهان فی تفسیر القرآن|ج=۳|ص=۳۸۹}}</ref> اُبیّ بن خَلَف یکی دیگر از پنج نفر بود. کینه‌ورزی وی از زمان آغاز [[بعثت]] محمد شروع شد. ابی همیشه محمد را آزار می‌داد و هر وقت که محمد را در مکه می‌دید، به او می‌گفت: تو را خواهم کشت. ابی بن خلف در [[غزوه احد]] توسط محمد کشته شد.<ref>{{پک|صادقی|۱۳۸۲|ف=اُبیّ بن خَلَف|ک=دائرةالمعارف قرآن کریم|ص=}}</ref> اخنَس بن شَریق به اخنس شهرت داشت و [[کنیه]] وی را ابوثعلبه گفته‌اند.<ref>{{پک|ابن اثیر|۱۳۶۸|ک=أسد الغابه فی معرفه الصحابه|ج=۱|ص=۱۶۶}}</ref> وی از [[قبیله]] بنی علاج و هم‌پیمان با [[طایفه]] [[بنی زهره]] بود.<ref>{{پک|بن هشام|۱۷۷|ک=السیره النبویه|ج=۱|ص=۲۸۲}}</ref> اخنس وقتی که برای [[غزوه بدر]] به [[مدینه]] رفته بود، از این نبرد کناره گرفت و به [[مکه]] بازگشت و به همین دلیل به اخنس شهرت یافت.<ref>{{پک|واقدی|۱۳۶۸|ک=المغازی|ج=۱|ص=۴۴}}</ref> | ||
به نقل از سدی، آیه‌های ابتدایی سورهٔ همزه دربارهٔ اخنس بن شریق نازل | به نقل از سدی، آیه‌های ابتدایی سورهٔ همزه دربارهٔ اخنس بن شریق نازل شده است.<ref>{{پک|آلوسی|۱۳۷۴|ک=روح المعانی|ج=۳۰|ص=۴۱۴}}</ref> به گفته محمدبن کعب، اخنس از اسود بن عبد یغوث پرسید: آیا خداوند سرّ ما را می‌شنود؟ اسود پاسخ داد: آنچه را در درون خود پنهان داریم، نمی‌شنود؛ اما نجوا و سخن آهسته را می‌شنود که بعد از آن، این آیه نازل شد: «ام یَحسَبونَ انّا لانَسمَعُ سِرَّهُم و نَجوهُم».{{یاد|زخرف: آیه ۸۰}}<ref>{{پک|بلنسی|۱۳۷۰|ک=تفسیر مبهمات القرآن|ج=۲|ص=۴۷۳}}</ref> «عاص بن وائل» از [[قبیله]] [[قریش]] بود و یکی از افرادی بود که محمد را مسخره می‌کرد.<ref>{{پک|هاشمی رفسنجانی|۱۳۸۳|ک=فرهنگ قرآن|ج=۱۹|ص=۴۹۲}}</ref> براساس نقلی، سورهٔ همزه دربارهٔ جمیل بن عامر نازل شده است.<ref>{{پک|طبری|۱۳۷۱|ک= تفسیر طبری|ج=۳۰|ص=۱۸۹}}</ref> | ||
«أمیة بن خلف» یکی دیگر از کسانی بود که محمد را مسخره می‌کرد و از [[طایفه]] بنی جُمَح بود.<ref>{{پک|ابوعبید|۱۳۶۹|ک=النسب|ص=۲۱۲}}</ref> بعد از بعثت محمد، وی مسخره کردن، عیب‌جویی و اذیت کردن او را آغاز کرد.<ref>{{پک|بن عاشور|۱۳۶۳|ک=التحریر و التنویر|ج=۱۰|ص=۱۷۵}}</ref><ref>{{پک|طبری|۱۳۷۱|ک=تفسیر طبری|ج=۱۹|ص=۱۱}}</ref> وی در محاصرهٔ خانهٔ محمد و تعقیب او تا دهانهٔ غار ثور حضور داشت.<ref>{{پک|ابن سعد|۱۳۶۹|ک=طبقات الکبری|ج=۱|ص=۱۷۶}}</ref><ref>{{پک|شمس شامی|۱۳۷۳|ک=سبل الهدی|ج=۳|ص=۲۴۱}}</ref> [[تاریخ‌نگار|تاریخ‌نگاران]] و مفسران، وی را از «مستهزئین» دانسته‌اند.<ref>{{پک|ابن اسحاق|۱۳۶۸|ک=السیر و المغازی|ج=۲۱۱|ص=۲۱۱}}</ref><ref>{{پک|سیوطی|۱۳۶۳|ک=الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور|ج=۳|ص=۲۵۲}}</ref> امیه پس از [[هجرت محمد]] بر همین شیوه ماند و در [[غزوه بدر]] به همراه پسرش به گردآوری غنیمت پرداخته بود. امیه به [[عبدالرحمن بن عوف]] گفت: اگر من و فرزندم را به اسارت بگیری و مانع کشته‌شدن ما شوی، برای آزادی خود شتران پر شیر فدیه خواهیم داد که از جمع‌آوری زره برای تو سودمندتر است.<ref>{{پک|بن هشام|۱۷۷|ک=السیره النبویه|ج=۲|ص=۶۳۱}}</ref> عبدالرحمن آن دو را به محمد رساند. در مورد کشته‌شدن امیه اختلاف است؛ در کتاب المغازی نوشته | «أمیة بن خلف» یکی دیگر از کسانی بود که محمد را مسخره می‌کرد و از [[طایفه]] بنی جُمَح بود.<ref>{{پک|ابوعبید|۱۳۶۹|ک=النسب|ص=۲۱۲}}</ref> بعد از بعثت محمد، وی مسخره کردن، عیب‌جویی و اذیت کردن او را آغاز کرد.<ref>{{پک|بن عاشور|۱۳۶۳|ک=التحریر و التنویر|ج=۱۰|ص=۱۷۵}}</ref><ref>{{پک|طبری|۱۳۷۱|ک=تفسیر طبری|ج=۱۹|ص=۱۱}}</ref> وی در محاصرهٔ خانهٔ محمد و تعقیب او تا دهانهٔ غار ثور حضور داشت.<ref>{{پک|ابن سعد|۱۳۶۹|ک=طبقات الکبری|ج=۱|ص=۱۷۶}}</ref><ref>{{پک|شمس شامی|۱۳۷۳|ک=سبل الهدی|ج=۳|ص=۲۴۱}}</ref> [[تاریخ‌نگار|تاریخ‌نگاران]] و مفسران، وی را از «مستهزئین» دانسته‌اند.<ref>{{پک|ابن اسحاق|۱۳۶۸|ک=السیر و المغازی|ج=۲۱۱|ص=۲۱۱}}</ref><ref>{{پک|سیوطی|۱۳۶۳|ک=الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور|ج=۳|ص=۲۵۲}}</ref> امیه پس از [[هجرت محمد]] بر همین شیوه ماند و در [[غزوه بدر]] به همراه پسرش به گردآوری غنیمت پرداخته بود. امیه به [[عبدالرحمن بن عوف]] گفت: اگر من و فرزندم را به اسارت بگیری و مانع کشته‌شدن ما شوی، برای آزادی خود شتران پر شیر فدیه خواهیم داد که از جمع‌آوری زره برای تو سودمندتر است.