ناسخ و منسوخ: تفاوت میان نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
بدون خلاصۀ ویرایش |
(±رده:اصطلاحات اسلامی←رده:اصطلاحات قرآنی، ±رده:علوم قرآن←رده:اصطلاحات فقهی (هاتکت)، ابرابزار) |
||
| (۳ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{قرآن۲}} | {{قرآن۲}} | ||
'''ناسخ و منسوخ''' یا '''نسخ''' در لغت به معنای ابطال کردن، فسخ کردن یا منسوخ نمودن است.{{پنک|حجتی کرمانی|۱۳۷۱|ص=۱۱۰}} برای نسخ در اصطلاح تعاریف مختلفی صورت گرفته که با وجود اختلافاتی که بین این تعاریف وجود دارد می‌توان مخرج مشترکشان را «تغییر دادن حکمی و جانشین ساختن حکمی دیگر به جای آن» در نظر گرفت.{{پنک|عاملی کلخوران|محمد حسینی حیران|۱۴۰۱|ص=۲}} نسخ یکی از مهم‌ترین مباحثی است که از دیرباز در میان دانشمندان «[[علم اصول]]» و محققین «[[تاریخ قرآن|تاریخ]] و علوم [[قرآن]]» مورد تحقیق و مناقشه و رد و ایراد قرار گرفته و تحقیقات گسترده‌ای در رابطه با آن انجام شده است.{{پنک|حجتی کرمانی|۱۳۷۱|ص=۱۰۱}} | '''ناسخ و منسوخ''' یا '''نسخ''' به معنای کشف از تمام شدن عمر حکمی از احکام است. | ||
== در لغت و اصطلاح == | |||
ناسخ و منسوخ یا نسخ در لغت به معنای ابطال کردن، فسخ کردن یا منسوخ نمودن است.{{پنک|حجتی کرمانی|۱۳۷۱|ص=۱۱۰}} برای نسخ در اصطلاح تعاریف مختلفی صورت گرفته که با وجود اختلافاتی که بین این تعاریف وجود دارد می‌توان مخرج مشترکشان را «تغییر دادن حکمی و جانشین ساختن حکمی دیگر به جای آن» در نظر گرفت.{{پنک|عاملی کلخوران|محمد حسینی حیران|۱۴۰۱|ص=۲}} نسخ یکی از مهم‌ترین مباحثی است که از دیرباز در میان دانشمندان «[[علم اصول]]» و محققین «[[تاریخ قرآن|تاریخ]] و علوم [[قرآن]]» مورد تحقیق و مناقشه و رد و ایراد قرار گرفته و تحقیقات گسترده‌ای در رابطه با آن انجام شده است.{{پنک|حجتی کرمانی|۱۳۷۱|ص=۱۰۱}} برخی از نویسندگان نسخ را صرفاً در امور شرعی می‌دانند.<ref>{{پک|معرفت|۱۳۷۸|ک=علوم قرآنی|ف=فصل ۵}}</ref> | |||
[[محمدباقر صدر]] به نقل از [[ابوالقاسم خویی]]، از فقهای شیعه دوازده‌امامی، نسخ را اینگونه تعریف می‌کند: «نسخ عبارت است از رفع امر ثابتی در شریعت مقدس با پایان یافتن مدت و زمان خواه امر مرتفع از احکام تکلیفی - چون وجود و حرکت باشد - و خواه از احکام وضعی - چون صحت و بطلان - و خواه از منصبهای الهی یا جز اینها از اموری که مرتبط به خداوند است از آن جهت که شارع است».{{پنک|صدر|۱۳۷۵|ص=۴۷}} | [[محمدباقر صدر]] به نقل از [[ابوالقاسم خویی]]، از فقهای شیعه دوازده‌امامی، نسخ را اینگونه تعریف می‌کند: «نسخ عبارت است از رفع امر ثابتی در شریعت مقدس با پایان یافتن مدت و زمان خواه امر مرتفع از احکام تکلیفی - چون وجود و حرکت باشد - و خواه از احکام وضعی - چون صحت و بطلان - و خواه از منصبهای الهی یا جز اینها از اموری که مرتبط به خداوند است از آن جهت که شارع است».{{پنک|صدر|۱۳۷۵|ص=۴۷}} | ||
