آیه

آیه به کوچک‌ترین واحد تقسیم‌بندی قرآن گفته می‌شود که شامل کلمات، عبارات، جمله یا جملات قرآن و سوره های آن است. هر سوره قرآن را تعداد معینی آیه تشکیل می‌دهد. این اصطلاح قرآنی در لغت به معنای علامت و نشانه است.

ریشه و معنای لغوی

آیه کوچک‌ترین واحد تقسیم بندی قرآن است که در زبان عربی بر وزن فَعَلَة یا فَعْلَة یا فاعِلَة بوده و ریشه آن از اَی‌‌َّ (شیء روشن) یا تَاَییَّ (ثابت شدن) گرفته شده‌است. بنابر گزارش دانشنامه بزرگ اسلامی خاستگاه این کلمه به زبان سامی کهن برمی‌گردد و از الفاظ بسیار قدیمی آن است. این واژه در زبان‌های فینقی، آرامی، عبری، سریانی و مندایی نیز استفاده می‌شده‌است. بنابراین از واژه‌های مشترک زبانی محسوب می‌شود که در لهجه‌های قدیم عربستان به کار رفته‌است. این کلمه در زبان عربی دگرگونی معنایی پیدا کرده به این صورت که ابتدا برای نشانه‌های مادی و ملموس استعمال می‌شده‌ و بعدها کاربرد آن برای اشاره به آثار الهی و پدیده‌های طبیعی بوده‌است. معانی مذکور در عهد عتیق بارها به کار رفته‌است. از این رو به عقیده جفری، این کلمه از طریق مسیحیان سریانی به عربی راه یافته‌است. با توجه به معنای اصلی آیه در عربی که به نشانه‌هایی از توقف قبایل در بیابان‌ها به جای می‌مانده گفته‌شده‌، مشخص می‌شود که شباهتی میان این معانی و معانی دینی آن وجود ندارد.

مشهورترین معنی آیه علامت و نشانه است. عبرت، معجزه، امر عجیب و شگفت، برهان و دلیل، گروه و طایفه از معانی دیگر آیه هستند که در قرآن آمده‌است.

معنای اصطلاحی

آیه در اصطلاح قرآن، مشتمل بر چهار مورد است که به تقسیم بندی آن‌ (آیات قرآن) مربوط می‌شود: ۱. دسته‌ای از حروف و کلمات قرآن ۲. یک واحد از اجزای سوره (محدوده مشخصی از جملات که داخل سوره قرار دارند و ابتدا و انتهای آن را مشخص می‌کنند.) ۳. حروف مقطعه قرآن ۴. اجزای کتاب الهی و کلام خداوند. منظور از آیات الهی یا معنای عام آیه در قرآن هم امورى هستند که به وجود خداوند، قدرت، حکمت، بزرگی و سایر صفات او شهادت و گواهی می‌دهند. به گفته دانشنامه کلام اسلامی، میان معنای اصطلاحی و لغوی آیه تناسب روشنی وجود دارد. چرا که آیات قرآن معجزه هستند و کسی نمی‌تواند مانند آنها رابیاورد. همچنین آیه‌های قرآن علامت بر راستگویی آورنده آن و دارای برهان و دلیل برای هدایت مخاطبان خود و نشان‌دهنده قدرت، عظمت، علم و دیگر صفات الهی هستند. از کاربردهای دیگر آیه در لغت و قرآن می‌توان به این مطلب اشاره کرد که در قرآن به‌جای کلمه معجزه از «آیه» و «بینه» استفاده شده‌است.

تعداد آیات قرآن

به‌طور کلی کلمه آیه به صورت مفرد و تثنیه (آیتَینِ) و جمع (آیات) ۳۸۲ بار در قرآن آمده‌است. تعداد آیات قرآن در میان قراء مسلمان گوناگون و مختلف گزارش شده است. قراء مدینه تعداد آیات قرآن را شش هزار یا شش هزار و دویست و چهارده آیه گفته‌اند. در حالیکه قراء مکه تعداد ۶۲۱۹ آیه را برای قرآن برشمرده‌اند. تعداد آیات در نزد قراء شامی ۶۲۲۵، قراء بصری۶۲۰۴ و قراء کوفی ۶۲۳۶ آیه می‌باشد.

به گزارش دانشنامه بزرگ اسلامی بزرگ‌ترین آیه قرآن؛ آیه ۲۸۲ بقره (معروف به آیه دَین) و کوچک‌ترین آیه، آیه۶۴ سوره الرحمن (مدهامتان) است. بنابر صحیح‌ترین اقوال، اولین آیه از قرآن که بر پیامبر اسلام نازل شده، آیه نخست سوره علق می‌باشد اما درمورد آخرین آیه در میان مسلمانان اختلاف نظر بسیاری وجود دارد. گروهی از آیه‌های قرآن دارای عنوان و نام خاصی هستند که برخی از آنها عبارتند از: آیة الکرسی ( ۲۵۵-۲۵۷/ بقره)، آیة النور (۳۵/نور)، آیة الامانة (۷۲/ احزاب)، آیة الملک (۲۶/ آل عمران)، آیة المباهلة (۶۱/ آل عمران) و آیة التطهیر (۳۳/ احزاب) و ...

منابع

• خرمشاهی، بهاءالدین (۱۳۸۰). قرآن و قرآن پژوهی.
• آذرنوش، آذرتاش (۱۳۸۸). «آیه». دانشنامه بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• جمعی از محققین (۱۳۸۷). «آیه». دانشنامه کلام اسلامی. قم: موسسه امام صادق (علیه السلام).