<ref>{{پک|بن هشام|۱۷۷|ک=السیره النبویه|ج=۲|ص=۶۳۱}}</ref> عبدالرحمن آن دو را به محمد رساند. در مورد کشته‌شدن امیه اختلاف است؛ در کتاب المغازی نوشته شده است که حُباب بن مُنذر و خُبَیبَ بن یساف به تحریک [[بلال حبشی]] وی را کشته‌اند و تلاش [[عبدالرحمن بن عوف]] برای کشته‌نشدن امیه و پسرش بی‌نتیجه بوده است.<ref>{{پک|واقدی|۱۳۶۸|ک=المغازی|ج=۱|ص=۸۳}}</ref> در کتاب الاشتقاق نوشته شده است که امیه و فرزندش به دست [[بلال حبشی]] و مردی [[انصار|انصاری]] کشته شده‌اند.<ref>{{پک|ابن درید|۱۳۷۸|ک=الاشتقاق|ج=۱|ص=۱۲۹}}</ref> | ||
== تفسیر == | == تفسیر == | ||
=== آیه اول === | === آیه اول === | ||
[[پرونده:Alhumazah.jpg|جایگزین=سورهٔ همزه به کتابت میرزا احمد نیریزی|بندانگشتی|قرآن اثرِ [[احمد نیریزی|میرزا احمد نیریزی]]؛ کتابت: ۱۱۱۷ ه. ق، اواخر [[هنر دوره صفوی|دورهٔ صفوی]]؛ نگاه‌داری‌شده در[[کاخ گلستان|کتابخانهٔ کاخ گلستان]]؛ معروف به قرآن آریامهری یا پهلوی. در این مصحف، سورهٔ همزه مکی دانسته | [[پرونده:Alhumazah.jpg|جایگزین=سورهٔ همزه به کتابت میرزا احمد نیریزی|بندانگشتی|قرآن اثرِ [[احمد نیریزی|میرزا احمد نیریزی]]؛ کتابت: ۱۱۱۷ ه. ق، اواخر [[هنر دوره صفوی|دورهٔ صفوی]]؛ نگاه‌داری‌شده در[[کاخ گلستان|کتابخانهٔ کاخ گلستان]]؛ معروف به قرآن آریامهری یا پهلوی. در این مصحف، سورهٔ همزه مکی دانسته شده است.]] | ||
{{متن قرآن|سوره=۱۰۴|آیه=۱|تزئینی=بله}} | {{متن قرآن|سوره=۱۰۴|آیه=۱|تزئینی=بله}} | ||
طبق کتاب‌های تفسیری شیعه شامل، [[تفسیر المیزان]]، [[تفسیر نمونه]] و [[تفسیر نور (قرائتی)|تفسیر نور]]، آیهٔ اول{{یاد|وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ}} کسانی را که عیب‌جو هستند، مردم را مسخره می‌کنند و غیبت می‌کنند سرزنش | طبق کتاب‌های تفسیری شیعه شامل، [[تفسیر المیزان]]، [[تفسیر نمونه]] و [[تفسیر نور (قرائتی)|تفسیر نور]]، آیهٔ اول{{یاد|وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ}} کسانی را که عیب‌جو هستند، مردم را مسخره می‌کنند و غیبت می‌کنند سرزنش کرده است.<ref>{{پک|قرائتی|۱۳۸۳|ک=تفسیر نور|ج=۱۰|ص=۵۹۲}}</ref><ref>{{پک|مکارم شیرازی|۱۳۸۰|ک=تفسیر نمونه|ج=۲۷|ص=۳۱۰}}</ref><ref>{{پک|طباطبایی|۱۳۶۳|ک=تفسیر المیزان|ج=۲۰|ص=۳۵۸}}</ref> در تفسیر نور برای این آیه پیام‌ها و نتیجه‌هایی آمده که یکی از خطرهای ثروت‌اندوزی، تحقیر کردن دیگران است و [[مسلمان]] باید مراقب زبان و چشم خود باشد.<ref>{{پک|قرائتی|۱۳۸۳|ک=تفسیر نور|ج=۱۰|ص=۵۹۲}}</ref> کلمهٔ ''ویل'' به معنی هلاکت و بعضی به معنی انواع عذاب تفسیر کرده‌اند. این کلمه در [[قرآن]] چهل بار ذکر شده است.<ref>{{پک|مکارم شیرازی|۱۳۸۰|ک=تفسیر نمونه|ج=۲۵|ص=۴۰۳}}</ref> | ||
=== آیه دوم === | === آیه دوم === | ||
{{متن قرآن|سوره=۱۰۴|آیه=۲|تزئینی=بله}} | {{متن قرآن|سوره=۱۰۴|آیه=۲|تزئینی=بله}} | ||
آیهٔ دوم به کسانی اشاره کرده و آنها را سرزنش | آیهٔ دوم به کسانی اشاره کرده و آنها را سرزنش کرده است که تنها در حال جمع کردن ثروت هستند.<ref>{{پک|طباطبایی|۱۳۶۳|ک=تفسیر المیزان|ج=۲۰|ص=۳۵۸}}</ref><ref>{{پک|مکارم شیرازی|۱۳۸۰|ک=تفسیر نمونه|ج=۲۷|ص=۳۱۱}}</ref> | ||
=== آیه سوم، چهارم و پنجم === | === آیه سوم، چهارم و پنجم === | ||
{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۳|تزئینی=بله|تزئین آغازی=بله|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۴|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۵|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه}} | {{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۳|تزئینی=بله|تزئین آغازی=بله|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۴|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۵|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه}} | ||