| خط ۷: | خط ۱۰: | ||
صدر از بین معانی لغوی نسخ، ''ازاله'' را سازگارترین معنا با ایدهٔ نسخ دانسته و معتقد است که در قرآن ایدهٔ نسخ با واژه‌های مختلفی تعبیر شده که همگی‌شان با مفهوم ازاله سازگارند{{پنک|صدر|۱۳۷۵|ص=۴۶}} و در ادامه چند مثال را از [[قرآن]] می‌آورد:{{پنک|صدر|۱۳۷۵|ص=۴۷}} | صدر از بین معانی لغوی نسخ، ''ازاله'' را سازگارترین معنا با ایدهٔ نسخ دانسته و معتقد است که در قرآن ایدهٔ نسخ با واژه‌های مختلفی تعبیر شده که همگی‌شان با مفهوم ازاله سازگارند{{پنک|صدر|۱۳۷۵|ص=۴۶}} و در ادامه چند مثال را از [[قرآن]] می‌آورد:{{پنک|صدر|۱۳۷۵|ص=۴۷}} | ||
# {{متن قرآن|سوره=نحل|آیه=۱۰۱|ترجمه=و ما هرگاه آیتی را از راه مصلحت تبدیل کرده و بجای آن آیتی دیگر آوریم در صورتی که خدا بهتر داند تا چه چیز نازل کند، می‌گویند تو [بر خدا] همیشه افترا می‌بندی، چنین نیست، بلکه اکثر اینها نمی‌فهمند.}} | # {{متن قرآن|سوره=نحل|آیه=۱۰۱|ترجمه=و ما هرگاه آیتی را از راه مصلحت تبدیل کرده و بجای آن آیتی دیگر آوریم در صورتی که خدا بهتر داند تا چه چیز نازل کند، می‌گویند تو [بر خدا] همیشه افترا می‌بندی، چنین نیست، بلکه اکثر اینها نمی‌فهمند.}} | ||
# {{متن قرآن|مَا نَنْسَخْ مِنْ | # {{متن قرآن|مَا نَنْسَخْ مِنْ آیَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا ۗ…|سوره=بقره|آیه=۱۰۶|ترجمه=هرچه از آیات قرآن را نسخ کنیم یا حکم آن را متروک سازیم بهتر از آن یا مانند آن بیاوریم…}} | ||
# {{متن قرآن|سوره=رعد|آیه=۳۹|ترجمه=خداوند هرچه خواهد محو و هرچه را خواهد اثبات می‌کند و اصل کتاب نزد اوست.}} | # {{متن قرآن|سوره=رعد|آیه=۳۹|ترجمه=خداوند هرچه خواهد محو و هرچه را خواهد اثبات می‌کند و اصل کتاب نزد اوست.}} | ||
[[سید ابوالقاسم خویی|ابوالقاسم خویی]] تنها به نسخ یک آیه از قرآن ([[آیهٔ نجوی]]) معتقد بود. هرچند [[سید هادی معرفت|هادی معرفت]] تعداد آیات نسخ شده را بیست و اندی می‌داند.<ref>{{پک|معرفت|۱۳۷۸|ک=علوم قرآنی|ف=فصل ۵}}</ref> به عنوان مثال، گفته شده است که تحریم [[شرب خمر]] در قرآن به صورت تدریجی و در چهار مرحله انجام شده است:<ref>{{پک|طباطبایی|۱۳۸۲|ک=المیزان|ج=۲|ص=۲۹۰–۲۹۱|توضیح=آیهٔ ۲۱۹ بقره}}</ref><ref>{{پک|طباطبایی|۱۳۸۲|ک=المیزان|ج=۶|ص=۱۷۳|توضیح=آیهٔ ۹۰ مائده}}</ref> | |||
# ابتدا در [[آیه ۳۳ سوره اعراف|آیهٔ ۳۳ اعراف]] آمده است «بگو: «پروردگار من فقط زشتکاری‌ها را -چه آشکارش [باشد] و چه پنهان- و گناه و ستم ناحق را حرام گردانیده است» و به‌طور کلی هر عملی را که مصداق اثم باشد حرام کرده و سخنی از اینکه شراب مصداق اثم است به میان نیاورده است. | |||
# سپس در [[آیه ۴۳ سوره نساء|آیهٔ ۴۳ نساء]] آمده است: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، در حال مستی به نماز نزدیک نشوید تا زمانی که بدانید چه می‌گویید» و شرابخواری را در هنگام نماز حرام گردانیده است. | |||
# سپس در [[آیه ۲۱۹ سوره بقره|آیهٔ ۲۱۹ بقره]] آمده است: «دربارهٔ شراب و قمار، از تو می‌پرسند، بگو: «در آن دو، گناهی بزرگ، و سودهایی برای مردم است، [ولی] گناهشان از سودشان بزرگتر است.»» و شراب را مصداق اثم می‌داند. | |||
# سرانجام در [[آیه ۹۰ سوره مائده|آیهٔ ۹۰ مائده]] حکم صریح به تحریم شراب می‌دهد: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، شراب و قمار و بتها و تیرهای قرعه پلیدند [و] از عمل شیطانند. پس، از آن‌ها دوری گزینید، باشد که رستگار شوید.» | |||
== در روایات شیعیان == | == در روایات شیعیان == | ||
# «فَمَا نَزَلَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (ص) آیَةٌ مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا أَقْرَأَنِیهَا وَ أَمْلَاهَا عَلَیَّ فَکَتَبْتُهَا بِخَطِّی وَ عَلَّمَنِی تَأْوِیلَهَا وَ تَفْسِیرَهَا وَ نَاسِخَهَا وَ مَنْسُوخَهَا وَ مُحْکَمَهَا وَ مُتَشَابِهَهَا وَ خَاصَّهَا وَ عَامَّهَا…» «هیچ [[آیه|آیه‌ای]] از [[قرآن]] نازل نشده است مگر اینکه [[محمد|پیامبر (ص)]] آن را بر من [[قرائت قرآن|قرائت]] کرده است و آن را بر من املا کرده و من آن را بخط خود نوشته‌ام و پیامبر (ص) تأویل و تفسیرش و ناسخ و منسوخش و محکم و متشابهش و خاص و عامش … را به من تعلیم فرمود.»{{پنک|عاملی کلخوران|محمد حسینی حیران|۱۴۰۱|ص=۳}} | # «فَمَا نَزَلَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (ص) آیَةٌ مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا أَقْرَأَنِیهَا وَ أَمْلَاهَا عَلَیَّ فَکَتَبْتُهَا بِخَطِّی وَ عَلَّمَنِی تَأْوِیلَهَا وَ تَفْسِیرَهَا وَ نَاسِخَهَا وَ مَنْسُوخَهَا وَ مُحْکَمَهَا وَ مُتَشَابِهَهَا وَ خَاصَّهَا وَ عَامَّهَا…» «هیچ [[آیه|آیه‌ای]] از [[قرآن]] نازل نشده است مگر اینکه [[محمد|پیامبر (ص)]] آن را بر من [[قرائت قرآن|قرائت]] کرده است و آن را بر من املا کرده و من آن را بخط خود نوشته‌ام و پیامبر (ص) تأویل و تفسیرش و ناسخ و منسوخش و محکم و متشابهش و خاص و عامش … را به من تعلیم فرمود.»{{پنک|عاملی کلخوران|محمد حسینی حیران|۱۴۰۱|ص=۳}} | ||
# در حدیثی آمده که [[علی بن ابی‌طالب]] بر «[[قاضی|قاض]]» (داور) یا «[[قاص|قاصّ]]» (کسی که [[قصص قرآن]] را بازگو می‌کرد) می‌گذشت و به او گفت «آیا ناسخ را از منسوخ بازشناسی؟ گفت: نه! علی به او گفت: «هلکتَ و اهلکتَ» یعنی مادام که ناسخ و منسوخ را نشناسی هم خود را در معرض هلاکت قرار دادی و هم مردم را در ورطهٔ هلاکت ساقط کردی.{{پنک|حجتی کرمانی|۱۳۷۱|ص=۱۰۳}} | # در حدیثی آمده که [[علی بن ابی‌طالب]] بر «[[قاضی|قاض]]» (داور) یا «[[قاص|قاصّ]]» (کسی که [[قصص قرآن]] را بازگو می‌کرد) می‌گذشت و به او گفت «آیا ناسخ را از منسوخ بازشناسی؟ گفت: نه! علی به او گفت: «هلکتَ و اهلکتَ» یعنی مادام که ناسخ و منسوخ را نشناسی هم خود را در معرض هلاکت قرار دادی و هم مردم را در ورطهٔ هلاکت ساقط کردی.{{پنک|حجتی کرمانی|۱۳۷۱|ص=۱۰۳}} | ||
== برای مطالعهٔ بیشتر == | |||
