فهرست سوره‌های قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

فهرست
فهرست سوره‌های قرآن
	عکسی از قرآنی قدیمی مربوط به قرن نهم میلادی
تعداد سوره‌ها↘	۱۱۴
تعداد کلمات↘	۸۱۳۸۲
تعداد حروف↘	۳۲۳۶۵۸
سور دارای حروف مقطعه↘	۲۹
سور مکی↘	۸۶
سور مدنی↘	۲۸
	منابع و پانوشت

بصریویکی‌متن

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۴ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۲:۲۸

فهرست سوره‌های قرآن فهرستی متشکل از اطلاعات ۱۱۴ سوره از کتاب قرآن است که به عقیدهٔ مسلمانان به محمد بن عبدالله، پیامبر اسلام، نازل گردیده‌است.^[۱] جمع‌آوری سوره‌های قرآن به ترتیبی غیر از ترتیب نزول آن‌ها، مورد اتفاق همگان است. اما اختلاف بر سر ترتیب حاضر، مربوط می‌شود به شخص ترتیب‌دهندهٔ آن، به طوری که به باور گروهی ترتیب حاضر توسط پیامبر اسلام صورت گرفته و تخلف از آن جایز نخواهد بود. در مقابل گروهی دیگر این چینشِ قرآن را اجتهاد صحابه دانسته‌اند. برخی نیز قائل به تفصیل هستند و چینشِ عمدهٔ سوره‌های قرآن را به شخص پیامبر نسبت داده‌اند و آن را توقیفی می‌دانند؛ و البته اجتهاد و نظر صحابه را نیز در چند سوره دخیل دانسته‌اند. به باور مخالفان توقیفی بودن ترتیب سوره‌ها، اختلاف در ترتیب سوره‌ها در مصحف‌های مختلف، اختلاف صحابه در تصحیف و ترتیب مصحف عثمان و انتساب مصحف‌ها به نویسندهٔ آن همچون مصحف عثمان به عثمان بن عفان، دلیلی بر اجتهادی بودن ترتیب سوره‌های قرآن است.^[۲]

گاه‌نگاری و ترتیب سوره‌ها

در زمینهٔ ترتیب بیان سوره‌ها، در بین تفاسیر و کتب علوم قرآنی، اختلاف‌های متعددی گزارش شده‌است. آنگونه که برخی تاریخ‌نگاران، از جمله گابرییِل سعید رِینُلذز نشان می‌دهند، نخستین تلاش برای تاریخ‌انگاری سوره‌های قرآن، ناشی از نیازِ حقوقیِ دولت اسلامی برای استفاده از متن قرآن بوده است. مسئلهٔ ابتدایی، برخی گفته‌های متضاد در محتوای قرآن بود که منجر به ایجاد مشکلات زیادی می‌شده است. تلاش‌ها برای فهم تاریخیِ متنِ قرآن در درجهٔ نخست منجر به شکل‌گیری تفاسیری تحتِ عنوان «نسخ» از قرن دوم هجری شد؛ اینکه تصور شود در یک نظمِ زمانی، یک بخش می‌تواند متأخر باشد و بخشِ مشابه قبلی را منسوخ کند. در قدم بعد، تلاش‌ها برای فهم متنِ موجود منجر به شکل‌گیری تفسیرهای متأخر بر اساس مراحل زندگی محمد بوده است؛ در واقع از نظر این مفسران، زندگی محمد باید محورِ فهمِ متنِ موجود باشد.^[۳] از نظر گیوم دی، مفسران، برای قابل فهم کردنِ مجموعه متونی که وجود داشته، سعی کرده‌اند متون گردآوری شده را بر اساس زندگی محمد و مراحل آن درک کنند.^[۴] تفسیرهای انجام گرفته منجر به شکل‌گیری سنتِ «اسبابِ نزول» شد که بر این عقیده بنا شده‌است که قرآن یک نویسنده بیشتر ندارد و حاصل تجارب محمد در یک دورهٔ مشخص در مکه و مدینه است. نخستین اثر تحت عنوانِ «اسباب نزول»، توسط ابوالحسن علی واحدی (درگذشت ۴۶۸ ق) به نگارش درآمد. اما ایدۀ فهمِ متنِ قرآن بر اساس روایتِ «اسباب نزول»، نخستین بار در رساله‌ای منسوب به مقاتل بن سليمان (درگذشته ۱۵۰ ق) پیدا می‌شود. این رویکردِ تفسیرِ قرآن مبتنی بر اسبابِ نزول، در تفسیر ابن کثیر (درگذشته ۷۷۴ ق) نقش مهم‌تری می‌گیرد.^[۵] این تلاش برای نظم‌مند کردن متنِ قرآن بر اساسِ تاریخی‌سازیِ مبتنی بر زندگی محمد به موضوعِ بحث در میان مفسران تبدیل می‌شود و تفاسیر مختلفی، گاهی بسیار متفاوت، انتشار پیدا می‌کند و سوره‌ها به سرعت به مکی و مدنی تقسیم شدند، بدون آنکه در برخی از موارد توضیح داده شود که دقیقا تمایز بین آنها معرفی شود.^[۶]