در تفسیر آیه‌های سوم، چهارم و پنجم | در تفسیر آیه‌های سوم، چهارم و پنجم آمده است که انسان‌ها فکر می‌کنند اموال‌شان از بین نمی‌رود و از آنها محافظت می‌کند. اما انسان‌ها اشتباه می‌کنند و انسان‌ها [[جهنم]] را به خوبی درک نمی‌کنند. کلمهٔ «حطمة» به معنی خُرد کردن و شکستن کامل است و کلمهٔ «مُؤْصَدَةٌ» به حفره‌ای گفته می‌شود که در کوه ایجاد کنند و درب آن را محکم ببندند.<ref>{{پک|طباطبایی|۱۳۶۳|ک=تفسیر المیزان|ج=۲۰|ص=۳۵۹}}</ref><ref>{{پک|قرائتی|۱۳۸۳|ک=تفسیر نور|ج=۱۰|ص=۵۹۲}}</ref><ref>{{پک|مکارم شیرازی|۱۳۸۰|ک=تفسیر نمونه|ج=۲۷|ص=۳۱۳}}</ref><ref>{{پک|مکارم شیرازی|۱۳۸۰|ک=تفسیر نمونه|ج=۲۷|ص=۳۱۵}}</ref> در تفسیر آیه ۸۱ سوره قصص،{{یاد|ترجمهٔ آیه: آنگاه او را با سرای (پرزرق و برق) وی به (اعماق) زمین فرو بردیم؛ و او (در آن شرایط سخت) دار و دسته ای نداشت که در برابر (کیفر عادلانه) خدا او را یاری رسانند و (خودش هم با آن همه ادّعاها و لاف و گزافه‌ها) نتوانست از خویشتن دفاع نماید (و نابود گردید).}} نشان می‌دهد که ثروت نمی‌تواند به انسان کمک کند.<ref>{{پک|طبرسی|۱۳۶۷|ک=مجمع البیان فی تفسیر القرآن|ج=۷|ص=۴۱۸}}</ref> | ||
=== آیه ششم و هفتم === | === آیه ششم و هفتم === | ||
{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۶|تزئینی=بله|تزئین آغازی=بله|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۷|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه}} | {{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۶|تزئینی=بله|تزئین آغازی=بله|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۷|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه}} | ||
در آیه‌های ششم و هفتم | در آیه‌های ششم و هفتم آمده است که [[خدا]] کسانی را که همیشه تهمت می‌زنند، غیبت می‌کنند و مردم را مسخره می‌کنند، دچار عذاب می‌کند.<ref>{{پک|طباطبایی|۱۳۶۳|ک=تفسیر المیزان|ج=۲۰|ص=۳۵۹}}</ref><ref>{{پک|قرائتی|۱۳۸۳|ک=تفسیر نور|ج=۱۰|ص=۵۹۱}}</ref><ref>{{پک|مکارم شیرازی|۱۳۸۰|ک=تفسیر نمونه|ج=۲۷|ص=۳۱۳}}</ref> | ||
=== آیه هشتم و نهم === | === آیه هشتم و نهم === | ||
{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۸|تزئینی=بله|تزئین آغازی=بله|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۹|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه}} | {{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۸|تزئینی=بله|تزئین آغازی=بله|تزئین پایانی=نه}}{{متن قرآن|سوره=همزه|آیه=۹|تزئینی=بله|تزئین آغازی=نه}} | ||
در تفسیر آیه‌های پایانی، خداوند چنین کسانی را عذاب می‌دهد و برای آنها راه نجاتی نیست.<ref>{{پک|طباطبایی|۱۳۶۳|ک=تفسیر المیزان|ج=۲۰|ص=۳۶۰}}</ref><ref>{{پک|قرائتی|۱۳۸۳|ک=تفسیر نور|ج=۱۰|ص=۵۹۲}}</ref><ref>{{پک|مکارم شیرازی|۱۳۸۰|ک=تفسیر نمونه|ج=۲۷|ص=۳۱۷}}</ref> کلمهٔ «الله» در اصل کلمه‌ای عربی است<ref>{{پک|فخر رازی|۱۳۷۸|ک=تفسیر کبیر|ج=۱|ص=۱۶۳}}</ref> و پیش از نزول [[قرآن]] این اسم در میان [[مردم عرب]] | در تفسیر آیه‌های پایانی، خداوند چنین کسانی را عذاب می‌دهد و برای آنها راه نجاتی نیست.<ref>{{پک|طباطبایی|۱۳۶۳|ک=تفسیر المیزان|ج=۲۰|ص=۳۶۰}}</ref><ref>{{پک|قرائتی|۱۳۸۳|ک=تفسیر نور|ج=۱۰|ص=۵۹۲}}</ref><ref>{{پک|مکارم شیرازی|۱۳۸۰|ک=تفسیر نمونه|ج=۲۷|ص=۳۱۷}}</ref> کلمهٔ «الله» در اصل کلمه‌ای عربی است<ref>{{پک|فخر رازی|۱۳۷۸|ک=تفسیر کبیر|ج=۱|ص=۱۶۳}}</ref> و پیش از نزول [[قرآن]] این اسم در میان [[مردم عرب]] بوده است. کلمهٔ ''الله'' در اصل ''الإله'' و از ماده «ألَه یأْلَهُ الوهةً» به معنی عَبَد است.<ref>{{پک|طبرسی|۱۳۶۷|ک=مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن|ج=۱|ص=۹۲}}</ref><ref>{{پک|مصطفوی|۱۳۸۵|ک=التحقیق فی کلمات القرآن الکریم|ج=۱|ص=۱۱۹}}</ref> | ||
== فضیلت == | == فضیلت == | ||
=== منابع شیعی === | === منابع شیعی === | ||
* در حدیثی از [[جعفر صادق]] | * در حدیثی از [[جعفر صادق]] آمده است:<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = الصالحی | نام = حسن عبدالحسین | پیوند نویسنده = | عنوان = قرآن‌درمانی | ترجمه = زینب شبانکاری و کاظم عابدینی | جلد = ۱ | سال = | ناشر = |مکان = | شابک = ۹۶۴-۷۷۲۱-۳۹-۰ | صفحه = ۲۱۵ | پیوند =}}</ref> | ||
<blockquote>اگر این سوره را بر انسانی که چشم‌درد دارد، تلاوت نمایند، به اذن خداوند درد وی از بین می‌رود.</blockquote> | <blockquote>اگر این سوره را بر انسانی که چشم‌درد دارد، تلاوت نمایند، به اذن خداوند درد وی از بین می‌رود.</blockquote> | ||