{{چپ‌چین}} | |||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Rippin|نام=Andrew|مقاله=Abrogation|دانشنامه=[[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]]|پیوند مقاله=http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/abrogation-COM_0104|ویرایش=THREE|ویراستاران=Gudrun Krämer, Denis Matringe, John Nawas, Everett Rowson|ناشر=[[انتشارات بریل|Brill Online]]|سال=۲۰۱۲|زبان=en}} | |||
{{پایان چپ‌چین}} | |||
== پانویس == | == پانویس == | ||
=== ارجاعات === | === ارجاعات === | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
| خط ۲۴: | خط ۳۶: | ||
* {{یادکرد ژورنال | ژورنال = مطالعات مدیریت، حسابداری و حقوق | عنوان = بررسی نسخ و اقسام آن در آیات قرآن | نام1 = حسن | نام خانوادگی1 = عاملی کلخوران | نام2 = مهسا | نام خانوادگی2 = محمد حسینی حیران | تاریخ = 1401 | دوره = 6}} | * {{یادکرد ژورنال | ژورنال = مطالعات مدیریت، حسابداری و حقوق | عنوان = بررسی نسخ و اقسام آن در آیات قرآن | نام1 = حسن | نام خانوادگی1 = عاملی کلخوران | نام2 = مهسا | نام خانوادگی2 = محمد حسینی حیران | تاریخ = 1401 | دوره = 6}} | ||
* {{یادکرد ژورنال | ژورنال = مطالعات تاریخی قرآن و حدیث | عنوان = نسخ در قرآن | نام = محمدباقر | نام خانوادگی = صدر | تاریخ = 1375 | شماره = 6-7}} | * {{یادکرد ژورنال | ژورنال = مطالعات تاریخی قرآن و حدیث | عنوان = نسخ در قرآن | نام = محمدباقر | نام خانوادگی = صدر | تاریخ = 1375 | شماره = 6-7}} | ||
* {{یادکرد کتاب|عنوان=علوم قرآنی|سال=۱۳۷۸|پیوند=http://www.hawzah.net/Per/K/Olm-Qrn/|نام=محمدهادی|نام خانوادگی=معرفت|ناشر=مؤسسه انتشاراتی التمهید}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمهٔ تفسیر المیزان|سال=۱۳۸۲|پیوند=http://www.ghadeer.org/qoran/almizan/almizan.html|نام=سید محمد حسین|نام خانوادگی=طباطبایی|پیوند نویسنده=علامه طباطبایی|ناشر=دفتر انتشارات اسلامی|مکان=قم}} | |||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
{{قرآن}} | {{قرآن}} | ||
{{درجه‌بندی|نیازمند پیوند=خیر|نیازمند رده=خیر|نیازمند جعبه اطلاعات=بله|نیازمند تصویر=بله|نیازمند استانداردسازی=خیر|نیازمند ویراستاری=بله|مقابله نشده با دانشنامه‌ها=تاحدودی|تاریخ خوبیدگی=|تاریخ برگزیدگی=|توضیحات=}} | |||
[[رده:اصطلاحات | [[رده:اصطلاحات فقهی]] | ||
[[رده:اصطلاحات قرآنی]] | |||
[[رده:تفسیر قرآن]] | [[رده:تفسیر قرآن]] | ||
[[رده:واژه‌ها و عبارت‌های عربی]] | [[رده:واژه‌ها و عبارت‌های عربی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۹ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۶:۳۱
| قرآن |
|---|
 |
ناسخ و منسوخ یا نسخ به معنای کشف از تمام شدن عمر حکمی از احکام است.