آنچه که امروزه به عنوان فهرست تاریخی رسمی در میان مسلمانان مورد قبول واقع شده، فهرستی است منسوب به جعفر صادق و بسیار نزدیک به فهرستِ ابن عباس که انتشارات مصر در سال ۱۹۲۴ به شکل گسترده‌ای آنرا منتشر کرده‌است.^[۷]^[۸] در حال حاضر، نزدِ مؤمنین و مفسرانِ سنتی مسلمان، متن قرآن بر اساس این سنتی که چند قرن پس از درگذشت محمد شکل‌گرفته، یعنی سنتِ متأخرِ «اسبابِ نزول» که به دنبال ارتباط بین متن مورد نظر با زندگی محمد است، خوانده می‌شود.^[۹]^[۱۰] یکی از نظریه‌های اوایل قرن بیستم در خصوص ترتیب نزول سوره‌ها نیز، توسط شرق‌شناس آلمانی، تئودور نولدکه (نلدکه) (۱۹۳۰–۱۸۳۶) مطرح شده‌است. این شرق‌شناس بر اساس پارامترهای مختلفی همچون مفهوم سوره‌ها، تعداد آیات، حجم مطالب، تعداد حروف، نظم و آهنگ، پیشرفت محتوایی سوره، سبک و اسلوب و تناسب؛ ترتیب نزولی منحصر به خود را ارائه کرده‌است.^[۱۱] از نظر گیوم دی، این روش تقسیم قرآن بر اساس زندگی محمد که تئودور نولدکه نیز پی‌گرفته است، جنبه های خاصی از متن، از جمله تغییرات متاخرِ آن را در نظر نمی‌گیرد و نمی‌تواند به بسیاری از مسائل موجود پاسخ دهد. بنابراین از نظر او «شایسته است شیوۀ ویرایش و تحریه انجام شده هنگام جمع‌آوری و گردآوری مجموعه یا مجموعه‌های قرآن در قرن هفتم میلادی نیز مورد توجه کرد.»^[۱۲] گیوم دی می‌گوید که از آنجا که بعد از درگذشت محمد فعالیت تجمیع و تحریر قرآن وجود داشته‌است، «نویسندگان قرآن نویسندگانی (و نه تدوین‌کنندگان ساده) هستند که توانسته‌اند متون از پیش موجود را دوباره سازماندهی، تفسیر و بازنویسی کنند، یا حتی از منظر نگاهِ خاصِ خود منتخب‌های (péricopes) جدیدی، به ویژه بر اساس رقابت‌های سیاسی و مذهبی خود، اضافه کنند.» دی تاکید می‌کند که «قرآن متنی ترکیبی و مرکب است که باید مطابق یک تمایز زمانی وسیع‌تر از گاه‌نگاری بین سوره‌های مکی و مدنی فهمیده شود.»^[۱۳]

عنوان‌بندی سوره‌ها

سوره‌های قرآن به منزله فصول قرآن به حساب می‌آیند و نام‌های سورها، به مثابه عناوین این فصول می‌باشند. این نام‌ها هر یک، بار مفهومی ویژه‌ای داشته و در شناخت مفهوم سوره، مؤثرند. این مفاهیم عبارتند از خطوط اصلی مفاهیم، جهت‌گیری‌ها و مضامین اصلی سوره‌ها. البته برخی نام‌ها همچون حروف از این قاعده مستثنا هستند. بر اساس منابع تفسیری، اولین نام‌گذاری توسط محمد — پیامبر اسلام — صورت گرفته‌است. از میان مجموع ۱۱۴ نامی که برای سوره‌های قرآنی ذکر شده‌است، حدود چهل مورد از نام‌ها توقیفی بودنشان قطعی و نامگذاریشان توسط پیامبر اسلام، بدون تردید پذیرفته شده‌است. باید توجه داشت که در گزینش نام‌های سوره همیشه از محور غالب سوره استفاده نشده‌است.^[۱۴] سید حسین نصر - قرآن‌پژوهان شیعه - نام‌های متعدد سوره‌ها را مربوط به پس از مرگ پیامبر اسلام می‌داند.^[۱۵] قرآن‌پژوهان غیرمسلمان همچون آرتور جان آربری (۱۹۶۹–۱۹۰۵) در خصوص تفاوت فصل‌بندی قرآن با سایر کتب معتقد است که پراکندگی و گسیختگی سوره‌های قرآن، سردرگمی و حیرت خواننده را دربردارد و قرآن تنظیم شده بر غیر ترتیب نزول را دلیل این تحیّر خواننده می‌داند. در مقابلِ این دیدگاه، نظریهٔ هدفمندی سوره‌های قرآن مطرح شده‌است که معتقدان به این نظریه، هر سوره را دارای جان و روح به‌خصوصی می‌دانند که در آیات آن سوره در جریان است. همچنین وحدت موضوعی سوره‌ها نیز یکی دیگر از نظریات در خصوص پیوند سوره‌ها در قرآن است که منظور از وحدت در این نظریه، وحدت غرض و هدف است.^[۱۶]