* در حدیثی دیگر از [[جعفر صادق]] | * در حدیثی دیگر از [[جعفر صادق]] آمده است:<ref>{{پک|طبرسی|۱۳۸۲|ک=الاحتجاج|ج=۲|ص=۴۸۲}}</ref> | ||
<blockquote>هرکس آن را در نماز فریضه‌ای بخواند، فقر از او دور می‌شود، روزی به او رو می‌آورد و مرگ‌های زشت و بد از او قطع می‌گردد.</blockquote> | <blockquote>هرکس آن را در نماز فریضه‌ای بخواند، فقر از او دور می‌شود، روزی به او رو می‌آورد و مرگ‌های زشت و بد از او قطع می‌گردد.</blockquote> | ||
=== منابع سنی === | === منابع سنی === | ||
* در حدیثی از پیامبر اسلام که منابع [[سنی|اهل سنت]] و شیعی آن را گزارش کرده‌اند، نقل | * در حدیثی از پیامبر اسلام که منابع [[سنی|اهل سنت]] و شیعی آن را گزارش کرده‌اند، نقل شده است که:<ref>{{پک|بحرانی|۱۳۷۴|ک=البرهان فی تفسیر القرآن|ج=۵|ص=۷۵۵}}</ref><ref>{{پک|زمخشری|۱۴۳۰|ک=تفسیر الکشاف|ص=۱۲۲۱|ج=}}</ref> | ||
<blockquote>هرکس این سوره را تلاوت کند، به عدد هر یک از کسانی که محمد و یارانش را استهزا کردند، ده حسنه به او داده می‌شود.</blockquote> | <blockquote>هرکس این سوره را تلاوت کند، به عدد هر یک از کسانی که محمد و یارانش را استهزا کردند، ده حسنه به او داده می‌شود.</blockquote> | ||
| خط ۱۶۷: | خط ۱۶۷: | ||
{{قرآن}} | {{قرآن}} | ||
{{درجه‌بندی|نیازمند پیوند=خیر|نیازمند رده=خیر|نیازمند جعبه اطلاعات=خیر|نیازمند تصویر=خیر|نیازمند استانداردسازی=خیر|نیازمند ویراستاری=خیر|مقابله نشده با دانشنامه‌ها=تاحدودی|تاریخ خوبیدگی=|تاریخ برگزیدگی=|توضیحات=}} | {{درجه‌بندی|نیازمند پیوند=خیر|نیازمند رده=خیر|نیازمند جعبه اطلاعات=خیر|نیازمند تصویر=خیر|نیازمند استانداردسازی=خیر|نیازمند ویراستاری=خیر|مقابله نشده با دانشنامه‌ها=تاحدودی|تاریخ خوبیدگی=|تاریخ برگزیدگی=|توضیحات=}} | ||
[[رده:سوره همزه| ]] | |||
[[رده:سوره‌های جزء ۳۰ قرآن]] | |||
[[رده:سوره‌های حزب ۱۲۰ قرآن]] | |||
[[رده:سوره‌های قرآن]] | [[رده:سوره‌های قرآن]] | ||
[[رده:سوره‌های مکی قرآن]] | [[رده:سوره‌های مکی قرآن]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۱ اکتبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۷:۱۷
| همزه طعنه‌زن | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
| دسته‌بندی | مکی | ||||
| نام‌های دیگر | لمزه | ||||
| اطلاعات آماری | |||||
| شمارهٔ نزول | ۳۲ | ||||
| جزء | ۳۰ | ||||
| شمار آیه‌ها | ۹ | ||||
| شمار واژه‌ها | ۳۳ | ||||
| شمار حرف‌ها | ۱۳۰ | ||||
| متن سوره | |||||
 | |||||
|
|
||||
سورهٔ هُمَزَه (به عربی: الهمزة) صد و چهارمین سورهٔ قرآن است و ۹ آیه و ۳۳ کلمه دارد. کلمه همزه در زبان فارسی به معنی «طعنه‌زن» است. این سوره مکی دانسته شده است. سورهٔ همزه در جزء سی‌ام قرآن قرار دارد و بر اساس ترتیب نزول که توسط محمدهادی معرفت مشخص شده، سی و دومین سورهٔ نازل‌شده بر پیامبر اسلام است که پیش از مرسلات و پس از قیامت در مکه و پیش از هجرت محمد نازل شده است. این سوره از مفصلات است که در برخی از روایات از سوره‌های مفصلات با عنوان ریاض القرآن یاد می‌شود؛ سوره‌های مفصلات به سوره‌های کوتاه گفته می‌شود که در انتهای قرآن قرار دارند.
یکی از نظرات دربارهٔ شأن نزول این سوره، پشت سر پیامبر اسلام تهمت و طعنه می‌زدند و از نظرات دیگر این است که پیامبر اسلام را مسخره می‌کردند. از دیگر نظرات دربارهٔ شأن نزول این سوره، با توجه به اینکه این سوره در مکه نازل شده است، برای تذکر به کسانی است که از مردم عیب‌جویی می‌کنند و آنها را مسخره می‌کنند، تهمت می‌زنند و ثروت جمع می‌کنند. همچنین در روح‌المعانی نوشتهٔ شهاب‌الدین آلوسی، مفسر اهل سنت، آمده که شأن نزول این سوره، مردی به نام ابی بن خلف بسیار غیبت می‌کرد و به مردم تهمت می‌زد.
روایات متفاوتی در فضیلت قرائت این سورهٔ آمده است. روایت شده است: «هر کس در نمازهایش سورهٔ همزه را قرائت کند، به اندازه دنیا به وی پاداش داده می‌شود.» از دیگر فضیلت‌های این سوره، هر کس این سورهٔ را بیست و یک بار قرائت کند و اگر این سوره را بنویسد و همراه خود داشته باشد، از تهمت و بدگویی به دور است.