در لغت و اصطلاح
ناسخ و منسوخ یا نسخ در لغت به معنای ابطال کردن، فسخ کردن یا منسوخ نمودن است.[۱] برای نسخ در اصطلاح تعاریف مختلفی صورت گرفته که با وجود اختلافاتی که بین این تعاریف وجود دارد می‌توان مخرج مشترکشان را «تغییر دادن حکمی و جانشین ساختن حکمی دیگر به جای آن» در نظر گرفت.[۲] نسخ یکی از مهم‌ترین مباحثی است که از دیرباز در میان دانشمندان «علم اصول» و محققین «تاریخ و علوم قرآن» مورد تحقیق و مناقشه و رد و ایراد قرار گرفته و تحقیقات گسترده‌ای در رابطه با آن انجام شده است.[۳] برخی از نویسندگان نسخ را صرفاً در امور شرعی می‌دانند.[۴]
محمدباقر صدر به نقل از ابوالقاسم خویی، از فقهای شیعه دوازده‌امامی، نسخ را اینگونه تعریف می‌کند: «نسخ عبارت است از رفع امر ثابتی در شریعت مقدس با پایان یافتن مدت و زمان خواه امر مرتفع از احکام تکلیفی - چون وجود و حرکت باشد - و خواه از احکام وضعی - چون صحت و بطلان - و خواه از منصبهای الهی یا جز اینها از اموری که مرتبط به خداوند است از آن جهت که شارع است».[۵]
در قرآن
صدر از بین معانی لغوی نسخ، ازاله را سازگارترین معنا با ایدهٔ نسخ دانسته و معتقد است که در قرآن ایدهٔ نسخ با واژه‌های مختلفی تعبیر شده که همگی‌شان با مفهوم ازاله سازگارند[۶] و در ادامه چند مثال را از قرآن می‌آورد:[۵]
- وَإِذَا بَدَّلْنَا آيَةً مَكَانَ آيَةٍ ۙ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مُفْتَرٍ ۚ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ (ترجمه: و ما هرگاه آیتی را از راه مصلحت تبدیل کرده و بجای آن آیتی دیگر آوریم در صورتی که خدا بهتر داند تا چه چیز نازل کند، می‌گویند تو [بر خدا] همیشه افترا می‌بندی، چنین نیست، بلکه اکثر اینها نمی‌فهمند.)[نحل–۱۰۱]
- مَا نَنْسَخْ مِنْ آیَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا ۗ… (ترجمه: هرچه از آیات قرآن را نسخ کنیم یا حکم آن را متروک سازیم بهتر از آن یا مانند آن بیاوریم…)[بقره–۱۰۶]
- يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ ۖ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ (ترجمه: خداوند هرچه خواهد محو و هرچه را خواهد اثبات می‌کند و اصل کتاب نزد اوست.)[رعد–۳۹]
ابوالقاسم خویی تنها به نسخ یک آیه از قرآن (آیهٔ نجوی) معتقد بود. هرچند هادی معرفت تعداد آیات نسخ شده را بیست و اندی می‌داند.[۷] به عنوان مثال، گفته شده است که تحریم شرب خمر در قرآن به صورت تدریجی و در چهار مرحله انجام شده است:[۸][۹]
- ابتدا در آیهٔ ۳۳ اعراف آمده است «بگو: «پروردگار من فقط زشتکاری‌ها را -چه آشکارش [باشد] و چه پنهان- و گناه و ستم ناحق را حرام گردانیده است» و به‌طور کلی هر عملی را که مصداق اثم باشد حرام کرده و سخنی از اینکه شراب مصداق اثم است به میان نیاورده است.
- سپس در آیهٔ ۴۳ نساء آمده است: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، در حال مستی به نماز نزدیک نشوید تا زمانی که بدانید چه می‌گویید» و شرابخواری را در هنگام نماز حرام گردانیده است.