ویژگی سوره‌ها

سوره‌های قرآن در اولین تقسیم‌بندی، به جملات معناداری تبدیل می‌شوند که از آنها به آیه یاد می‌شود. آیه به معنای «نشانه» می‌باشد و در قرآن از نشانه‌های خداوند یاد شده که همگی دلالت بر قدرت خداوند دارد.^[۱۷] در آغاز ۲۹ سوره از ۱۱۴ سورهٔ قرآن، دقیقاً پس از «بسم الله الرحمن الرحیم»، یک یا چند حرف به عنوان اولی آیه مطرح شده‌است که در اصطلاح علوم قرآنی به حروف مقطعه شناخته می‌شوند. از دیگر نام‌های دیگر این حروف، «فواتح السور»^[الف] یا «اوائل السور»^[ب] می‌باشد. در زبان انگلیسی از این حروف به «حروف اسرارآمیز»^[پ] یاد شده‌است. در خصوص این حروف، نظریات مختلفی جهت رمزگشایی و معنا و کاربرد آن مطرح شده‌است.^[۱۸]

علاوه بر حروف مقطعه، آیاتی نیز به عنوان آیات سجده در ۱۵ سوره از قرآن دسته‌بندی شده‌اند. به عقیدهٔ مسلمانان، پس از قرائت یا شنیدن آنها، سجده کردن واجب یا مستحب است. منابع شیعی و سنی در تعداد آیات متفق هستند اما در وجوب یا استحباب این آیات، دچار اختلاف هستند. شیعیان برای چهار آیه، وجوب سجده و برای یازده مورد دیگر، استحباب قائل هستند.^[۱۹]

از دیگر مباحثی که در این خصوص مورد توجه منابع علوم قرآنی قرار گرفته‌است، مکّی یا مدنی بودن سوره‌ها می‌باشد. بنابر یک تقسیم‌بندی، سوره‌ها و آیات بر اساس محل نزولشان، به دو دستهٔ مکّی (آن دسته از سوره‌ها یا آیاتی که در مکّه نازل شده‌اند) و مدنی (آیات و سوره‌های نازل شده در مدینه) دسته‌بندی شده‌اند. در خصوص تشخیص مکّی یا مدنی بودن سوره‌ها، اختلاف در منابع تفسیری و علوم قرآنی گزارش شده‌است. در تعریف مکّی یا مدنی بودن نیز اختلافاتی وجود دارد، گروهی محل نزول و گروهی مخاطب سوره را در مکّی یا مدنی بودن پذیرفته‌اند. برخی نیز زمان نزول را در مکّی یا مدنی بودن سوره تعریف کرده‌اند. براین اساس آن دسته از سوره‌هایی که پیش از هجرت نازل شده‌است، سوره‌های مکّی و آن دسته که پس از هجرت نازل شده‌اند، سوره‌های مدنی دانسته شده‌اند. نظریهٔ موضوعیت نیز در این خصوص مطرح شده‌است.^[۲۰] یکی از اهمیت‌های دانش به مکّی یا مدنی بودن سوره‌ها و آیات، تشخیص ناسخ و منسوخ، خاص و عام، مفید و مطلق و مواردی دیگر در فقه و کلام خواهد بود. برای فهم از مکّی یا مدنی بودن سوره‌ها، دو راه سماعی (گزارش نقل قول‌ها) و قیاسی (بررسی‌های قرآن‌پژوهی) وجود دارد. محمدهادی معرفت (۱۳۸۵–۱۳۰۹) فقیه و قرآن‌پژوه معاصر، در خصوص ترتیب و محل نزول سوره‌ها، پس از بررسی موارد مختلفیْ، به روایتی از ابن‌عباس اعتماد کرده‌است.^[۲۱] روایتی را که به ابن عباس منسوب است، در کتاب المبانی (نگارش یافته در سال ۴۲۵ ه.ق) گزارش شده‌است و طبرسی در تفسیر مجمع البیان آن را نقل نموده‌است. سیوطی در الاتقان و زرکشی در البرهان نیز این روایت را با سندی دیگر، نقل کرده‌اند.^[۲۲]

از دیگر مفاهیم مهم علوم قرآنی که اهمیتش در فقه اسلامی نمایان است، مسئلهٔ شناخت ناسخ و منسوخ است. مفسران و فقیهان در خصوص تعریف نسخ آورده‌اند که نسخ، دلیل شرعی‌ای‌ست (ناسخ) که به واسطهٔ آن، حکم شرعی سابق (منسوخ) زائل گردد و بدون وجود حکم جدید، حکم سابق همچنان پابرجا بماند. در خصوص شناخت ناسخ از منسوخ، در بین دانشمندان علوم اسلامی اختلافاتی گزارش شده‌است و به هر روی کتب مفصلی در این خصوص به نگارش درآمده است.^[۲۳] در فهرست حاضر نیز از روایت ابن‌عباس بهره گرفته شده‌است.