نام‌ها
سورهٔ هُمَزه را به این دلیل همزه نامیده‌اند که این کلمه در آیهٔ اول سوره آمده است. نام دیگر آن، لُّمَزَه است که این کلمه هم در آیهٔ اول وجود دارد.[۱][۲] نام‌های دیگر این سوره، «ویل لکل همزه» و «الحطمه» است.[۳] «همزه» و «لمزه» به معنی کسی است که عیب‌جویی و غیبت می‌کند.[۴]
محسن قرائتی در کتاب تفسیر نور در مورد نام سورهٔ همزه نوشته است که «هُمَزَةٍ» به معنی عیب‌جویی با چشم، ابرو و اشاره است.[۵]
محتوای سوره
سورهٔ همزه صد و چهارمین سورهٔ قرآن است و ۹ آیه، ۳۳ کلمه و ۱۳۰ حرف دارد.[۶][۷][۸] این سوره از مفصلات است که در برخی از روایات از سوره‌های مفصلات با عنوان ریاض القرآن یاد می‌شود. سوره‌های مفصلات به سوره‌های کوتاه گفته می‌شود که در انتهای قرآن قرار دارند.[۹][۱۰] روایتی از محمد نقل شده است که خدا هفت سورهٔ طِوال را به جای تورات، سوره‌های مئین را به جای انجیل و سوره‌های مثانی را به جای زبور به من داد و من را با دادن سوره‌های مفصل فزونی بخشید.[۱۱] طوال، به معنی بلند و طولانی است[۱۲] و به هفت سورهٔ بلند قرآن گفته می‌شود و این هفت سوره همگی به جز دو سورهٔ انعام و اعراف، مدنی‌اند. هفت سورهٔ طولانی قرآن، بقره، آل‌عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف و توبه است.[۱۳][۱۴] سوره‌های مثانی، سوره‌هایی هستند که تعداد آیه‌های آنها کمتر از ۱۰۰ است و سوره‌های مئین، سوره‌هایی هستند که تعداد آیه‌های آنها از ۱۰۰ بیشتر نمی‌شود و از لحاظ طولانی بودن از سوره‌های طوال کمتر هستند.[۱۵] سورهٔ همزه یکی از سوره‌های مکی است و این سوره در اشاره به کسانی است که تمام تلاش خود را متوجه جمع مال کرده‌اند و به ثروت خود مغرورند، از دیگران عیب‌جویی و مسخره‌شان می‌کنند. در پایان سوره، از سرنوشت آنها در جهنم سخن می‌گوید.[۱۶][۱۷]در کتاب تفسیر قرآن مهر نوشته شده است که این سوره به سرزنش عیب‌جویان ثروت‌اندوز اشاره دارد.[۱۸][۱۹] متن سوره با ترجمه مکارم شیرازی، فقیه شیعه، عبارت است از:[۲۰]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ وَيْلٌ لِكُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ
الَّذِي جَمَعَ مَالًا وَعَدَّدَهُ
يَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ
كَلَّا ۖ لَيُنْبَذَنَّ فِي الْحُطَمَةِ
وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْحُطَمَةُ
نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ
الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ
إِنَّهَا عَلَيْهِمْ مُؤْصَدَةٌ
فِي عَمَدٍ مُمَدَّدَةٍ
ترجمه: به نام خداوند بخشنده مهربان، وای بر هر عیبجوی مسخره کننده ای! ﴿۱﴾ همان کس که مال فراوانی جمع‌آوری و شماره کرده [بی آنکه مشروع و نامشروع آن را حساب کند]! ﴿۲﴾ او گمان می‌کند که اموالش او را جاودانه می‌سازد! ﴿۳﴾ چنین نیست که می‌پندارد؛ بزودی در (حُطَمه) [آتشی خردکننده] پرتاب می‌شود! ﴿۴﴾ و تو چه می دانی (حُطمه) چیست؟! ﴿۵﴾ آتش برافروخته الهی است، ﴿۶﴾ آتشی که از دلها سرمی زند! ﴿۷﴾ این آتش بر آنها فروبسته شده، ﴿۸﴾ در ستون‌های کشیده و طولانی! ﴿۹﴾
نزول
سورهٔ همزه که قبل از سورهٔ مرسلات و بعد از قیامت در مکه نازل شده است.[۲۱][۲۲] بر اساس ترتیب نزول مشخص‌شده توسط محمدهادی معرفت، سورهٔ همزه سی و دومین سورهٔ نازل‌شده بر پیامبر اسلام است.[۲۳]
بعضی از مفسران معتقدند این سوره دربارهٔ وَلید بن مُغِیرَه نازل شده است که محمد را مسخره می‌کرد و به وی تهمت می‌زد. ناصر مکارم شیرازی، مفسر شیعه، در تفسیر نمونه نوشته است افرادی چون ابیّ بن خلف، اخنس بن شریق، جمیل بن عامر، ولید بن مغیره و عاص بن وائل به محمد تهمت می‌زدند و بدگویی می‌کردند و در اینجا بود که خداوند سوره همزه را بر محمد نازل کرد.[۲۴] ابراهیم اقبال در کتاب فرهنگ‌نامه علوم قرآن نوشته است این سوره در تذکر به کسانی که از مردم عیب‌جویی می‌کنند، آنها را مسخره می‌کنند، تهمت می‌زنند و ثروت جمع می‌کنند نازل شده است.[۲۵]
ولید بن مغیره یکی از پنج نفری بود که محمد را مسخره می‌کرد و خدا به محمد وعده داده بود که از وی محافظت می‌کند.[۲۶] اُبیّ بن خَلَف یکی دیگر از پنج نفر بود. کینه‌ورزی وی از زمان آغاز بعثت محمد شروع شد. ابی همیشه محمد را آزار می‌داد و هر وقت که محمد را در مکه می‌دید، به او می‌گفت: تو را خواهم کشت. ابی بن خلف در غزوه احد توسط محمد کشته شد.[۲۷] اخنَس بن شَریق به اخنس شهرت داشت و کنیه وی را ابوثعلبه گفته‌اند.[۲۸] وی از قبیله بنی علاج و هم‌پیمان با طایفه بنی زهره بود.[۲۹] اخنس وقتی که برای غزوه بدر به مدینه رفته بود، از این نبرد کناره گرفت و به مکه بازگشت و به همین دلیل به اخنس شهرت یافت.[۳۰]
