جوامع الجامع

تفسیر جوامع الجامع نوشته فضل بن حسن طبرسی فقیه و محدث شیعی است که آن را به زبان عربی تألیف کرده است. این تفسیر، خلاصه دو تفسیر قبلی مؤلف است و به درخواست فرزندش و برخی از دوستان او نگاشته شده که در عین مختصر بودن، مهم‌ترین حقایق قرآنی و جنبه‌های ادبی قرآن را منعکس ساخته است. او در مقدمه کتابش می‌نویسد: «هنگامیکه از نوشتن مجمع البیان فراغت یافتم؛ به کتاب کشاف زمخشری دست یافتم و از بدایع و نکات بی‌نظیر ادبی آن، کتاب دیگری نوشتم که آن را الکافی الشافی نامیدم. زمانیکه این دو کتاب مورد توجه دل‌باختگان قرآن قرار گرفت؛ فرزندم حسن، از من خواست تا آن دو کتاب را تلخیص نمایم. در حالیکه از سن من هفتاد گذشته و کاری دشوار برایم بود؛ اما با اصرار بعضی از دوستانم درخواست‌شان را پذیرفتم و کتاب حاضر را تمام کرده و آن را جمع الجوامع نام نهادم.» طبرسی در نوشتن این اثرش به مسائل مربوط به لغت، اعراب، قرائت و بیان نظم و نکات ادبی و بلاغی و کلامی پرداخته و در عین اینکه آن را مختصر و گزیده نگاشته است؛ مورد توجه حوزه‌های علمیه بوده و به عنوان کتاب درسی تدریس می‌شود. به گفته معرفت قرآن پژوه شیعی، اگرچه طبرسی در این تفسیر از مجمع البیان یا سایر دانشمندان سخنانی را نقل کرده؛ اما بیشترین مطالب آن را از کشاف اقتباس نموده است. تا جایی که نظم و ترتیب مجمع البیان در این کتاب مشاهده نمی‌شود و به شکل درهم ریخته کشاف درآمده است. با این وجود جوامع الجامع تفاوت‌هایی با کشاف دارد؛ از جمله اینکه طبرسی مطالب غیر ضروری را حذف کرده و در بسیاری از موارد روایاتی از طرق شیعه نقل کرده که گاهی با نظر زمخشری در کشاف موافق و در بعضی موارد مخالف است. در برخی جاهای کتاب نیز مطالبی از مجمع البیان آورده است و در آن آرای کلامی امامیه را که با نظر معتزله موافق نبوده و آنچه را خودش حق می‌دانسته؛ بیان کرده است.

پانویس

منابع

• معرفت، محمدهادی (۱۳۷۹). تفسیر و مفسران. قم: مؤسسه فرهنگی التمهید.