- سپس در آیهٔ ۲۱۹ بقره آمده است: «دربارهٔ شراب و قمار، از تو می‌پرسند، بگو: «در آن دو، گناهی بزرگ، و سودهایی برای مردم است، [ولی] گناهشان از سودشان بزرگتر است.»» و شراب را مصداق اثم می‌داند.
- سرانجام در آیهٔ ۹۰ مائده حکم صریح به تحریم شراب می‌دهد: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، شراب و قمار و بتها و تیرهای قرعه پلیدند [و] از عمل شیطانند. پس، از آن‌ها دوری گزینید، باشد که رستگار شوید.»
در روایات شیعیان
- «فَمَا نَزَلَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (ص) آیَةٌ مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا أَقْرَأَنِیهَا وَ أَمْلَاهَا عَلَیَّ فَکَتَبْتُهَا بِخَطِّی وَ عَلَّمَنِی تَأْوِیلَهَا وَ تَفْسِیرَهَا وَ نَاسِخَهَا وَ مَنْسُوخَهَا وَ مُحْکَمَهَا وَ مُتَشَابِهَهَا وَ خَاصَّهَا وَ عَامَّهَا…» «هیچ آیه‌ای از قرآن نازل نشده است مگر اینکه پیامبر (ص) آن را بر من قرائت کرده است و آن را بر من املا کرده و من آن را بخط خود نوشته‌ام و پیامبر (ص) تأویل و تفسیرش و ناسخ و منسوخش و محکم و متشابهش و خاص و عامش … را به من تعلیم فرمود.»[۱۰]
- در حدیثی آمده که علی بن ابی‌طالب بر «قاض» (داور) یا «قاصّ» (کسی که قصص قرآن را بازگو می‌کرد) می‌گذشت و به او گفت «آیا ناسخ را از منسوخ بازشناسی؟ گفت: نه! علی به او گفت: «هلکتَ و اهلکتَ» یعنی مادام که ناسخ و منسوخ را نشناسی هم خود را در معرض هلاکت قرار دادی و هم مردم را در ورطهٔ هلاکت ساقط کردی.[۱۱]
برای مطالعهٔ بیشتر
- Rippin, Andrew (2012). "Abrogation". Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی) (THREE ed.). Brill Online.
{{cite encyclopedia}}: Unknown parameter|ویراستاران=ignored (help)
پانویس
ارجاعات
- ↑ حجتی کرمانی ۱۳۷۱، ص. ۱۱۰.
- ↑ عاملی کلخوران و محمد حسینی حیران ۱۴۰۱، ص. ۲.
- ↑ حجتی کرمانی ۱۳۷۱، ص. ۱۰۱.
- ↑ معرفت، «فصل ۵»، علوم قرآنی.
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ صدر ۱۳۷۵، ص. ۴۷.
- ↑ صدر ۱۳۷۵، ص. ۴۶.
- ↑ معرفت، «فصل ۵»، علوم قرآنی.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۲: ۲۹۰–۲۹۱ (آیهٔ ۲۱۹ بقره).
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۶: ۱۷۳ (آیهٔ ۹۰ مائده).
- ↑ عاملی کلخوران و محمد حسینی حیران ۱۴۰۱، ص. ۳.
- ↑ حجتی کرمانی ۱۳۷۱، ص. ۱۰۳.
منابع
- حجتی کرمانی، علی (۱۳۷۱). «ناسخ و منسوخ در قرآن کریم». مجموعه مقالات کنگره شیخ مفید. ۱.
- عاملی کلخوران، حسن؛ محمد حسینی حیران، مهسا (۱۴۰۱). «بررسی نسخ و اقسام آن در آیات قرآن». مطالعات مدیریت، حسابداری و حقوق. ۶.
- صدر، محمدباقر (۱۳۷۵). «نسخ در قرآن». مطالعات تاریخی قرآن و حدیث (۶-۷).
- معرفت، محمدهادی (۱۳۷۸). علوم قرآنی. مؤسسه انتشاراتی التمهید.
- طباطبایی، سید محمد حسین (۱۳۸۲). ترجمهٔ تفسیر المیزان. قم: دفتر انتشارات اسلامی.