به نقل از سدی، آیه‌های ابتدایی سورهٔ همزه دربارهٔ اخنس بن شریق نازل شده است.[۳۱] به گفته محمدبن کعب، اخنس از اسود بن عبد یغوث پرسید: آیا خداوند سرّ ما را می‌شنود؟ اسود پاسخ داد: آنچه را در درون خود پنهان داریم، نمی‌شنود؛ اما نجوا و سخن آهسته را می‌شنود که بعد از آن، این آیه نازل شد: «ام یَحسَبونَ انّا لانَسمَعُ سِرَّهُم و نَجوهُم».[الف][۳۲] «عاص بن وائل» از قبیله قریش بود و یکی از افرادی بود که محمد را مسخره می‌کرد.[۳۳] براساس نقلی، سورهٔ همزه دربارهٔ جمیل بن عامر نازل شده است.[۳۴]
«أمیة بن خلف» یکی دیگر از کسانی بود که محمد را مسخره می‌کرد و از طایفه بنی جُمَح بود.[۳۵] بعد از بعثت محمد، وی مسخره کردن، عیب‌جویی و اذیت کردن او را آغاز کرد.[۳۶][۳۷] وی در محاصرهٔ خانهٔ محمد و تعقیب او تا دهانهٔ غار ثور حضور داشت.[۳۸][۳۹] تاریخ‌نگاران و مفسران، وی را از «مستهزئین» دانسته‌اند.[۴۰][۴۱] امیه پس از هجرت محمد بر همین شیوه ماند و در غزوه بدر به همراه پسرش به گردآوری غنیمت پرداخته بود. امیه به عبدالرحمن بن عوف گفت: اگر من و فرزندم را به اسارت بگیری و مانع کشته‌شدن ما شوی، برای آزادی خود شتران پر شیر فدیه خواهیم داد که از جمع‌آوری زره برای تو سودمندتر است.[۴۲] عبدالرحمن آن دو را به محمد رساند. در مورد کشته‌شدن امیه اختلاف است؛ در کتاب المغازی نوشته شده است که حُباب بن مُنذر و خُبَیبَ بن یساف به تحریک بلال حبشی وی را کشته‌اند و تلاش عبدالرحمن بن عوف برای کشته‌نشدن امیه و پسرش بی‌نتیجه بوده است.[۴۳] در کتاب الاشتقاق نوشته شده است که امیه و فرزندش به دست بلال حبشی و مردی انصاری کشته شده‌اند.[۴۴]
تفسیر
آیه اول
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ وَيْلٌ لِكُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ
طبق کتاب‌های تفسیری شیعه شامل، تفسیر المیزان، تفسیر نمونه و تفسیر نور، آیهٔ اول[ب] کسانی را که عیب‌جو هستند، مردم را مسخره می‌کنند و غیبت می‌کنند سرزنش کرده است.[۴۵][۴۶][۴۷] در تفسیر نور برای این آیه پیام‌ها و نتیجه‌هایی آمده که یکی از خطرهای ثروت‌اندوزی، تحقیر کردن دیگران است و مسلمان باید مراقب زبان و چشم خود باشد.[۴۸] کلمهٔ ویل به معنی هلاکت و بعضی به معنی انواع عذاب تفسیر کرده‌اند. این کلمه در قرآن چهل بار ذکر شده است.[۴۹]
آیه دوم
الَّذِي جَمَعَ مَالًا وَعَدَّدَهُ
آیهٔ دوم به کسانی اشاره کرده و آنها را سرزنش کرده است که تنها در حال جمع کردن ثروت هستند.[۵۰][۵۱]
آیه سوم، چهارم و پنجم
يَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ كَلَّا ۖ لَيُنْبَذَنَّ فِي الْحُطَمَةِ وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْحُطَمَةُ
در تفسیر آیه‌های سوم، چهارم و پنجم آمده است که انسان‌ها فکر می‌کنند اموال‌شان از بین نمی‌رود و از آنها محافظت می‌کند. اما انسان‌ها اشتباه می‌کنند و انسان‌ها جهنم را به خوبی درک نمی‌کنند. کلمهٔ «حطمة» به معنی خُرد کردن و شکستن کامل است و کلمهٔ «مُؤْصَدَةٌ» به حفره‌ای گفته می‌شود که در کوه ایجاد کنند و درب آن را محکم ببندند.[۵۲][۵۳][۵۴][۵۵] در تفسیر آیه ۸۱ سوره قصص،[پ] نشان می‌دهد که ثروت نمی‌تواند به انسان کمک کند.[۵۶]
آیه ششم و هفتم
نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ
در آیه‌های ششم و هفتم آمده است که خدا کسانی را که همیشه تهمت می‌زنند، غیبت می‌کنند و مردم را مسخره می‌کنند، دچار عذاب می‌کند.[۵۷][۵۸][۵۹]
آیه هشتم و نهم
إِنَّهَا عَلَيْهِمْ مُؤْصَدَةٌ فِي عَمَدٍ مُمَدَّدَةٍ
در تفسیر آیه‌های پایانی، خداوند چنین کسانی را عذاب می‌دهد و برای آنها راه نجاتی نیست.[۶۰][۶۱][۶۲] کلمهٔ «الله» در اصل کلمه‌ای عربی است[۶۳] و پیش از نزول قرآن این اسم در میان مردم عرب بوده است. کلمهٔ الله در اصل الإله و از ماده «ألَه یأْلَهُ الوهةً» به معنی عَبَد است.[۶۴][۶۵]
فضیلت
منابع شیعی
اگر این سوره را بر انسانی که چشم‌درد دارد، تلاوت نمایند، به اذن خداوند درد وی از بین می‌رود.
هرکس آن را در نماز فریضه‌ای بخواند، فقر از او دور می‌شود، روزی به او رو می‌آورد و مرگ‌های زشت و بد از او قطع می‌گردد.
منابع سنی
هرکس این سوره را تلاوت کند، به عدد هر یک از کسانی که محمد و یارانش را استهزا کردند، ده حسنه به او داده می‌شود.
تجزیه و ترکیب
| تجزیه و ترکیب سوره همزه[۷۰] | ||||
|---|---|---|---|---|
| شماره آیه | متن آیه | تجزیه و ترکیب | ||
| ۱ | ﴿وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ﴾ | وَیْلٌ مبتدا مرفوع، لِکُلِّ متعلق به خبر مبتدا، هُمَزَةٍ مضاف الیه و لفظا مجرور، لُمَزَةٍ نعت برای هُمَزَةٍ و به مانندش مجرور
جمله «وَیْلٌ لِکُلِّ …» ابتدائیه است و محلی از اعراب ندارد. | ||
| ۲ | ﴿الَّذِی جَمَعَ مَالًا وَعَدَّدَهُ﴾ | الَّذِی موصول بدل از کُلِّ و در محل جر، جمله «جَمَعَ …» صله موصول است و محلی از اعراب ندارد، جمله «عَدَّدَهُ …» معطوف بر جمله صله است و محلی از اعراب ندارد. | ||
| ۳ | ﴿یَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ﴾ | جمله «یَحْسَبُ …» در محل نصب حال و صاحب حال، فاعل عَدَّدَ است، مصدر مؤول «أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ …» در محل نصب سد مسد مفعولی یَحْسَبُ است، أَخْلَدَهُ خبر أَنَّ و مرفوع است. | ||
| ۴ | ﴿کَلَّا ۖ لَیُنْبَذَنَّ فِی الْحُطَمَةِ﴾ | کَلَّا حرف ردع و زجر، لَ لام قسم مقدر، یُنْبَذَنَّ مضارع مجهول مبنی بر فتح و در محل رفع و نائب فاعل ضمیر مستتر هو، نَّ نون تأکید، فِی الْحُطَمَةِ متعلق به یُنْبَذَنَّ، جمله «یُنْبَذَنَّ …» جواب قسم است و محلی از اعراب ندارد. | ||
| ۵ | ﴿وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْحُطَمَةُ﴾ | وَ اعتراضیه، هردو مَا در محل رفع مبتدا، جمله مَا أَدْرَاکَ اعتراضیه است و محلی از اعراب ندارد، جمله أَدْرَاکَ در محل رفع خبر مبتدا، جمله مَا الْحُطَمَةُ مفعول به ثانی و منصوب برای فعل أَدْرَاکَ. | ||
| ۶ | ﴿نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ﴾ | نَارُ خبر برای مبتدا محذوف و تقدیرش هی است، جمله «نَارُ اللَّهِ …» اسئناف بیانی است و محلی از اعراب ندارد، الْمُوقَدَةُ نعت برای نار. | ||
| ۷ | ﴿الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَی الْأَفْئِدَةِ﴾ | لَّتِی موصول و نعت ثانی و مرفوع برای نار، جمله تَطَّلِعُ … صله موصول است و محلی از اعراب ندارد، عَلَی الْأَفْئِدَةِ متعلق به تَطَّلِعُ | ||
| ۸ | ﴿إِنَّهَا عَلَیْهِمْ مُؤْصَدَةٌ﴾ | عَلَیْهِمْ متعلق به مُؤْصَدَةٌ، مُؤْصَدَةٌ خبر و لفظا مرفوع | ||
| ۹ | ﴿فِی عَمَدٍ مُمَدَّدَةٍ﴾ | فِی عَمَدٍ متعلق به خبر ثانی محذوف إِنَّ مُمَدَّدَةٍ صفت عمد | ||
یادداشت
- ↑ زخرف: آیه ۸۰
- ↑ وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ
- ↑ ترجمهٔ آیه: آنگاه او را با سرای (پرزرق و برق) وی به (اعماق) زمین فرو بردیم؛ و او (در آن شرایط سخت) دار و دسته ای نداشت که در برابر (کیفر عادلانه) خدا او را یاری رسانند و (خودش هم با آن همه ادّعاها و لاف و گزافه‌ها) نتوانست از خویشتن دفاع نماید (و نابود گردید).
پانویس
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۲: ۱۲۶۸.
- ↑ دوسری، أسماء سور القرآن و فضائل‌ها، ۱: ۵۵.
- ↑ بن عاشور، التحریر و التنویر، ۳۰: ۴۷۰.
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۷: ۱۶۴.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۰: ۵۹۱.
- ↑ اقبال، فرهنگ‌نامه علوم قرآن، ۱: ۳۱۷۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۲۷: ۳۰۵.
- ↑ فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، ۱: ۵۴۳.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۲: ۱۲۶۸.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱: ۳۱۳.
- ↑ طبری، تفسیر طبری، ۳۴.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ۵: ۴۱۵.
- ↑ سیوطی، الإتقان فی علوم القرآن، ۱: ۲۲۰.
- ↑ زرقانی، مناهل العرفان فی علوم القرآن، ۱: ۳۵۲.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱: ۴۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۲۷: ۳۰۶.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۲۰: ۳۵۸.
- ↑ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۲۲: ۳۳۷.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۲۰: ۳۵۸.
- ↑ مکارم شیرازی، ترجمه قرآن، ۶۰۱.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱: ۷۸.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱: ۱۶۶.
- ↑ معرفت، آموزش علوم قرآن، ۲: ۱۶۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۵: ۵۸۸.
- ↑ اقبال، فرهنگ‌نامه علوم قرآن، ۱: ۳۱۷۳.
- ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۳: ۳۸۹.
- ↑ صادقی، «اُبیّ بن خَلَف»، دائرةالمعارف قرآن کریم.
- ↑ ابن اثیر، أسد الغابه فی معرفه الصحابه، ۱: ۱۶۶.
- ↑ بن هشام، السیره النبویه، ۱: ۲۸۲.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱: ۴۴.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۳۰: ۴۱۴.
- ↑ بلنسی، تفسیر مبهمات القرآن، ۲: ۴۷۳.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، فرهنگ قرآن، ۱۹: ۴۹۲.
- ↑ طبری، تفسیر طبری، ۳۰: ۱۸۹.
- ↑ ابوعبید، النسب، ۲۱۲.
- ↑ بن عاشور، التحریر و التنویر، ۱۰: ۱۷۵.
- ↑ طبری، تفسیر طبری، ۱۹: ۱۱.
- ↑ ابن سعد، طبقات الکبری، ۱: ۱۷۶.
- ↑ شمس شامی، سبل الهدی، ۳: ۲۴۱.
- ↑ ابن اسحاق، السیر و المغازی، ۲۱۱: ۲۱۱.
- ↑ سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، ۳: ۲۵۲.
- ↑ بن هشام، السیره النبویه، ۲: ۶۳۱.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱: ۸۳.
- ↑ ابن درید، الاشتقاق، ۱: ۱۲۹.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۰: ۵۹۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۲۷: ۳۱۰.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۲۰: ۳۵۸.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۰: ۵۹۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۲۵: ۴۰۳.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۲۰: ۳۵۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۲۷: ۳۱۱.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۲۰: ۳۵۹.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۰: ۵۹۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۲۷: ۳۱۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۲۷: ۳۱۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۷: ۴۱۸.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۲۰: ۳۵۹.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۰: ۵۹۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۲۷: ۳۱۳.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۲۰: ۳۶۰.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۰: ۵۹۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۲۷: ۳۱۷.
- ↑ فخر رازی، تفسیر کبیر، ۱: ۱۶۳.
- ↑ طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ۱: ۹۲.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱: ۱۱۹.
- ↑ الصالحی، حسن عبدالحسین. قرآن‌درمانی. ج. ۱. ترجمهٔ زینب شبانکاری و کاظم عابدینی. ص. ۲۱۵. شابک ۹۶۴-۷۷۲۱-۳۹-۰.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۲: ۴۸۲.
- ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۵: ۷۵۵.
- ↑ زمخشری، تفسیر الکشاف، ۱۲۲۱.
- ↑ صافی، جدول فی اعراب القران، ٣٠: ٤٠٢ تا ٤٠٥.
منابع
- خرمشاهی، بهاءالدین (۱۳۷۷). دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی. ج. ۲. تهران، ایران: دوستان، ناهید. شابک ۹۷۸۹۶۴۶۲۰۷۳۳۲.
- دوسری، منیره محمد ناصر (۱۳۸۷). أسماء سور القرآن و فضائل‌ها. ج. ۱. دمام، عربستان: دار ابن الجوزی.
- بن عاشور، محمد الطاهر (۱۳۶۳). التحریر و التنویر. ج. ۳۰.
- قرشی، علی‌اکبر (۱۳۵۴). قاموس قرآن. ج. ۷. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- قرائتی، محسن (۱۳۸۳). تفسیر نور. ج. ۱۰. تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.
- معرفت، محمدهادی (۱۳۸۱). علوم قرآنی. ج. ۱. قم، ایران: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید. شابک ۹۶۴-۳۳۰-۰۶۳-۳.
- معرفت، محمدهادی (۱۳۷۴). التمهید فی علوم القرآن. ج. ۱. ترجمهٔ ابو محمد وکیلی. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، مرکز چاپ و نشر.
- مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۶۲). تفسیر نمونه. ج. ۵. دارالکتب الاسلامیه.
- اقبال، ابراهیم (۱۳۸۵). فرهنگ‌نامه علوم قرآن. ج. ۱. تهران: مؤسسه انتشارات امیر کبیر. شابک ۹۶۴-۳۰۴-۲۲۵-۱.
- فیروزآبادی، مجدالدین (۱۳۷۵). بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز. ج. ۱. قاهره، مصر.
- طبری، محمد بن جریر (۱۳۷۱). تفسیر طبری. ج. ۱. بیروت، لبنان: دار المعرفه.
- طباطبایی، محمدحسین (۱۳۶۳). تفسیر المیزان. ج. ۲۰.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی (۱۳۸۷). تفسیر قرآن مهر. ج. ۲۲. قم: پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن.
- سیوطی، جلال‌الدین (۱۳۷۹). الإتقان فی علوم القرآن. ج. ۱. بیروت، لبنان: دارالکتاب العربی. ص. ۲۲۰.
- فخر رازی، محمد بن عمر (۱۳۷۸). تفسیر کبیر. ج. ۱.
- ابن اثیر، عزالدین (۱۳۶۸). أسد الغابه فی معرفه الصحابه. ج. ۱. بیروت، لبنان: دارالفکر.
- آلوسی، محمود بن عبدالله (۱۳۷۴). روح‌المعانی. ج. ۳۰. بیروت، لبنان: دارالکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون.
- بلنسی، محمد بن علی (۱۳۷۰). تفسیر مبهمات القرآن. ج. ۲. بیروت، لبنان: دارالغرب الإسلامی.
- طبری، محمد بن جریر (۱۳۷۱). تفسیر طبری. ج. ۳۰. بیروت، لبنان: دار المعرفه.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر. فرهنگ قرآن. ج. ۱۹. قم: انتشارات مؤسسه بوستان.
- ابوعبید، قاسم بن سلام (۱۳۶۹). النسب. ج. ۱. دارالفکر.
- ابن سعد، محمد بن سعد (۱۳۶۹). طبقات الکبری. ج. ۱. بیروت، لبنان: دارالکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون.
- شمس شامی، محمد بن یوسف (۱۳۷۳). سبل الهدی. ج. ۳. بیروت، لبنان: دارالکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون.
- ابن اسحاق، محمد (۱۳۶۸). السیر و المغازی. قم: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
- سیوطی، جلال‌الدین (۱۳۶۳). الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور. ج. ۳. قم، ایران: مکتبه آیت‌الله المرعشی النجفی.
- واقدی، محمد بن عمر (۱۳۶۸). المغازی. ج. ۱. بیروت، لبنان: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
- ابن درید، محمد بن حسن (۱۳۷۸). کتاب الاشتقاق. ج. ۱. قاهره، مصر: مکتبه الخانجی.
- مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۸۰). تفسیر نمونه. ج. ۲۷. تهران، ایران: دارالکتب الاسلامیه.
- طبرسی، ابوعلی (۱۳۶۷). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. ج. ۱. تهران، ایران: فراهانی.
- طبرسی، ابوعلی (۱۳۶۷). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. ج. ۷. تهران، ایران: فراهانی.
- بحرانی، هاشم بن سلیمان (۱۳۷۴). البرهان فی تفسیر القرآن. ج. ۵. قم: موسسة البعثه، مرکز الطباعه و النشر.
- طریحی، فخرالدین (۱۳۷۵). مجمع البحرین. ج. ۵.
- زرقانی، محمد عبدالعظیم (۱۳۶۲). مناهل العرفان فی علوم القرآن. ج. ۱. بیروت، لبنان: دار إحیاء التراث العربی.
- مصطفوی، حسن (۱۳۸۵). التحقیق فی کلمات القرآن کریم. ج. ۱. تهران، ایران: مرکز نشر آثار علامه مصطفوی.
- طبرسی، احمد بن علی (۱۳۸۲). الاحتجاج. ج. ۲. قم، ایران: اسوه. شابک ۹۶۴-۶۰۶۶-۳۹-۹.
- بن هشام، عبدالملک (۱۷۷). السیره النبویه. ج. ۱. بیروت، لبنان: دارالمعرفه.
- بن هشام، عبدالملک (۱۷۷). السیره النبویه. ج. ۲. بیروت، لبنان: دارالمعرفه.
- صادقی، تقی (۱۳۸۲). «اُبیّ بن خَلَف». در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. دائرةالمعارف قرآن کریم. ج. ۲. قم: بوستان کتاب. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۵۴-۸۳۸۶-۷.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر (۱۳۸۳). فرهنگ قرآن. ج. ۱۹. قم، ایران: بوستان کتاب قم. شابک ۹۶۴-۳۷۱-۷۱۲-۷.
- برگزیده تفسیر نمونه، جلد ۵، آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی
- آشنایی با سوره‌ها (شناخت سوره‌های قرآن)، جواد محدثی، ۱۳۷۴، قم، دفتر تبلیغات اسلامی